БҚму хабаршы №3-2016ж

 
                
 
 
 
 
БҚМУ Хабаршы №3-2016ж.  
 
197 
7.  Лотте  Д.С.  Основы  построения  научно-технической  терминологии.  – 
М.: АН СССР, 1961. – 158 с. 
8.  Татаринов  В.А.  Теория  терминоведения:  в  3-х  т.  Т.  1.  Теория  термина: 
история и современное состояние.  – М., 1996. – 227 с. 
9.  Лейчик  В.М.  Терминоведение:  предмет,  методы,  структура.  3-е  изд.  –  М.: 
КомКнига, 2006.  – 256 с. 
10.  Жұбанұлы  Қ.  Қазақ  тіл  білімінің  мәселелері  /  Құраст.:  Ғ.Әнес.  –  Алматы: 
«Абзал-Ай» баспасы, 2013. – 640 б. 
11. Жубанов К. Исследования по казахскому языку. – Алматы: Ғылым, 1966. – 362 б. 
12.  Аманжолов  С.  Қазақ  әдеби  тілі  синтаксисінің  қысқаша  курсы.  –  Алматы: 
Санат, 1994. – 320 б. 
13. Сауранбаев Н.Т. Грамматика казахского языка: Учебник для педучилищ. – 
Алма-Ата: Знание, 1944. – 189 с. 
14.  Сауранбаев  Н.Т.  Система  сложного  предложения  в  казахском  языке.  – 
Алма-Ата: Знание, 1948. – 265 с. 
15.  Сауранбаев  Н.Т.  Проблемы  казахского  языкознания.  Избранные  труды.  – 
Алма-Ата: Знание, 1982. – 297 с. 
16. Жиенбаев С. Синтаксис мәселелері. – Алматы: Білім, 1941. – 173 б. 
17. Лейчик В.М., Шелов С.Д. Российское терминоведение: опыт синтеза «старой»  и  
«новой»  парадигмы // Научно-техническая терминология. – 2004. – Вып. 1. – С.45-48. 
18.  Голованова  Е.И.  Профессиональная  языковая  личность:  принципы  и 
параметры  лингвистического  описания  //  Языки  профессиональной  коммуникации: 
сб. ст. Т.1. Челябинск: Принта, 2009. – С. 16. 
19.  Гринев  С.В.  Терминоведение  на  пороге  третьего  тысячелетия  //  Научно-
техническая терминология. – Вып. 1. – 2000. – С. 31-34. 
 
Исакова С.С. 
Проблема языка и знании в когнитивном терминоведении 
В  статье  рассматриваются   проблемы  языка  и  знаний  в  когнитивном 
терминоведении.  На  основе  примеров  приводятся  аргументы  о  том,   что  термин 
является  результатом  деятельности  ученого  или  специалиста   в  определенной 
отрасли  науки.   Определена   важность   сложного  мыслительного  процесса   в 
сознании  специалиста  определенной  отрасли  при  наименовании  термина  и 
определения  дефиниции  к  нему.  В  статье  подвергаются  анализу  традиционная 
номинативная функция,  фиксация новых знаний, ориентирующая функция термина. 
Ключевые 
слова: Когнитивное 
терминоведение, 
язык 
и 
знание, 
профессиональная  деятельность,  номинативная  функция,  фиксирующая  функция 
знаний, когнитивная функция. 
 
Isakova S.S. 
Problem language and knowledge in cognitive terminovedeniya 
In article problems of language and knowledge in a cognitive terminovedeniye are 
considered.  On  the  basis  of  examples  arguments  that,  the  term  is  result  of  activity  of  the 
scientist  or the expert  in  a certain branch of science are adduced. Importance of difficult 
thought  process  in  consciousness  of  the  specialist  of  a  certain  branch  at  the  name  of  the 
term and definition of a definition is defined to it. In article traditional nominative function, 
fixing of new knowledge, the focusing function of the term are exposed to the analysis.   
Keywords:  А  cognitive  terminovedeniye,  language  and  knowledge,  professional 
activity, nominative function, the fixing function of knowledge, cognitive function. 
 
 
 
 

 
                
 
 
 
 
БҚМУ Хабаршы №3-2016ж.  
 
198 
 
 
ӘОЖ: 81’372 
 
Хасанов Ғ.Қ. – филология ғылымдарының докторы, профессор, 
М.Өтемісов атындағы БҚМУ  
Е-mail: hasan.gabit@mail.ru 
 
