Филологическая

серия 

ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ

159

3. Ермолович Д. И. Основы профессионального перевода. – М., 2004. 

– с. 17-22.

4. Иванов А.О. Английская безэквивалентная лексика и ее перевод на 

русский язык. – С-Пб, 2005. – с. 66.

5. Исмаилов С.И. Слова-реалии как объект лингвистики и теории 

перевода/ /Вопросы теории и практики перевода. – Самарканд: Изд-во СамГУ, 

2004. – с. 23-25.

6. Бархударов Л. С. Язык и перевод. – М., 2003. – с. 64. 

7. Львовская З.Д. Теоретические проблемы перевода. – М., 2005г. – с. 111.

8. Бреус Е.В. Основы теории и практики перевода с английского языка 

на русский. – М., 2003. – с. 43-46.

9. Гончаров Б. А. К вопросу о типологии и переводе сокращений в 

англоязычной научно-технической литературе. // Теория и практика перевода. 

– Киев, 2003г. – Вып. 17. – с. 143 – 151. 

10. Ступин Л. П. Аббревиатуры и проблема их включения в толковые 

словари. // Вопросы теории и истории языка. – С-Пб, 2003г. – с. 291. 

Түйіндеме

Мақалада шетел аббревиатураларын орыс тіліне аударудың 

негізгі әдістері қарастырылады. Оларды беру әдістемесі ұсынылады, 

бұл аударылған қысқартулардың мәнін жақсырақ дәрежеде беруге 

көмектеседі.

Resume

The article portrays the main ways of foreign language abbreviations 

translation into Russian language. It also lays out a method of the most 

accurate interpretation of the presented abbreviations.

ƏӨЖ 811.512.122: 81’38

ТІЛ БІЛІМІНДЕГІ ЭКСПРЕССИВТІЛІКТІҢ  

КЕЙБІР МӘСЕЛЕЛЕРІ

Б. Хасен 

Инновациялық Еуразия университеті, Павлодар қ.

Қатынас құралы міндетін атқаратын, ішкі ой-сезімді білдіретін, оны 

біреуге жеткізетін құрал ретінде тіл қай қоғамда да айрықша мәнге ие 

болып келді. Бірақ адамдар сөзді тек қарым-қатынас құралы ретінде ғана 

қолданбайды. Адамға жаратылысының алғашқы күнінен қызмет еткен тілдің 

Вестник ПГУ №2, 2010

160

функциясы жан-жақты. Тіл − адам рухының ажырамас бір бөлігі. Адамзаттың 

жан дүниесінің бар толғанысы, ішкі әлемінің сан алуан жағдайы, реніші мен 

күйініші, қуанышы мен сүйініші сөз арқылы сыртқа шығады, сөз арқылы 

өзгеге жетеді. Сөйлеу әрекетін жүзеге асыратын − тілдің коммуникативтік, 

сигнификативтік және экспрессивтік қызметі. Қарым-қатынас құралы 

ретіндегі тілдің қызметі тіл білімінде тілдің коммуникативтік (латынның 

«қатынас», «байланыс» деген сөзінен алынған) функциясы деп аталынса, ал 

ойлауды жеткізуші құрал ретінде тілдің экспрессивтік (латынның «сөйлемше» 