ҚАЗАҚ ТІЛ БІЛІМІНДЕ КОГНИТИВТІ СЕМАНТИКАНЫҢ ҒЫЛЫМ 
РЕТІНДЕ ҚАЛЫПТАСУЫ  
 
Аңдатпа.  Бұл  мақалада  қазақ  тіл  білімінде  қалыптасып  келе  жатқан 
когнитивті  семантика  ғылымы  сөз  болады.  Бұл  мақалада  когнитивті 
семантиканың  когнитивті  тіл  білімімен  тығыз  байланысы  және  когнитивті 
семантиканың  өзіндік  ерекшеліктері  туралы  ғалымдардың  пікірлері  сипатталады. 
Сонымен  қатар,  когнитивті  семантиканың  басты  мәселелері  мен  маңызды 
сұрақтары  қарастырылады.  Когнитивті  семантиканың  басты  категориялары 
болатын  мәдени  константтар,  концепт,  концепт  құрылымы,  құрылымдық  үлгі, 
теңеу, когнитивті метафора, бинармды метафора және т.б. талданады. 
Тірек  сөздер:  Концепт,  когнитивті  метафора,  лексическалық  семантика,  фрейм, 
скрипт, сценарий, гештальт, концептуальды сана, тілдік сана, ұлттық-мәдение кеңістік, 
концептілік үлгі, теңеу, бинармды метафора, ұлттық ментальдық. 
 
Адам  тілінің  ұлттық  танымын  көрсететін  тілдік  ерекшеліктерді  зерттеуді  ең 
алғаш  шетел  тілшілері  қарастыра  бастады.  Бұл  зерттеулер  когнициялық  зерттеулер 
негізінде  жүзеге  аса  бастады.  Антропоцентристік  зерттеу  когнитологиялық 
зерттеулер  шоғырын  құрайды,  сондықтан  когнитологиялық  зерттеулер  үлкен 
зерттеулердің салаларын қалыптастырды және қалыптастыруда екенін айтқан жөн. 
Когнитивтік тіл білімі негізінде когнитивтілік ұғымы жатыр, ал когнитивтілік 
–  бұл  когнитология  ғылымынан  бастау  алатын  үлкен  ғылыми  бағыт.  Когнитология 
ғылымы  адамның  ой-өрісі  мен  тілдің  өзара  ара-қатынасын,  антропоцентристік 
ерекшеліктерін,  сонымен  қатар,  индивидтің  санасында  жүзеге  асатын  танымдық 
әрекеттің  ерекшеліктерін  зерттейді.  Танымдық  әрекетке  байланысты  қабылдау 
кезінде Г.Фреге, Ф. де Соссюр жазған тілдің таңбалық жағдайы жүзеге асады, себебі, 
Ф.  де  Соссюр  сөзімен  айтқанда,  «Тіл  –  таңбалар  жүйесі».  «Тіл  мен  адамның 
біртұтастығы»  туралы  орыс  ғалымы  И.А.  Бодуэн  де  Куртенэ  былай  дейді:  «Язык 
существует  только  в  индивидуальных  мозгах,    только  в  душах,    только  в  психике 
индивидов или особей,  составляющих данное языковое общество» [1, 6 б.]. Осындай 
пікірлер  негізінде  адамның  танымдық  қызметіндегі  тілдің  қызметінің  ерекшелігі 
туындайды. Бұл ерекшелік тәрбиелік және ұлттық танымнан туады.  
Когниция және когнитивизм – бір-біріне қабысып жатқан қабылдау, білім және 
ойлауға байланысты болатын егіз ұғымдар. Бүгінгі күні когниция ұғымы адамзаттың 
рухани  болмысын,  ұлттық  танымын  сипаттайтын  білім,  сана,  ақыл-ой,  ойлау, 
шығармашылық, жоспарлау, логикалық қорытынды жасау, сәйкестендіру, армандау, 
қиялдау әрекеттерінен ғана емес, сонымен қатар, қабылдау, еске түсіру, зейін аудару, 
тану  процестерінен  де  құралады.  Н.Ф.  Алиференко:  «Когниция  дегеніміз  –  бұл 
танымның өзгеше сипаты, ол адамды қоршаған шынайы болмыс туралы жан-жақты 
мәлімет беретін, сезім, эмоция, жады, қиял, қабылдау, ақыл-парасат сияқты әрекеттермен 
бірлікте  дамитын  құбылыс  ретінде  айқындалады»,  –  деп  жазады  [2,  196  б.].  Ал                          
В.А.  Маслова  когнитивизм  ұғымы  туралы  былай  деп  жазады:  «Когнитивистикада 
адам  когнициясына  басты  назар  аударылады,  көзге  түскен  іс-әрекеттер  ғана  емес, 
олардың  ментальді  репрезентациялары  (ішкі  таным),  ішкі  көріністері,  модельдері, 
тілдегі  когнитивтік  модель  ретіндегі  символдың  түрлері,  адамның  көзқарасы 

 
                
 
 
 
 
БҚМУ Хабаршы №3-2016ж.  
 
199 
тұрғысынан  қарастырылады,  демек,  адамның когнитивтік  әлемі  оның ойлау  әрекеті 
мен тәжірибесі арқылы анықталады» [3, 9 б.].  Бүгінде когнитологиядан когнитивизм 
бөлініп,  жеке  ғылыми  салаға  айнала  бастады  деуге  әбден  болады.  Бұл  мәселені  өз 
еңбегінде  В.А. Маслова одан әрі тереңдетіп, когнитивтіліктің ең басты ұғым екенін 
көрсетеді. Оның ойынша, когнитивизм ұғымына мына мәселелер енеді: 
–
 
адамның «ойлау механизмін» зерттеудің бағдарламасы; 
–
 
адамға әртүрлі арналар арқылы келетін ақпаратты өңдеуді зерттеу; 
–
 
әлемнің менталды үлгілерін құру; 
–
 
әртүрлі тектегі когнитивті актілерді қамтамасыз ететін жүйелердің құрылысы; 
–
 
нақты 
тілде 
берілген 
ойларды 
адамның 
және 
компьютерлік 
бағдарламаның  ұғынуы  және  қалыптастыруы;  соның  ішінде  мәтінді  сүзетін  және 
түсінетін компьютерлік бағдарламаның моделін құру; 
– ойлау актілеріне қызмет ететін психикалық процестердің кең спектрі [4, 8 б.].   
И.А. Стерниннің көрсетуі бойынша когнитивті лингвистика алғаш жеке ғылым 
ретінде  пайда  болуы  шартты  түрде  1989  жылы  Германияның  Дуйсбург  қаласында 
өткен  ғылыми  конференцияда  жарияланады.  Когнитивті  лингвистиканың  алғаш 
пайда болуының американдық бағыты  Дж. Лакофф, Р.Лангакер, Р.Джакендофф және 
т.б.  тілшілердің  еңбектерінен    З.Д.  Попова,  И.А.  Стернин:  «Бұл  екі  бағыт  – 
классикалық  американдық  басталса,  ресейлік  бағыты  Е.С.  Кубрякованың 
еңбектерінен  басталады.    когнитивизм  және  ресей  құрылымды-семантикалық 
зерттеулер  –  бір-бірінен  тыс  дамып,  әртүрлі  терминологияны  қолданса  да,  осы 
зерттеулер нәтижесінде ашылған категориялар көп жағдайларда қиылысып жатады» 
– деп жазған болатын [5, 12 б.]. Еуропада 1990 жылдары Ф.Унгерер, Х.-Й. Шмидттің 
«Когнитивті  лингвистикаға  кіріспе»  (1996)  және  Б.  Хайненің  «Грамматиканың 
когнитивті  негізі»  (1997)  атты  еңбектері  жарық  көрді  [3,  22  б.].  Когнитивті 
лингвистиканың ресейлік бағытында басты екі ғылыми бағыт қалыптасады: лингвомәдени 
бағыт  және  лингвокогнитивті  бағыт.  Лингвомәдени  бағыт  өкілдеріне  Ю.С.  Степанова,    
В.И.  Карасик,  В.В.  Красных,  В.А.  Маслова,  Н.Ф.  Алефиренко,  В.П.  Нерознак,                          
А.П.  Бабушкин,  Ю.Н.  Караулов,  Г.Г.  Слышкин,  В.Т.  Клоков,  С.Г.  Воркачев,                                
В.А.  Пищальникова  т.б.  ғалымдар  жатса,  лингвокогнитивті  бағытқа  Е.С.  Кубрякова,                                   
А. Вежбицкая,  Н.Д. Арутюнова, В.Н. Телия, Е.В. Рахилина, Д.И. Павиленис, З.Д. Попова,   
И.А. Стернин, Р.А. Плунгян, Н.Н. Болдырева және т.б. зерттеушілер жатады. З.Д. Попова, 
И.А. Стернин: «Когнитивная лингвистика исследует ментальные процессы, происходящие 
при  воспрятии,  осмысления  и,  следовательно,  познании  дейсвительности  сознанием,  а 
также виды и формы их ментальных репрезантаций», – деп жазады [5, 12 б.].  
Қазақ  тіл  білімінде  Э.Н.  Оразалиева  «Когнитивті  тіл  білімі»  атты  зерттеуінде 
қазақ  тілін  танымдық  тұрғыдан  зерттеу  ерте  басталғанын  дәлелдейді.  Ол  қазақ 
когнитивті тіл білімі А. Байтұрсынов еңбектерінен басталғанын сөз етеді. 
Ж.И.  Исаева  өз  зерттеуінде  былай  дейді:  «ХХ  ғасырдың  алғашқы  ширегінде 
А.Байтұрсынұлы, 
Қ.Жұбанов, 
С.Аманжолов 
еңбектерінде 
бой 
көрсеткен 
антропоцентристік парадигманың алғашқы нышандары қазақ тіл білімінде Р.Сыздық 
(ақын-жыраулар поэзиясындағы этномәдени дереккөздер), Ә., Ж.  (тіл мен этностың 
арақатынасы, этнолингвистиканың негіздері, тіл мен этнос сабақтастығының мәдени 
бірліктердегі  көрінісі),  Ш.Сарыбаев,  О.Нақысбеков,  Т.Жанұзақов,  Е.Жанпейісов,                 
Р.    Шойбеков  (этномәдени  атаулардың  этимологиялық  негіздері),  Н.  Уәлиев,                         
Г.  Сағидолда,  Г.Смағұлова,  С.Сәтенова  (фразеологизмдердің  этномәдени,  ұлттық-
танымдық аспектілері), Қ.Жаманбаева (тілдік қолданыстардың психолингвистикалық 
астары),  М.Копыленко,  З.Ахметжанова,  С.Исабеков  (тіл  мен  этнос  мәдениетінің 
салғастырмалы  теориясы)  т.б.  ғалымдар  зерттеулерінде  өз  жалғасын  тауып  келеді. 
Ресейлік  лингвистикалық  мектептер  өкілдерінің  «тіл:  мәдениет»,  «тіл:  қоғам»,  «тіл: 
этнос»  қатыстылығына  арналған  зерттеулері  бүгінгі  таңда  қазақ  тіл  білімінде  этнос 
болмысын,  ұлттық  мәдениетті    ұлт  тілі  призмасында    қарастырған  зерттеулердің 
ғылыми-теориялық  және методологиялық  негізіне алынып отыр» [6, 11 б.].       