деген сөзінен алынған) функциясы атқарады. Тілдің мұндай ерекше 

функциясы ғалымдар назарын аудармай қойған жоқ. Т.Қордабаев: «Тілдің 

қатынас құрал болу қызметі коммуникативтілік деп аталса, оның ойды 

қалыптастыру, жарыққа шығару, адамның психикалық күйін, жан сезімін, 

ішкі толғанысын білдіру қызметі экспрессивтілік деп аталады» деп көрсетті 

[1,100]. Демек, тілдің экспрессивтік функциясы дегеніміз − сөйлеушінің 

эмоционалдық жағдайының тілдің мәнерлік құралдарының көмегімен сыртқа 

шығу мүмкіндігі, сан алуан жағдайлар мен айналадағы құбылысқа деген оның 

субъективтік көзқарасы. Сөздік тілімен айтсақ: «Экспрессия (латынша expres-

sio - оралым, мәнерлілік, ағылшынша expression, expressiveness) − сезімнің, 

көңіл-күй әсерлерінің тілдік мәнерлік құралдарының көмегімен көрінуі 

[2,430-431]. Экспрессивтік амалдар мәнерлілікті, бейнелілікті күшейту 

үшін қызмет етеді. Экспрессивтілік жалпытілдік категория ретінде тілдің 

барлық жүйесін қамтиды және ортақ тілдік заңдылықтардың белгілі бір 

шектеулеріне қарамастан, мұның жеткізілу жолы көп қырлы, мейлінше жан-

жақты. Сөзді «мірдің оғына» балаған қазақ халқы ежелден-ақ жүйелі сөзге 

жете мән берген. Халқымызда тіл қарым-қатынастық құрал болумен ғана 

шектелмей, әлеуметтік мәні бар қоғамдық қызметті де атқарған. Теориялық 

тұрғыдан толық жүйеленбегені болмаса, қазақ тілі ғасырлыр бойы өзінің 

экспрессивтік қызметін жетілдіріп, сөз зергерлері тарапынан өңделіп, жаңа 

бояулармен қанығып келеді.

Ойлауы дамымаған адамның сөйлей алмайтынындай, сөздің қатысуынсыз 

ойлау да мүмкін емес. Олай болса, тіл адамзат тарихының ең алғашқы күнінен-

ақ бар деп батыл айта аламыз. Жазбашамен салыстырғанда ауызша сөйлеуде 

адам ойы әлдеқайда анық, түсінікті жеткізіледі. Себебі ауызша сөйлеуде 

сөзбен қатар ойды жеткізуге қызмет атқаратын қосалқы элементтер бар. Дауыс 

ырғағы, беттегі әртүрлі эмоция, қолдың түрліше қимылы мен көз жанарының 

тыңдаушыға ойды жеткізуде атқарар рөлі орасан зор. Бірақ бүгінгі қоғамда 

біз ақпарат алуда жазбаша сөйлеу формасын кең қолданамыз, сырттан 

алатын білім мен ақпараттың негізгі көз қағазға қатталған. Ағылшынның 

белгілі драматургы Бернард Шоу: «Ия» деп айтудың елу түрлі, «жоқ» деп 

айтудың бес жүз түрлі тәсілі бар, ал оларды жазудың амалы біреу-ақ» деген 

екен [3,11]. Ауызша тілдегі мұндай фонациялық ерекшеліктердің қызметін 

серия 

ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ

161

жазбаша да жеткізе білу үшін, тіл заңдылықтарын жете меңгеріп, тілдің 

экпрессивтік қызметін терең зерттеудің маңызы зор. Бұл мәселемен қазіргі 

таңда тіл білімінің стилистика саласы айналысады. 

Сөздердің стилистикалық ерекшелігін зерттеген ғалым Э.С.Азнаурова 

сөздердің эмоциональды-экспрессивті қызметін стилистикалық мағына 

құрамында қарап, оны коннататтық мағына қатарына жатқызады [4,83-

88]. Коннататтық мағына немесе коннатация термині стилистикада кең 

қолданылып жүр. Коннатация (латынның connotatio, connoto – қосымша 

мағыналы) тіл бірлігінің белгілі бір текст ішінде эмоциялық немесе 

стилистикалық рең жамылуы. Коннатация - тіл бірлігінің грамматикалық және 

заттық ұғымдық (денотативті) мағынасын толықтыратын, оған экспрессивті 

сапа беретін кез келген бөлігі. Тар мағынада – тіл бірлігінің мағынасының 

бөлігі, сол мағынаның ассоциативті – образдылық ішкі тұлғасын түсінуден 

туындайтын қосымша мағынасы яғни троп не сөйлеу фигурасы [5,109]. 