 
                
 
 
 
 
БҚМУ Хабаршы №3-2016ж.  
 
200 
Когнитивті  семантиканың  баспалдақтары  шетел,  орыс  тіл  білімінде                       
60-70  жылдары  қарастырыла  бастаған.  Когнитивті  концепттің  құрамында 
семантикалық  өріс,  атауыштық  өріс,  ассоциативтік  өрістер  және  ойдерек,  ойсурет, 
фрейм,  схема,  түсінік  т.т.  күрделі  болып  келуі  бойынша,  құрылымындағы  сөздер 
мағыналарының  бірлікте,  араласа  келуі  себебінен,  олардың  мағыналарының 
ұштасуын  аңғару  қиын  істердің  бірі.  Дәстүрлі  мағыналық  құрылымға  талдау  жасау 
арқылы  олардың  синтагмалық  байланыс  ерекшелігін  аңғаруда  тағы  бір  қиындық 
тудыратыны концепті құрамында  тілдік бірліктер көп болуы, яғни фразеологизмдер, 
идиомалар,  полисемия,  синонимдер,  тіпті,  мақал-мәтелдердің  қабаттаса  келуі. 
Дегенмен  де  концепті  лексикалық  мағына  тәрізді  мәндік  құрылым  болғандықтан, 
олардағы  когнитивті  белгілердің  түрлері  бойынша  және  концептіні  құраушы, 
білдіруші  когнитивті  семалар  бойынша  концептіге  мағыналық  талдау  жүргізуге 
болады.  Лексикалық  мағына  мен  когнитивті  концепті  құрылымындағы  семалардың 
өзектеніп,  нақтылануы  мағынада  семалармен  көрінсе,  концептіде  мағыналық 
қатынастар  арқылы  байқалады.  Мәселен,  В.А.  Маслова  «соғыс»  концептісін 
қарастырғанда,  бұндағы  тірек  сөз  «соғыс»  лексемасының  тіркесімділікке  түсу 
мүмкіндіктеріне  елуден  астам  сөздердің  тіркесімдерін  атайды;  «соғыс  себебі,  соғыс 
саясаты, соғыс көру, жеңіске дейін соғысу т.т.» [4, 208 б.]. Когнитивті концептінің 
көрінісін  беретін  құрылымдық  үлгілері  әрдайым  лексикалық  синтагматика 
негізделген  сөздердің  өзара  мағыналы  түрде  үйлескен  сөз  тізбектері  арқылы 
концептіде  тұрақталады.  Бір  менталды  аяға  біріккен  сөздердің  өзара  үйлесімді 
кейіпте тілдік жағдайда жүзеге асуы қашанда топтасқан жағдайда өтімді келеді. Жеке 
дара  сөздердің  лексикалық  бірлесуінен  гөрі  бір  танымдық  аспектідегі  басты 
семалары  арқылы  бірлесуі  сөздердің  тілдік  қолданыста  концептілік  деңгейге 
көтеріліп,  өмір  сүруіне  жасалған  жағдайы  болады.  Біздіңше,  когнитивті 
семантиканың  басты  бірліктері  болатын  концепт  және  теңеулердің  құрылымы  да 
осындай  қалыптағы  сөздердің  қиын,  аңғарымды  мағыналық  байланыстарынан 
құрылған.  Концепттің  мәні  басты  хабар  құралының  ақпарат  өзегі  болғандықтан, 
мағыналар  құрылымындағы  ассоциативтік  белгілер  жоғалып,  солғынданып,  кейде 
жарқырап  отырады.  Сол  кезде  олардың  ерекшелігін  когнитивті  лингвистика 
тұрғысынан  қарастыра  алмайсың,  себебі  сөздер  аралығында  синтагматикалық 
қатынас, валенттілік саны, мағыналардың сапалық құрылымының өзгеруі күрделеніп 
кетеді.  Сондай-ақ,  дәстүрлі  лексикология  тұрғысынан  да  зерттеу  қиынға  соғады, 
себебі лексикалық семантика құрылымы өріс  сияқты  ұсақ емес,  ірі  құрылым. Оның 
үстіне, концепті құрамында әртүрлі сөз таптары келсе, лексикалық семантикада бір-
екі  сөздің  семантикасын  ғана  зерттей  аламыз.  Сондықтан,  концепт  семантикасын, 
оның  құрылымындағы  макросемалардың  түрленуін,  оның  мәндік  ішкі  байланысын, 
синтагматикасы мен парадигматикасын когнитивті семантика тұрғысынан зерттеуге 
болады.  Адамзат  тілін  зерттеу  бар  да,  адамзаттың  ойлауы  мен  танымын  көрсететін 
тілді зерттеу бар. Бұлар өз алдына іргелі мәселелер болғандықтан, ХХ ғасырдың орта 
шенінен  бастап,  танымдық  тілді  тану  деген  ұмтылыс  жалпы  лингвистикада  қарқын 
ала бастады. Бұл бағытты антропоцентристік тұрғыдан зерттеу жүргізу деп ұғынған 
жөн. Кезінде Е.С. Кубрякова жазғандай: «Антропоцентризм (гр. anthropos  – «адам»,  
лат. сentrum  – орталық)  – адам феноменін Ғаламның басқа да феномендеріне қарсы 
қоя  отырып,    адамды  ғаламның  орталығы  ретінде  танытатын,    дүниедегі  болып 
жатқан процестердің мақсатын адам  факторымен байланыстыратын ғылыми бағыт» 
[7,  8  б.].  Ал  Ж.А.  Манкеева:  «Қазақ  тілін  зерттеудің  когнитивтік  негіздері»  атты 
мақаласында:  «Адам  дүниені  жалпы  адамзаттық  және  ұлттық  қоғамдық-тарихи 
тәжірибе  негізінде  бейнеленген  тіл  арқылы  таниды.  Сонда  ұлттық  тәжірибе  тілдің 
ерекшелігін  анықтап,  соның  негізінде,  сол  тілде  сөйлеушінің  санасында,  соған  сай 
өзіндік дүниенің тілдік бейнесін жасайды», – дейді  [8, 42 б.]. Қ. Жаманбаева – сөзді 
когнитивтік ғылымның аспектісі ретінде алғаш қарастырған қазақ тілшісі. Ол былай 
деп жазған болатын: «Сөз біздің мәндер дүниесіне өтуімізге көмектеседі. Сөз қандай 

 
                
 
 
 
 
БҚМУ Хабаршы №3-2016ж.  
 
201 
құдіретке жеткенде өзі де өздігінен энтелехияға (ішкі ниетке) айналады. Адамның сөз 
әлемі – оның бүкіл тағдыры» [9, 67 б.].   
Концепт, оның түрлері, когнитивті мағына, когнитивті мағынаның құрылымы, 
когнитивті семантика ғылымы, лексикалық семантика мен когнитивті семантиканың өзара 
байланысы мәселелері бүгінде әлі зерттелу үстіндегі өткір сұрақтар болып отыр. 
Когнитивті  семантикадағы  концепт  ерекшелігі  күні  бүгінге  дейін  арнайы 
қарастырылған  емес.  Когнитивті  лингвистикада  концепт  басты  бірлік  болса, 
когнитивті  семантика  ғылымы  үшін  де  басты  зерттеу  нысаны,  яғни  басты  бірлік 
ретінде зерттеледі. 
Концепт  ғаламның  сыртқы  бейнесіндегі  вербалданбаған  және  вербалданған 
заттар мен нысандар бейнесінің жиынтығы болады. Когнитивті концепт лексикалық 
мағынадан  ірі  жүйелі  құрылым  түрінде  көрінеді.  Концепт  –  когнитивті 
лингвистиканың  басты  бірлігі.  Оның  әр  зерттеу  тұрғысына  және  әр  мектептерге 
қатысты  көптеген  түрлері  бар.  «Концепт»  термині  «ұғым,  мағына»  терминдерімен 
бірдей мағынада қолданылады. Ғалымдар бұл терминдердің ара жігін былайша ашып 
көрсетеді. Мәселен,  бұл терминді кеңес тіл білімінде 1928 жылы ең алғаш қолданған 
С.А.  Аскольдов-Алексеев:  «Концепт  –  лексикалық  мағынаға  қарағанда  ауқымы  кең 
дүние»,  – деп таниды [10, 267 б.]. В.А. Маслова «Концепт» пен «ұғым» терминдері 
ішкі  формасына  қарай  бірдей:  концепт  латынның  «conceptus  –  ұғым»  сөзінің 
калькалық  аудармасы»  –  деп  түсінеді  [4,  49  б.].  Бірақ  бұл  ұғымдардың  мағынасы 
бірдей  емес.  Егер  ұғым  танылатын  нысанның  мәнді,  мазмұнды  қасиеттерінің 
жиынтығы болса, ал концепт  – ұлттық болмысқа негізделген ментальді, яғни ділдік 
білімдердің  жиынтығы.  Когнитивті  тіл  білімін  қарастырған  А.  Ислам  концептіні: 
«Концепт  дегеніміз  –  этномәдени  санада  сақталатын,  белгілі  бір  ұлттың  ұрпақтан  ұрпаққа 
берілетін  ықшам,  әрі  терең  мағыналы  шындық  болмыс,  ұлттық  мәдени  құндылықтары 
жөніндегі сан ғасырлық түсінігін білдіретін құрылым. Концептінің басты қызметі – дүниенің 
тілдік суретінің басты элементтерін атау», – деп анықтайды [11, 56 б.]. 
 «Концепт» ұғымының әр қырынан қарастырылуын А.Б. Әмірбекова былай топтайды: 
«1. Лингвомәдениеттанымдық аспектіде, концепт  – ақиқат  дүниенің санадағы 
мәдени,  рухани,  этикалық,  әлеуметтік  танымын  айқындайтын  бірлік  ретінде 
танылады (Н.Д. Арутюнова, А.М. Мороховский, Д.С. Лихачев т.б.). 
2. Психолингвистикалық аспектіде концепт – ақиқат дүние туралы психикалық 
қабілеттер  (қабылдау,  жадыда  сақтау,  көру,  есту,  ұғыну,  сезу)  арқылы  қабылданған 
алғашқы ментальді түсініктер ретінде танылады (Р.И.  Павиленис, Дж. Келли, Дж. Каган). 
3. Лингвокогнитивтік аспектіде, концепт – ақиқат дүниенің санада жан-жақты 
жинақталып  тұжырымдалған  ақпараттары  мен  когнитивтік  семантикасы  арқылы 
танылған  көрінісі  (бейнесі).  Әрбір  концепт  тіл  арқылы  көрініс  табады,  концептіні 
танытуда тілдік семалар қызмет  атқарады (Е.Н. Кубрякова, А. Вежбицкая). Дүниені 
танытатын  әрбір  сема  санада  фрейм,  сценарий,  ойсурет,  схема  секілді  фонға 
салынған  ситуациялар  мен  бейнелер  арқылы  таңбаланады»  [12,  20  б.].  Бұған  қоса, 
А.Б.  Әмірбекова  концепт  ұғымына  берілген  тұжырымдарды  зерттеу  нәтижесінде 
концептіні танытатын мынадай критерийлердің бар екендігін көрсетеді: 
«– концепт дүниенің құндылықтарын танытады; 
–
 
концепт санадағы дүниенің мәнін бейнелейді; 
–
 
тіл арқылы объективтенеді; 
–
 
субъектінің біліми деңгейін танытады; 
–
 
белгілі бір ұлттың мәдени деңгейі мен менталитетін көрсетеді; 
–
 
әрбір ұлттың танымдық белгілерінің мазмұнын ажыратады; 
–
 
тұлғаның өзіндік танымдық стилін айқындайды; 
–
 
концепт – адам тәжірибесіндегі идеалды түсініктің ең кішкене бірлігі; 
–
 
концепт – білімді тарату, сақтау және өңдеудің негізі бірлігі; 
– концепт – белгілі бір мәдени болмыстың негізгі ұясы»  [12, 20 б.].  

 
                
 
 
 
 
БҚМУ Хабаршы №3-2016ж.  
 