Коннатация – сөйлеушінің эмприкалық (тәжірбиелік), тарихи-мәдени, 

танымдық біліміне, олардың сөз болып отырған нәрсені ұнатуы не ұнатпауына 

(бағалауына), стильдік деңгейге, тіл қызметінің саласына, олардың 

әлеуметтік қатынасына байланысты болатын құбылыс. Сондықтан тілдің 

коннатациясы сол тілді қолданушы халықтың басынан өткен тарихи кезеңдер 

мен бірге сол жұрттың салт-дәстүр, мәдениетімен тығыз байланысты. Ғалым  

Э.С. Азнаурованың сөздердің эмоциональды-экспрессивтік мағынасы сөздің 

негізгі мағынасы бола алмайды, тек негізгі мағынаға қосымша мағыналық 

реңк болып ғана саналады деген пікірі зерттеушілер тарапынан тіл білімінде 

бұрын да айтылған еді [6,171], [7,26].

Ал коннатация ауқымын кеңірек қарастырған В.Н.Телия коннатацияға 

эмоциялық мағына мен бірге стилистикалық мағынаны да қосады [7]. Ал 

ағылшын тілін зерттеуші ғалым И.В.Арнольд коннатацияға мағынаның 

эмоциональды, бағалауыштық, экспрессивтік және стильдік сияқты 

компоненттерін енгізеді. Және аталмыш ғалым бұл компоненттердің сөздің 

бойында қабаттаса келуі немесе мүлдем болмауының мүмкін екендігін 

ескертеді [8,108]. Соның ішінде экспрессивтілікке мынадай анықтама 

береді: «Слова обладает экспрессивным компонентом значения, если своей 

образностью или каким-нибудь другим способом подчеркивает, усиливает 

то, что называется в этом же слове или в других, синтаксически связанных 

с ним словах» [8,112]. 

Тілшілердің барлығы бірдей экспрессивті мағынаны сөздің лексикалық 

мағынасының құрамына қоса бермейді. Сөз мағыналарының өзіндік 

ерекшелігін арнайы зерттеген ғалым В.А. Звегинцев пікірі мынадай: «Біз 

сөз мағыналарын тілге тиек еткенде, негізінен, сөздердің сөйлеу процесі 

кезінде қолданылатын лексико-семантикалық нұсқалары туралы айтамыз. 

Сонымен эмоциональды-экспрессивтік қабат (созначение) сөздің лексикалық 

Вестник ПГУ №2, 2010

162

мағынасының құрамына ене ме деген сұрақты басқаша қоюға да болар еді яғни 

эмоциональды-экспрессивтік сөздердің лексико-семантикалық нұсқаларына 

негіз бола ала ма, оны заттық-логикалық факторлар негізінде қалыптасқан 

лексико-семантикалық нұсқалармен бір қатарға қоюға бола ма? Сөзсіз, бұл 

сауалға жоқ деп жауап беру керек» [6,172]. Ғалым В.А.Звегинцев сөздің 

эмоциональды-экспрессивтік қабатының лексико-семантикалық қабаттан 

кейін пайда болып, адам санасының күрделі даму сатысындағы сөйлеу процесі 

негізінде туғандығын аңғара білген.

Сөздің семантикасына байланысты құнды еңбек жазған Д.Н. Шмелевтің 

де пікірі В.А. Звегинцев ойымен бір арнаға тоғысады: «Сөздің экспрессивтік-

стилистикалық мағыналық реңкі дыбыстық комплекс болып саналатын 

сөздің мағынасы емес, белгілі бір дыбыстық комплексті қабылдағанда 

пайда болатын мағыналық реңкі» [9,25]. Бірақ Д.Н. Шмелов эмоциялық 

мағынаны мүлде жоққа шығармайды. Ол орыс тілінің сөздің құрамында 

қолданылатын эмоциональды-экспрессивті сөздерді үш топқа бөледі де, 

оның бірінші тобына, любить, ненавидеть сияқты сөздерді енгізеді. Бірақ 

автор ол сөздердің білдіретін мағынасы эмоционалды-экспрессивтік мағына 

емес, солардың атауы деп есептейді де, оларда эмоция жоқ деп есептейді. 