202 
Концепт – адам санасының ойлау көрсеткіштері мен психикалық ерекшелігін, 
білім  мен  тәжірибенің  бейнелі  суретін  құрайтын,  терең  мазмұнды  құрылымдарды 
түсіндіруге  мүмкіндік  беретін  негізгі  ұғымдардың  бірі.  Когнитивті  тіл  білімінен 
басқа  тіл  салаларында  концептіні  таныту  мақсатында  кез  келген  тілдік  бірлік, 
лексикалық мағынасы бар сөздер қолданылады. Ал концепт ретінде барлық ұғымды 
ала  алмаймыз,  тек  белгілі  бір  мәдениетті  тануда  қолданылатын  және  автор  үшін 
маңызы  зор  деп  танылатын  күрделі  ұғымдарды,  ең  бастысы,  жалпыадамзаттық, 
жалпыхалықтық, жалпыұлттық құндылықты таныта алатын ұғымдарды тани аламыз. 
Мысалы, А.Б. Әмірбекова былай дейді: «Қазақ халқы үшін киіз үй, шаңырақ, қамшы, 
жазық  дала,  көш,  бөрік,  бесік,  домбыра,  тұмар  т.б.  сөздер  лингвомәдени  бірлік 
ретінде  ұлттық-мәдени  концепт  деп  таныла  алады»  [12,  15  б.].  Бірқатар  ғалымдар 
концепт пен ұғымның тағы бір өзгешелігі: ұғым өз бойына мәнді, маңызды белгілерді 
жинайды,  ал  концепт  –  бұнымен  қоса,  мәнді  емес  қасиеттерін  де  қамтиды  деп 
жазады.  Ұғым  мазмұндық  құрылымына  қарағанда  концепт  құрылымының  шеңбері 
едәуір  кең  екені  түсінікті.  Ұғым  құрылымында  тек  мазмұндық  элементтер  болады, 
оған  концептілік  құрылымдағы  барлық  компонент  ене  бермейді.  В.А.  Маслованың 
пікірінше,  концептінің  әрқашан  эмоционалды,  экспрессивті,  бағалауыш  сәулелері 
көрінеді.  Демек,  А.Б.  Әмірбекова  жазғандай,  «концепт  бойынан  адамның  объект 
(дүние) туралы жағымды, жағымсыз бағасы, әсері, эмоциясы, ойы, танымы көрінеді» 
[12, 16 б.]. Сонымен, В.А. Маслова айтқандай, «концепт пен ұғым – екі түрлі термин. 
Ұғым  –  логика  мен  философия  термині,  ал  концепт  –  математикалық  логика, 
мәдениеттану,  когнитивті  тіл  білімі  термині.  Концепт  пен  мағына  да  біржақты 
ұғымдар  емес.  Концепт  дүние  туралы  тұрақты  мәліметтер  жинайды,  ал  сөз  өз 
мағынасымен  концептінің  бір  элементін  ғана  танытады.  Дегенмен,  концептіні 
анықтауда  оны  танытып  тұрған  мағыналар  мен  сөзге,  сөйлемдерге,  дискурсқа 
сүйенеміз»  [4,  40  б.].  З.Д.  Попова,  И.А.  Стернин:  «Концептіні  беретін  сөздердің 
мағынасы  концепті  мазмұнының  кейбір  бөліктерімен,  фрагменттерімен  сәйкес 
келгенімен, бірақ олардың бір де біреуі концепті мазмұнын тұтас қамти алмайды»,  – 
деп  жазып,  ерекшелігін  сызбамен  көрсетеді  [5,  100].  Ал  А.  Әмірбекова  бұлардан 
басқа  метафизикалық  концепт,  ұлттық-мәдени  концепт,  эмоционалды  концепт, 
контрастылы  концепт,  калейдоскоптық  концептілер  түрлерін  көрсетіп,  оларға 
анықтама береді [12, 22 б.]. Осыларға сүйенсек, концепті ұғымын бүгінде когнитивті 
лингвистикада жалпы төрт түрге бөліп қарастыру кеңінен тарағаны байқалады, яғни; 
лингвомәдени  концепт,  ұлттық-мәдени  концепт,  мәдени  концепт,  когнитивті 
концепт.  Лингвомәдени  концепт  лингвомәдени  түсініктер  мен  ұғымдардың  тілде 
көрініс  табуы,  яғни  лингвомәдени  ұғымдардың  лингвокультуремалармен  жинақтала 
суреттелуі  болады.  В.И.  Карасик,  Г.Г.  Слышкин:  «Лингвомәдени  концепт  –  тілді, 
ұлттық  сананы,  және  мәдениетті  кешенді  зерттеуге  бағытталған  шартты  менталды 
бірлік»,  –  деп  анықтап,  оның  үш  сферада  қатынасы  мынадай  түрде,  яғни  «сана  – 
концепттің болу аймағы; мәдениет – концептіге әсер етуші; тіл – концептінің көрінуі 
түрінде  болады»,  –  дейді  [13,  75  б.].  Ұлттық-мәдени  концепт  «тек  ұлттық  танымда 
ғана жан-жақты ақпаратымен жүйеленіп, сол ұлттың мәдени құндылығын көрсететін 
концептілер  (дала,  көш,  домбыра,  қамшы,  тары)»  [12,  22  б.].  Когнитивті  концепт 
шындық  болмыстың  адам  санасында  бейнеленіп,  сөзді  қолдану  мен  мәннің 
байланысы  ретінде  түсініледі.  В.А.  Пищальникова:  «Индивидтің  білуі,  ойлауы, 
қоршаған  шындық  болмыстың  заттары  мен  құбылыстарын  шамалауы  когнитивті 
концепт болады», – дейді  [14, 49 б.]. Сондай-ақ, когнитивті семантикадағы концепт 
тілдің  концептуалды  жүйесінің  бөлшегі  ретінде  қарастырылады.  Концепттің 
құрастырылуы  тәжірибе  және  танымның  негізінде  жүйеге  асқандықтан,  бұл 
когнитивті  концепт  лингвомәдениеттанудан  алысырақ  жатыр.  Мәдени  концептіде 
ұлттық  мәдениет,  ғасырлар  бойы  жинаған  салт-дәстүр,  мінез,  менталдық  т.т. 
ұғымдардың  жиынтығы  құрамдас  бөліктер  болады.  Концепт  құрылымы  бейне, 
ақпараттық мазмұн, интерпретациялық өріс, ал өріс әртүрлі аймақтардан тұрады. Ал 

 
                
 
 
 
 
БҚМУ Хабаршы №3-2016ж.  
 