Екінші топқа түбірлерге қосымшалар қосу арқылы берілген мағынаны қосады. 

Мысалы, песочек, солнышко, малюсенький, т.б. Үшінші топқа болса, кляча, 

вонять сияқты сөздерді қосады. Д.Н. Шмелов соңғы екі топтағы сөздерді 

эмоциялық-экспрессивтік мағына білдіреді дейді [10,163-165]. Демек, 

эмоциялық-экспрессивтік сөздердің бар екендігін мойындайды.

Егер қазіргі орыс тіл біліміндегі пікірлерді саралап қарайтын болсақ, 

эмоциялық-экспрессивтік мағыналық реңк екі түрлі түсіндірілетіндігін 

байқауға болады. Бір топ ғалымдар эмоциялық-экспрессивтікті кең түсініп, 

оны стилистикалық бояумен байланыстырса, екінші топ ғалымдар стилдік 

бояуды да, жеке сөздерде де эмоциялық мағына элементттерінің дербес 

болатындығын көрсетеді. 

Тіл біліміне интенсионал және экстенсионал терминдері кездеседі. 

Аталмыш терминдер ұғым мен денотаттық мағыналық элементтермен 

салыстырады. О.С. Ахманованың лингвистикалық сөздігінде экстенсионалға 

тіл элементтерінің номинативтік жағы, тілдік контекстерде сөздердің жеке 

адамдарға байланысты болмайтын жағы деген анықтама берілген [11,524]. 

Сондай-ақ, О.С. Ахманова экстенсионал мағынаға «сөйлеу кезінде белгілі бір 

контексте білдірілетін мағына», дегенді де үстейді [11,164]. Интенсионал терминіне 

«Сөздердің не терминдердің мағынасын, сигнификатациясын жасайтын сипат 

пен түрлі белгілер деп түсініктеме берген [11,179]. Ғалымның тұжырымдауынша 

интенсионал мағына дегеніміз − тіл элементі ретіндегі сөздердің мағынасы 

[11,162]. Сөздіктерде берілген анықтамалардың өздері-ақ интенсионал мен 

экстенсионалдың арасында айырмашылықтың бар екендігін көрсетеді. Қазақ 

серия 

ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ

163

тілін зерттеуші ғалым М.Оразов интенсионал мен экстенсионал мағыналық 

элементтер сөз мағынасына жат құбылыс емес дейді де: «Бір ескеретін жағдай 

сол – интенсионал да, экстенсионал да сөз мағынасындағы денотаттық мағынаны 

жоққа шығармайды, керісінше, денотаттық және адамдардың интелектуалдық 

қызметі негізінде туатын мағына элементтерінің толық болуын қамтамасыз 

етеді. Әрине, сөз мағынасы айналамыздағы заттарды тек атап қана қоймайды, 

сонымен бірге бір заттың екінші бір заттан ажыратып тұратын белгілерін де 

көрсетеді. Айталық сүзбе мен құрт. Сүзбе де, құрт та айраннан жасалатын 

тағам атауы. Айырмашылығы сүзбе жұмсақ, белгілі бір форма қабылдамаған, 

айранды қалтаға салып, сүзу нәтижесінде пайда болған қоймалжың зат. Ал, 

құрт – сүзбені белгілі бір формаға келтіріп кептіру нәтижесінде жасалған тамақ. 

Бұл айырмашылықтарға қосымша құрт ұзақ сақтауға келетін, бұзылмайтын, 

суға салса езілетін т.б. қасиеттерге де ие. Міне осындай заттардың қасиеттері 

сөз мағынасының интенсионал, экстенсионал мағыналық элементтері арқылы 

беріледі» - деген ой түйеді [12,114-115].

Интенсионал мағына түрлі заттардағы сәйкес келетін қасиеттері негізінде 

топтастырылған семантикалық топты анықтаса, экстенсионал сол интенсионал 

арқылы топтастырылған семантикалық қасиеттердің вариантттарын қарайды 

да, олардың өзара айырмашылықтарын белгілейді. Яғни интенсионал белгілі 

бір  топтағы сөздердің барлығына ортақ қасиетті анықтап олардың басын 

біріктіретін жалпы ұғымның шекарасын белгілейді. Ал экстенсионал болса 

интенсионалдық топқа енген сөздердің өзіндік ерекшелігін талқылаумен 

қатар, оларды ортақтастыратын қасиетті қарастырады. Экспрессивті сөздерде 

интесионал да, экстенсионал да бар. Сұрқия, залым, нақұрыс, дөрекі, есерсоқ, 

даңғой, дарақы сияқты сөздердің әрқайсысының беретін жеке мағынасы бар, 

соған қарамастан олардың басын қосатын ортақтық та бар, ол − жек көру, 

суқаны сүймеу.

Қазақ тіл білімінде экспрессивтік мәселесі Ә. Қайдаров, Ғ. Мұсабаев, Ф. 

Мұсабекова, Ә. Болғанбаев, М. Серғалиев, Ә. Нұрмұханов, Ш. Нұрғожина 

сынды зерттеушілердің еңбектерінде қарастырылған. Бірақ эмоциональдық 

пен экспрессивтіліктің арақатынасы жайлы ғалымдар пікірі әр қилы. 

Қазақ тіліндегі эмоциональды-экспрессивті сөздерді зерттеушілердің түрлі 

көзқарасы бүгінгі күнге дейін теориялық тұрғыдан толық тұрақталмаған. 

Экспрессивтік-эмоциональдық жайлы Ә.Болғанбаев, Б.Қалиев еңбектерінен 

мынадай жолдарды кездестіреміз: «Сөздер зат, құбылысты, олардың белгі 

қасиетін, болмаса іс-әрекетін ғана атап білдіріп ғана қоймайды, сонымен 

бірге адамның сезіміне әсер ететіндей стильдік мәнге ие болады. Адамның 

сезіміне әсер ететін сөздер тобы экспрессивтік-эмоциональды лексика деп 

аталады. Сөздің экспрессивтік сипаты оның бейнелі, мәнерлі айтылуынан, 

ал эмоциональдығы оған қоса адамның бір затқа, құбылысқа адамның 

өзіндік көзқарасын, көңіл-күйін, сезімін білдіруінен көрінеді. Сөздің бейнелі, 

Вестник ПГУ №2, 2010

164

мәнерлі айтылуы мен сезімге әсер ету қасиеті бір-бірімен тығыз байланысты. 

Эмоция бар жерде экспрессивтік болады» [13,178]. Байқағанымыздай, 

экспрессивтік пен эмоциональдықтың арасына нақты шек қойылмаған. 

Ал зерттеуші ғалымдар І. Кеңесбаев, Ғ. Мұсабаев та бұл терминдерді бір 

ұғымда қарастырып, сөйлеушінің бір затқа немесе құбылысқа эмоциональдық 

көзққарасын білдіретін сөздер деген пікір айтады [14].

Мұндай пікірді тіл семантикасын зерттеуші ғалым М.Оразовтың 

оқулығынан да кездестіреміз: «Эмоция мен экспрессияны мағына жағынан 

ажырату бар. Бұл психология пәні үшін қажетті болғанымен, бұлай 

бөлу тілшілер үшін принципиал характерге ие емес. Эмоция бар жерде 

экспрессияның болатындығы анық» [12,108]. Сонымен қатар тіл бірлігі 

белгілі контексте ғана эмоциялық немесе стилистикалық рең алады деген 

пікірге қарсы М.Оразов былай дейді: «онда тентек, ақымақ, дана, сараң, нас, 

топас (бұлардың тура және ауыспалы мағыналары да) деген сияқты сөздердің 

мағынасын түсіндіріп бере алмаған болар едік. Олардың номинативті 

мағынасының өзі жақсы не жаман көрумен байланысты. Әттеген-ай тәйірі, 

бәрекелді, масқара сияқты одағайлар мен сорлы, бейшара, байғұс, мүсәпір, 

бейбақ сияқты сын есімдердің лексикалық мағыналары осы эмоция, адамның 

көңіл-күйін ғана көрсетеді» [12,109].

Қазақ тілі бұл тұрғыда әлі толық зерттеле қоймағынымен, эмоциялық-

экспрессивтік мағынаны сөйлем арқылы да, жеке сөздер арқылы да беруге 

болатындығы мәлім. Ең алдымен сөздердің барлығы да бірдей эмоциялық-

экспрессивтік мағынада қолданыла бермейтіндігін ескерген дұрыс. Тілдегі 

сөздердің экспрессивтілігінің барлық сөзде бірдей еместігін жазған 

Ә.Болғанбаев, Ғ.Қалиұлы бірқатар сөздер ешбір қосымшасыз жеке тұрып-ақ 

экспрессивтік бояуға ие болады дегенді айтады да, оған мынадай сөздерді 

жатқызады: масқара, әттең, тамаша, шіркін, есіл, сабаз, марқұм, ғажап, 

мыстан, сайқал, айналайын, жайсаң, дарқан, ербию, тыртию, қылқию, шілтію, 

үрпию т.б. [13,178]. 

Қазақ тілінің стилистикасының практикалық тұрғыдан қарастырған 

ғалым Ф.Мұсабекова экспрессивті сөздер мен эмоциональды сөздер бірдей 

емес дей келе, өз ойын былай тұжырымдайды: «Тілдегі эмоциональдық 

элементтер адам сезімін білдірсе, экспрессивтік амалдар эмоцияны, ерікті 

ойды білдіруде де мәнерлікті күшейту үшін қызмет етеді» [15,59]. Яғни 

экспрессивтіктің ауқымын эмоциональдықтан кең етіп көрсетеді.

Е.Жанпейісов «экспрессивтік сөздер», «экспрессивтік бояу» деген 

терминдердіді қолданады да, экспрессивтік бояудың жеке сөздерге де, 

фразеологиялық оралымдарға да, синтаксистік конструкциялардың да қай-

қайсысына тән сипат екенін атап көрсетеді [16,76].

Біз ғалымның бұл пікірін қуаттай отырып, тіліміздегі экспрессивтік-

эмоциональды лексика терминін ықшамдап экспрессивтік лексика деп 

серия 

ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ

165

қолдауды жөн санаймыз. Себебі эмоция байқалатын жерде сөз өзінің 

экспрессивтік қызметін де танытады. Демек, тілдің экспрессивтілігі 

дегеніміз - сөздерді түрлендіре қолдануда қызмет атқаратын тіл бірліктерінің 

семантикалық-стилистикалық белгілерінің жиынтығы.

Бұл орайда тіліміздегі сөздердің өздері экспрессивтілігі жағынан сан 

алуан екендігін ескермеуге болмайды. Экспрессивтік сапа барлық сөздерде 

бірдей байқалмауы мүмкін. Тіліміздегі кейбір сөздер жеке тұрғанда толық 

мағыналы дербес сөз ретінде заттар мен құбылыстардың атауын білдіріп, 

номинативті (латынның «атауыш» деген сөзі) қызмет ғана атқаруы мүмкін. 

Мысалы, адам, күн, көз, бала, киім, өсімдік, ағаш сияқты сөздерде ешқандай 

экспрессивтік реңк байқалмайды. Ал лексикологиядағы экспрессивтік-

эмоциональды лексика деп атап жүрген бірқатар сөздер ешбір қосымшасыз 

жеке тұрып-ақ экспрессивті бояуға ие болуы мүмкін. 

Бұл жайлы ғалым Е. Жанпейісов: «Экспрессивтік бояу әдетте екі тұрғыда 

сөз етілуі тиіс. Біріншіден, лексикалық мағынасы әуелден экспрессияға бейім 

тұратын сөздер, екіншіден, қолдану процесінде жүре келе экспрессивтік 

бояу алатын есімдер мен етістіктер. Бірақ сөздің лексикалық мағынасында 

экспрессивтік өң үнемі бола бермейді» -дейді [16,76]. Ф.Мұсабековадан 

да осы іспеттес пікірді байқаймыз: «Кейбір жеке сөздер контекссіз-ақ 

экспрессивті мағынаны білдіріп тұрады, себебі ол мағына сол сөздер бойынша 

бұрыннан-ақ қалыптасқан» [15,151].

Сөздердің синонимдік қатарын түзгенде бұл ерекшелікті айқын аңғаруға 

болады. Ғалым Ә.Болғанбаев күнделікті қолданысымызда жиі қолданылатын 

«бет» сөзінің отызға жуық синонимін береді [17,72]. Олардың ішінде келбет, 

көрік, ажар, шырай, дидар, жамал сөздерін естігеннен-ақ жылы қабылдап, 

жағымды эмоцияны сезінесің. Ал ұсқын, сиық, сұрық, тұрпат, сықпыт, 

порым, пошым - әуел бастан өзіне сүреңсіз реңкті сіңірген сөздер. Қазақтың 

сөз зергерлері бұл сөздерді өз мақсаттарына шебер пайдаланып отырған. 

Мысалы: Сары алтын, сапы меруерт қарағым-ай, Көргенде жамалыңды 

көңілім қош (Ақан сері). Ұсқының құрғыр түге, жұртты шошытып, түсіне 

кірейін деп көрінемісің (М.Әуезов). Адамның сықпытынан азып туған, Адам 

боп түсін бояп жүрген айуан (И.Байзақов). 

Сөздердің басым көпшілігі белгілі бір текст ішінде, сөйлем құрамында 

экспрессивтік-эмоциональдық бояуға ие болады. Ғалым Р.Сыздықова 

поэтикалық образ жасаудағы сөздің қызметін ерекше атай келе: «Сөз 

белгілі бір экспрессивтік (әсерлі) бояуы бар сөз болуы да мүмкін, сондай-

ақ мағынасында ешқандай әсерлі реңкі жоқ сөз болуы мүмкін. Бірақ соңғы 

топ образ жасауда стильдік жүк арқалап, өз бойында жасырын жатқан 

қосымша мағыналық реңктерін, ғылыми терминмен айтсақ, семаларын 

немесе «тақырыптық өріс» дегенді құрап образ жасайды» - дейді [18,19]. 

Демек, сөздердің қай-қайсысына да ерекше мағыналық реңк қосып жұмсауға 

Вестник ПГУ №2, 2010

166

болады немесе сөздің өз бойындағы мағыналық бояуды пайдалануға болады. 

Сөз жеке, дара тұрғанда мағынасын түрлендіріп, бояуын құбылта алмайды. 

Қазақ әдебиетінің классик жазушысы Ғ. Мүсіреповтің: «Сөз сөзге жарығын 

да түсіріп тұрады, көлеңкесін де түсіріп тұрады» - деп жазғанының себебі 

осыда болса керек. Жеке адамның қоғамда өмір сүре отырып, түрлі қызмет 

атқарғаны сияқты, сөз де белгілі бір мәтіннің, сөйлемнің құрамында өз 

қызметін айқын таныта алады. Қоғамда әрбір адамның жеке тұлғасының 

сақталатынындай сөз де өзінің табиғатындағы қалыптасқан қасиетінен толық 

айрылып қалмайды. Бірақ қолданыс барысында оның семантикалық өрісі 

мейлінше кеңіп, көп қырлана түседі. М.Әуезов:«...жеке сөз өзінің орны мен 

сәтін тапқан шақта жаңаша жанданып кетеді» - деп өте орынды айтқан. 

Сондықтан да сөйлемнің құрамындағы жекеленген сөздерді талдағанда, 

жеке дара алып қарамай, қасындағы басқа да сөздермен, сөз тіркестерімен 

бірге, өзара тығыз бірлікте тексерген жөн. Бұлайша бір тұтас қарастыру 

жалпы сөздің табиғатын, экспрессивтік мүмкіндігін жете тани білуге жол 

ашады. Тіпті мағыналық жағынан тұтасып келген бір бүтін абзацтан тұратын 

синтаксистік тұтастықтағы жеке сөздің мазмұнды толықтырудағы өзіндік 

функциясын ескере отырып, саралау жұмыстарын жасағанда ғана, тіл 

табиғатын тереңірек танимыз. Кез-келген сәтте тілді зерттеуші тіл тұтастығын 

назардан тыс қалдырмауы тиіс. 

ӘДЕБИЕТТЕР

1. Қордабаев Т. Жалпы тіл білімі. - Алматы, 1999. -381 б.

2. Тіл білімінің сөздігі. Бас.ред.Сүлейменова Э.Д., т.б. -Алматы: Ғылым, 

1998. -544б.

3. Бернард Шоу. Избранное. Русский перевод. - Москва, 1956. -286 с.

4. Азнаурова Э.С. Очерки по стилистики слов. - Ташкент, 1973. -240 с.

5. Виноградов В.В. Итоги обсуждения вопросов стлистики. //Вопросы 

языкознания. -1955. -№ 1. стр.10.

6. Телия В.Н. Конотативный аспект семантики номинальных единиц.-

Москва, 1986.

7. Звегинцев В.А. Семасиология. - Москва, 1967. -345 с.

8. Арнольд И.В. Семантическая структура слов в современного 

английского языка. - Ленинград, 1973. -325с.

9. Шмелев Д.Н.Проблемы сематического анализа лексики. –

Москва,1973.

10. Шмелов Д.Н.Современный русский язык. Лексика. –Москва,1977.

11. Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. –Москва,1966. 

−450с.

12. Оразов М. Қазақ тілінің семантикасы. –Алматы: Рауан, 1991.-216 б.

серия 

ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ

167

13. Болғанбайұлы Ә., Қалиұлы Ғ. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы 

мен фразеологиясы. –Алматы:Санат, 1997. -256 б.

14. Кеңесбаев І., Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі. –Алматы: Мектеп, 

1975.

15. Мұсабекова Ф. Қазақ тілінің практикалық стилистикасы. –Алматы:

Мектеп, 1982. -151 б.

16. Балақаев М., Томанов М., Жанпейісов Е., Манасбаев Б. Қазақ тілінің 

стилистикасы. –Алматы: Дәуір, 2005. -256 б.

17. Болғанбаев Ә. Қазақ тілінің синонимдер сөздігі. –Алматы: Мектеп, 

1975. -236.

18. Сыздықова Р. Абайдың сөз өрнегі. - Алматы: Санат,1995. -208 б.

Резюме

В статье исследуется экспрессивность на основе трудов ученых. 

Особое внимание уделено роли экспрессивной функции языка.

Resume

The expressiveness on the base of some scholars’ works is been in-

vestigated in the article. Special atfention has been drawn to the role of 

expressive function of a language.

УДК 811.512.122+81.161.1

МИРОПОНИМАНИЕ КАЗАХСКОГО И РУССКОГО 

НАРОДОВ В ЦВЕТООБОЗНАЧЕНИИ БИНАРНОЙ 

ОППОЗИЦИИ «ЧЕРНОЕ - БЕЛОЕ» НА ПРИМЕРЕ ЛСГ 

«МАСТИ ЛОШАДИ»

М.К. Шарипова

Павлодарский государственный университет им. С. Торайгырова

Основную часть заимствованной лексики русского языка представляют 

имена существительные, однако в данной лексико-семантической группе 

представлены имена прилагательные – названия мастей лошади. В 

теоретическом отношении наибольшую трудность представляет определение 

заимствованных слов – прилагательных. При заимствовании в русский язык 

прилагательных они принимают специфические и обязательные для русских 

слов аффиксы (суффиксы и приставки), которые характеризуют русские 

прилагательные как часть речи [1, c.16].