203 
концепт  құрамы  түсінік,  схема,  ұғым,  фрейм,  сценарий  (скрипт),  ойсурет,  ойдерек 
(сигнификат),  гештальт  сияқты  құрамды  бөліктерден  тұрады.  Концепттің  мәнін 
ашып,  құрылымын  талдау  үшін  когнитивті  интерпретация  жүргізу  керек  болады. 
Бұнда,  алдымен,  концепттің  атауыштық  өрісі  құрылады  да,  концептің  көрсеткіші 
болатын  тілдік  бірліктердің  барлық  семалары  түрлеріне  сәйкес  бір  концепттің 
біртұтас  когнитивті  белгілері  ретінде  түсіндіріледі.  Одан  соң  когнитивті  белгілерді 
аймақтар  бойынша,  яғни  орталық,  шеткері  аймақтарға  бөле  қарастыру  жүргізіледі. 
Бұнда  сөз-стимулдардың  әсерлері  мен  концепттегі  айырушы  когнитивті  белгілерді 
нақтылау  жүзеге  асады,  сонда  ғана  лексикалық  синтагматиканы  құраушы 
семемалардың  концептілік  өрісіндегі  басты  когнитивті  мағына  беруші  ерекшелік 
айқындалады.  З.Д.  Попова,  И.А.  Стернин  «орыс  тілі»  концептісінің  ассоциативті 
өрісін  құру  үшін  эксперимент  жүргізіп,  оны  анықтайтын  7190  сөзді  көрсетеді. 
Мәселен,  жазушылар  бұған  қатысты  красивый  сөзін  846  рет,  ал  богатый  сөзін  560 
рет,  родной  сөзін  232  рет  және  т.б.  сөздерді  қолданғанын  айтады,  мәселен, 
прикольный язык, веселый язык, удобный язык, своебразный язык т.т. [5, 236 б.]. Бір 
ұғымды мәнді білдіретін сөздер, тізбек, тіркесімдер когнитивті концептілерде әртүрлі 
жүйелік байланыстарға сүйеніп құрылған. 
А.Б.  Әмірбекова  М.  Мақатаев  өлеңдеріндегі  «көктем»  концептісінің 
құрылымдық  көрінісін  ақын  жолдарымен,  яғни  мынадай  когнитивті  метафоралық 
үлгілермен береді: «көктем – тіршілік; көктем – мәңгілік жасыл; көктем – жарқын 
көңіл,  көктем  –  жастық  шақ;  көктем  –  жылылық;  көктем  –  гүлдену;  көктем  – 
құмарлану,  шабыттану»  [12,  98-99  бб.].  Концептілер  таным,  ойлау  ұғымды 
білдіретін  сөз  бірліктерінің  өрісінен  туған  тезаурус  құраса,  оның  ішіндегі  бір 
ұғымдық  бөлікке  бағынған  сөз-синтагмалар  да  кездеседі.  Тіпті,  сөздердің  мән-
мәтіндегі  орны  жылжымалық  қатынасқа  сүйенеді  де,  бір  концептідегі  үйлескен 
сөздер  жоғары  дәрежедегі  қолданысқа  түседі.  Сонымен  қатар,  тілдік  тұлға  өзіндік 
ұлттық  бояуға  толы  экспрессияларға  сөз  бірліктерін  айналымға  қосқанда,  бір 
концепті  аясына  басқа  өрістегі  сөз-синтагмаларда  араласа  келуі  мүмкін.  Бұған 
мағынада  жүзеге  асқан  концепттің  бейнелі  потенциалды  семалары  іспеттес  ірі 
құрамдас бөлшектері еніп отырады. Концепттің мәні басты хабар құралының ақпарат 
өзегі  болғандықтан,  мағыналар  құрылымындағы  ассоциативтік  белгілер  жоғалып, 
солғынданып, кейде жарқырап отырады. Сол кезде олардың ерекшелігін когнитивті 
лингвистика  тұрғысынан  қарастыра  алмайсың,  себебі  сөздер  аралығында 
синтагматикалық  қатынас,  валенттілік  саны,  мағыналардың  сапалық  құрылымының 
өзгеруі  күрделеніп кетеді. Сондай-ақ, дәстүрлі  лексикология тұрғысынан да зерттеу 
қиынға  соғады,  себебі  лексикалық  семантика  құрылымы  өріс  сияқты  ұсақ  емес,  ірі 
құрылым. Оның үстіне, концепті құрамында әртүрлі сөз таптары келсе, лексикалық 
семантикада  бір-екі  сөздің  семантикасын  ғана  зерттей  аламыз.  Сондықтан,  концепт 
семантикасын, оның құрылымындағы макросемалардың түрленуін, оның мәндік ішкі 
байланысын,  синтагматикасы  мен  парадигматикасын  когнитивті  семантика 
тұрғысынан зерттеуге болады. 

жүктеу/скачать 4,23 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: