Философия, саясаттану

 
 
 
                      
                                                  217
III тарау.  Қазақтың халық философиясының     
дүниетанымдық ерекшеліктері
мүлгуге тоя алмаймын, [4, 95 б.] деген Абай Құнанбаевтың толғанысы 
адамның  таным  мүмкіндігінің  хаққа  бағытталып,  тынбай  ізденісте 
болуына  нұсқай  отырып,  салқын  ақылдың  мүмкіндігінің  шектеулі 
екенін де айтады.
«Ғашықтары хаққа қарап зар еңірер, 
Махаббаттың дариясына шомып, кірер. 
Гауһар алып, ғашығына зарын тербер
Тамшы жасы жер әлемді көл қылар. 
Ғашық гауһары дария тұңғиығында жатар болар, 
Жаннан кешіп гауһарды алған жанан болар» [5, 318 б.] деп жырлайды 
Қожа  Ахмет  Ясауи.  Асыл  гауһар  –  хақиқат  жолында  жан 
қиған  хаққа  ғашық  арифтің  «хәл»  (транс)  –  «мастық»  күйінде  ғана 
иеленер  ілкі  ілімі  ретінде  танытады.  Бұл  ғұлама  көзқарасының 
гносеологиялық қырларын көрсетеді. Ал осы үрдістің өзінің дәстүр 
сабақтастығын үзбей жалғастық табуын кейінгі жырау абыздардың 
шығармашылығынан да аңғарамыз.
Таза мінсіз асыл тас 
Су түбінде жатады, 
Таза мінсіз асыл сөз 
Ой түбінде жатады. 
Су түбінде жатқан тас 
Жел толқытса шығады. 
Ой түбінде жатқан сөз 
Шер толқытса шығады [6, 10 б.], – 
деп Асан Қайғы айтқан сөзде де адамның жүрек түбінен ғана табылар, 
асыл ілімге меңзейді.
Жалпы сопылық ілім, сондай-ақ Қожа Ахмет Ясауидің хәл ілімі 
адамның  өзін-өзі  тануындағы  басты  мақсаты  рухани  кемелдену 
деп  біледі.  Ол  үшін  адам  өз  бойындағы  рух  пен  нәпсіні  танып, 
ажыратуы  қажет,  рухты  өсіру  үшін  оның  мұқтажын  біліп,  іздеп 
табу керек. Нәпсінің қажеттігін тежеп, алдауына ермеуге тырысқан 
жөн.  Нәпсі  –  адамның  топырақтан  жаратылуымен  байланысты, 
оның бұл дүниелік өмірге байланатын табиғаты, оның асыл қасиеті 
рухқа  қарама-қайшы  күш.  Сондықтан  адамның  нәпсісін  оны 
жерге  тартып,  бұ  дүниеге  байлайтын  хайуандық  табиғатымен,  ал 
адамның  рухын  жоғары  ақиқатты  тануға  ұмтылатын  періштелік 
сипатымен  ұштастыра  түсіндіреді.  Адам  нәпсі  қалауымен  кетсе 

218 
        
Қазақ философиясы тарихы
(ежелгі дәуірден қазіргі заманға дейін)
хайуаннан  да  төмен  болып,  азғындауы  мүмкін.  Оның  зұлымдығы 
мен  жыртқыштығы  шектен  шығып,  маңайындағыларға  зәбір-
жападан басқа түк бере алмасы анық. Ал рухтың қалауымен жоғары 
ақиқатқа  ұмтылса,  онда  періштеден  де  жоғары  дәрежені  иеленіп, 
инсанияттың  кәмелеттігіне,  адам  жаратылысының  түп  мақсаты 
«халифалыққа»  жетеді  немесе  Алланың  сүйген  құлы  бола  алады. 
Осындай  Алланың  досы  –  әулиелік  дәрежені  иеленген  адамдар 
нағыз ақиқат ілімнің иесі ретінде адамзат баласына тура жол нұсқап, 
көптеген адамдарды бақытқа жеткізеді деп білген. Асан Қайғы «Нәпсі 
– алдаушы дұшпаның, насихатын алмағыл» деп нәпсінің жаулығын 
ашық айтса, нәпсінің өсіруші қасиеттері ретінде жалғаншылдықты, 
дүниеқұмарлықты, кешірімсіздікті, ашуды сөз қылады. Мысалы: 
«Өлетұғын тай үшін, 
Көшетұғын сай үшін, 
Желке терің құрысып, 
Әркімменен ұрыспа. 
Ашу дұшпан артынан 
Түсіп кетсең қайтесің 
Түбі терең қуысқа» [6, 17 б.]. 
Ашуды – нәпсі қалауы, адамды абыройсыздыққа ұрындыратын 
жау ретінде түсіндіретін Шал ақын:
«Ашу – дұшпан болғанда, нәпсі – жауың, 
Ақыл – тұрған алдыңда асқар тауың. 
Жүрекке ашу келіп толған шақта, 
Дененің біле алмассың ауру-сауын» [6, 136 б.] деп толғанады. 
Адамның психологиялық хәлін сипаттай отырып, Ақылға жүгіне 
білуді зор адамгершілік мұрат деп біледі.
«Нәпсің бір көкжал бөрідей, 
Иманың бағлан қозыдай, 
Егер тию салмасаң, 
Иманыңды жеп кетер» [6, 137 б.] 
деген  шумақтарда  нәпсінің  түпкі  жаулық  мақсатын  айқындай  оты-
рып,  оның  жауыздық,  қомағай,  қорқау  сипатын  бейнелі  меңзеумен 
дәл ашады. Адамның басты қасиеті оның ішкі имандылық өзегі деп 
білумен қатар, оны құндылық ретінде сақтаудың маңызына ден қояды.

 
 
 
                      
                                                  219
III тарау.  Қазақтың халық философиясының     
дүниетанымдық ерекшеліктері
«Иман – қой, ақыл – қойшы, нәпсі – бөрі, 
Бөріге қой алдырмас ердің ері. 
Таяқты қатты ұстап қойшы тұрса, 
Жоламас ешбір пәле шайтан-пері» [6, 136 б.]
Иман – адамның рухани өсуінің бастауы, жүрек – ділдің қазынасы, 
жоғары  хақиқатты  тануының  басты  шарты.  Иман  мен  рухтың  өсуі 
өзара тығыз байланысты қажетті шарттар. Иман рухтың негізі. Рухтың 
өсуімен иман бекіп ұлғаяды. Иманды – бәйтеректің тамырына, рухты 
дараққа  балауға  болады.  Нәпсінің  рухтың  өсуіне  бөгет  болып  қана 
қоймай, иманды ұрлауды көздейтін қорқаулығын айту арқылы Шал 
ақын оның аса қауіпті дұшпандығын айқындай түседі. 
«Жарлығы екі болмас хақ Құдайым, 
Жанында серігі жоқ дақ Құдайым. 
Жанымды алсаң, Құдай, иманмен ал, 
Шайтанның қазасынан қақ Құдайым» [6, 148 б.]
деп  мінажатпен  жырын  аяқтаған  ақын  иман  қазынасы  мен  рух 
байлығын сақтаушы бір Алла ғана деп біледі. 
«Жігіттер, жалған дүние бізден қалар, 
Бір күні ажал келіп жаныңды алар, 
Жан шығып дүниеден көшкеннен соң, 
Мал-мүлкің, қатын-балаң бәрі қалар» [6, 148 б.]
«Жігіттер, ғибадат қыл маған нансаң, 
Намаз оқы Алланы ойыңа алсаң, 
Қырық жыл қашқан ажалдан Қорқыт та өлген, 
Түбінде сөз сенікі өлмей қалсаң. 
Кәрі өлсе соққан дауыл тынғандай-ақ, 
Жас өлсе бәйтерегің сынғандай-ақ. 
Жігіттер, жас кезіңде тәубаға кел, 
Ажал деген көзді ашып-жұмғандай-ақ» [6, 148 б.]
деп жыр-шумақтарында тағат ғибадатқа шақырады. Осы жолдардан 
аңғаратынымыз,  иманды  нәпсінің  дұшпандығынан  қорғайтын  да, 
иман арқылы хақтан нәр алып, өсетін рухтың азығын жеткеретін де 
тағат-ғибадат деп біледі. 
Ақылдың  шын  мәніндегі  қызметі  нәпсі  қамымен  қулық-
сұмдықтың  шытырманына  бойлап,  айла  табу  емес,  керісінше, 
күмәнді ойларға дәлелді жауап тауып, иманды күзету дейді. 

220 
        
Қазақ философиясы тарихы
(ежелгі дәуірден қазіргі заманға дейін)
«Өттің бір дүние өттің-ай», – деп аһ ұрған ақын бұл дүниенің 
өткіншілігін тілге тиек ете отырып, оның жалғандық сырын ашады. 
Дүниенің жалғандығы сол – ол шапқан жүйрік аттай, жылжи басқан 
жорға тайдай сусып өте шығады. Ақын бір көрмеге өзін жүйрік пен 
жорғаға теңеп ақындық ұшқырлығы мен алғырлығын жыр жолына 
айналдырғандай  көрінеді,  тереңдей  үңіле  түссек,  жыр  шумағының 
тереңдігі  мен  тұтастығы  «өттің  бір  дүние,  өттің-ай  теңселе  басып 
кеттің-ай»  деген  жолдарға  шоғырлану  арқылы,  бұл  дүниенің 
жалғандығын  айқындайтын  экспрессивтік  мазмұнға  ұласқан.  Бұл 
өмірді жалғандайтын шешуші сәт ақиқат өкім – шын өлім деп біледі.
«Шын ажалым жеткен соң, 
Сызықтан мәлім өткен соң. 
Айтпасам да жарандар, 
Мен де бір күн өлем-ай» [6, 148 б.]
Кесімді  ғұмырын  сүріп,  шектеулі  сызықтан  өткен  соң,  ақын 
жалғанды  жоққа  шығарар  –  ақиқат  шын  ажалға  жолығарын 
толғайды. Ақынның бұл өмірді жалғандауы мүлдем жоққа шығару 
емес, бұ дүниенің де қадір-қасиетін айқын бағамдайды. Оны мына 
астарлы жолдардан аңғарамыз: 
Түйе деген бір мал бар, 
Тамағы тойса көп кетер. 
Қас жаманның белгісі, 
Жиын тойға барғанда, 
Тамағына өкпе етер, 
Өкпелеймін деп кетер [6, 148 б.], – дейді. 
Бұл дүниені ұзақ жол сапар алдындағы азығын жинар мекенге 
балап, түйенің ұзақ жолға төзімділігі арқылы осыны тұспалдайды. 
Бірақ ақынның бұл дүниенің жалғандығын айтуы оның бұл дүниеге 
өкпесі емес, жиын тойдағы тамағына өкпелеу – қас жаманның белгісі. 
Ал  сонда  бұл  дүниенің  қызыл,  жасылы  мен  жалған  боямасына 
алданудың  қаупін  ескертудегі  мақсаты  не  десек  –  ол  адамның  өз 
бойындағы  асыл  жауһарды  аман  сақтап,  шын  дүниеге  жеткерудің 
қиындығын еске салып отыр. Дүниені жамандаушы, жалғандаушы 
тойдағы  өкпешіге  ұқсас,  бұ  дүниеде  о  дүниенің  азығын  қамдамай 
ойнап-күлумен уақыт өткізді және қиындыққа кезіксе, дүние жалған 
деп күйректікке салынады. Кемшілікті өз бойынан емес, қоршаған 
орта  дүниеден  іздейді.  Қоршаған  ортаға  қарап  пікір  жасау,  зікір 

 
 
 
                      
                                                  221
III тарау.  Қазақтың халық философиясының     
дүниетанымдық ерекшеліктері
қылып, шүкір ету арқылы жаратылыстың өзі хақты танытушы кітап 
екендігін түйсінгесін ғана жалған дүние мағынаға ие болады. 
Ақын өлімді ауызға алуы бұл дүниеден өтем деген өкініші емес, 
оның  жалғандығына  алданып,  ұзақ  сапарға  жол  азығымды  сайлап 
ала алмай қаламын ба деген қауіп. Жол сапардың азығы – иман. Бұл 
дүниеге адамды тұтқын қылып негізгі байлықтан, яғни ішкі рухани 
еркіндіктен ажыратар күш, осы нәпсі-һәуе болса, ол адамды өткінші 
қызықтарға байлап, түп мақсат ақиқаттан шеттетеді. 
Иманға төнер қауіпті нәпсіні бөріге, иманды бағлан қозыға теңеу 
арқылы  айқындай  түседі.  Озбырлығы  мен  қомағайлығы  қасқырдай 
нәпсінің  қаупін  ертерек  ескеріп,  тиюға  шақырады.  Адамның  таңдау 
еркіндігі  тәңірден  берілген  сый  екендігі  жыраулардың  жақсы  мен 
жаманды  жұптай  алып  жырлауынан  да  көрінеді.  Адамның  ақылға 
жүгінбей істеген қателігі бір кездегі нәпсі жетегінде кетуімен байла-
нысты, соның зардабын кейін де тартуы мүмкін. Сондықтан адал мен 
харамды  ажыратып,  ерте  бастан  сақтанудың  маңызы  зор  екендігін 
ескертеді. 
Рухты  өсіру,  нпсінің  хәуесінен  сақтану  мақсатын  өзек  еткен 
Ясауи  хикметтері  де  бастан-аяқ  Алланы  мақтау  мен  пәктеуден 
тұрады. Диуани Хикметтің өзі ғибадаттың аса ұлығы зікір екендігіне 
хикметтерді оқыған әр адамның көзі жетеді. Бірақ, Әзірет сұлтанның 
Құдайды зікір етуінің өзіндік ерекшелігі бар. Негізі зікір сөзінің бір 
мағынасы еске алу болса, дәруіш ұғымындағы «еске алу» мағынасы 
өте  кең,  біріншіден,  «Алланы  еске  алу  сипаттары  айтып  мақтау, 
екіншіден,  «еске  алу»  –  ұмытқан  уәдені  еске  алу,  яғни  рухтар 
әлеміндегі «Аласту бирабикум» – Алла тағала бүкіл адам баласының 
рухынан: «Мен сендердің раббыларың (жаратып тәрбиелеушілерің) 
емеспін бе?» – деп сұрағанда, рухтар (материалдық әлем жаралмай 
рух  денеге  енбей  тұрған  ақиқат  әлемде)  «Қалу  бола»  –  «әрине, 
сенсің»  деп  жауап  берген.  Бұл  сөз  Құранның  «әл-Ағраб»  сүресінің 
172-аятында  айтылған.  Яғни  әрбір  адам  Ақиқат  рухтар  әлемінде  о 
дүниені көрген, соны еске түсіруі керек. Уағдасын еске алып, Ақиқат 
әлемге иманын сақтап, рухын өсіріп қайта оралуы керек. Осы жайлы 
Ясауи:  «Әуелден  «Аласта  бираббикум»  деді  Құдай  «Қалу  бала», 
– деп аруақтар қылды әуез» [5, 291 б.] – деп 65 хикметінде айтады. 
Ясауидің еске алу ерекшелігі ол Алланың пәктік сипатын дәлелдеп, 
баяндап жатпайды. Оның ұлық сипаттарын естен шығармай тұрып 
өзі  тарабынан  оның  фазылынан  үміт  етуін,  әділетінен  қауіптенетін 
қорқынышын  жырлайды.  Хикметтер  бастан-аяқ  дәруіштің  хауіп-
рижа (қауіп пен үміт) халіндегі сырларынан тұрады. 
Дәруіштің қауіп-рижасы қарапайым адамның тозақтан қорқып, 
жұмақтан үміттенуі емес. Өзінің ғашықтық халінен – Құдайға риясыз 

222 
        
Қазақ философиясы тарихы
(ежелгі дәуірден қазіргі заманға дейін)
берілген,  қаһарынан  түпсіз  қорқып,  рахымынан  шексіз  үміттенген 
күйінен,  ихсан-ықыласынан  ажырап  қаламын  ба  деген  қорқыныш-
қаупі. Құдай уағдасы дидар талапқа жетемін бе деген – үміті. 
Алла сипатын ашықтауға тіл жетпейтініне сенімі кәміл Әзірет 
сұлтан өз хәлін, ішкі сырын айту арқылы хақ хикметін шәкірт көңіліне 
жеткізеді.  Жүрегіне  жол  іздейді.  Сондықтан  да  оның  хикметтері 
зікір  алқасында  айтылып  келген,  дәруіштерді  экстаз  мастық  күйге 
жеткізердей  қуаты  болған.  Тағат-ғибадаттың  ұлығы  Құдайды  еске 
алу, түрік тіліндегі шәкірт көкейіне жол тапқан бір формасы ретінде 
пайдаланылған.  Ұлы  ұстаздың  сонымен  қатар  тариқат  жолын 
ұстанған шәкірттері, дәруіштер ел арасына кең тарағаны, этикалық-
танымдық, ғибраттық-дидактикалық мәндегі аңыздардың ел аузында 
сақталып,  уағыздалғаны  белгілі.  Сондықтан  оның  имандылық 
ғибраты, рухани ықпалы жыраулардың шығармашылығында көрініс 
табуы заңды да.
«Сіз бен бізді хақ жаратты тағат үшін, 
Бұл бір ғажап ішіп-жемек рахат үшін. 
«Қалу бала» деді рухым мехнат үшін, 
Қара бет боп жер астына кірдім мен» 
дегенде бүкіл өмірінің мәнісін тағат-ғибадат деп білерін аңғарамыз. 
Тағат-ғибадатқа  орай  сауабы  бар  екенін  айтып  көпті  дін-иманға 
шақырады. Бұқар жырау «Бірінші тілек тілеңіз Бір Аллаға жазбасқа», 
«Бесінші тілек тілеңіз, Бес уақытта бес намаз біреуі қаза қалмасқа», 
–  деп  ниет  тілеуді  түзетуді,  имандылықты  тілеп-сұраумен  бастап, 
адамның  асыл  қазынасы  дін-иманды  сақтаудың  маңызын  айтады. 
Жыраулардың  «Құдайға  құл  болған  адам  ғана  өзге  құлдықтан 
азат»  деген  қағиданы  бірінші  орынға  қойғандары  белгілі  болады. 
Яғни Рухтың тәуелсіздігі мен азаттығы нәпсінің және хауастың (бес 
сезім)  өктемдігін  жеңумен  басталып,  түп  мақсаты  –  рухтың  нәпсі 
тұтқынынан  мүлдем  азат  болуымен  іске  асады.  Қорыта  айтқанда, 
қазақ  ойшылдары  Адамды  ғалам  жаратылысының  телеологиялық 
(мақсатты)  себебі  ретінде  таныған.  Сондықтан  гносеологиялық 
тұрғыдан  адам  мәселесі  орталық  мәселе  болуымен  қатар,  адам 
ақиқатты  өз  тереңіне  үңілумен  ғана  танитынына  ден  қойған. 
Аксиологиялық  құндылықтар  жүйесінде  ислам  имандылық  ілімін 
шәк-шүбәсіз қабылдап, оны көркем сөзбен адамдардың эстетикалық 
талғамына сай жеткізді. Этика-дидактикалық, ғибраттық мағынадағы 
шығармалар  тудыруымен  қатар,  өздері  де  ақиқат  теңізіне  бойлап, 
мағрифат ілімін игерді. «Сонымен, Ясауи дүниетанымында Аллаға 

 
 
 
                      
                                                  223
III тарау.  Қазақтың халық философиясының     
дүниетанымдық ерекшеліктері
құлшылықтың ең жоғары хәлі және мұраты – еркіндік (убудуийат) 
мақамы. Яғни, Хаққа толық құл болған адам толық еркін, азат деген 
сөз.  Демек,  қалб  Алладан  басқа  нәрседен  тазару  арқылы  шынайы 
еркіндікке ұласады екен. Сопы хақ алдында құл, халық алдында азат, 
еркін.  Сопылықта  «Хаққа  құлшылық  халыққа  қызмет  ету  арқылы 
жүзеге  асады»  деген  ұстаным  бар.Бұл  тек  шынайы  еркіндікке 
жеткене адам ғана толық мағынада халыққа қызмет ете алады дегенді 
білдіреді.  Еркін  адам  болу  –  халық  жолында  топырақ  болу,  сол 
арқылы Хаққа барар жол болу, халыққа қызмет ету арқылы Хаққа 
қызмет ету деген сөз» [7, 192 б.].
Адамнан  әлмисақтағы  антына  орай  сұрау  болатындықтан,  ол 
сынақтың сынына мойынсұнуы немесе мойындамауы, лайық болу-
болмауы өз таңдауында. Адамның таңдау еркіндігіне сай ерік-жігері 
бірінші орынға шықса, жан иесіне құл болу арқылы еркіндікке жетуі, 
алғашқы  қалау  еркіндігінің  ақиқат  нәтижесі.  Таңдау  еркіндігін  түп 
мақсаттан адаспай жан қалауына бағындырса, шын мәніндегі рухани 
еркіндікке жетеді. Ал таңдау еркіндігін тән құштарлығына жеңдірсе, 
нәпсі құлдық құрсауында қалады, ар-ұждан үніне құлақ аспау арқылы 
тапқан  жалған  еркіндігін  малданады.  Ескерусіз  қалған  ожданның 
шаң  болып  көмескіленуі  мен  әрекетсіздіктен  қалғып-мүлгуіне  сай 
жалған еркіндік табады. Жан қалауын іздеген ішкі еркіндікке жетіп, 
жүрегінде  тыныштық  орнаған  адамда  ар-ұждан  үні,  (әділет  қаупі) 
өшіп  қауіптен  мүлдем  қамсыз  деген  сөз  емес.  Қайта  ар-ұждан  үні 
басым болған сайын хақ әділінен қорқу басым, фазылынан үміт те 
үлкен. Бұл қорқыныш пен үміттің өзі махаббаттың қос қанаты секілді. 
Қорқыныш  пен  үміт  адамды  әрекетсіздікке  итермелеп,  құрсаулап 
алатындай  көрінеді.  Ал  шындығында,  осы  қауіп  –  рижа  нағыз 
еркіндік,  хаққа  махаббаты  түлеп  ұшқан  құстай  көкке  самғатады. 
Әрекетке  жетелейді.  Дүние  жалған  дегенде  оны  жалған  қылатын 
да,  мағыналандыратын  да  адамның  өзі.  Себебі  қоршаған  ортаны 
жаратушының белгісі ретінде танып, сол жаратылыстың өзінен түп 
иесін тани білген адам дүниені мағыналандырады. 
Ал егер адам жаратылыс иесіне зер салмай, жаратылыс дүниесіне 
ғана көзін байласа, табиғаттың – жаратысытың өзі түп иесінің шапағат 
нұрымен мағынаға ие екенін ұмытса, мәнді дүниеден іздей бастаса 
адасқаны,  яғни  жалғанға  айналдырғаны.  Жаратылыс  әлемі  адамды 
көзін байлау емес, жаратушыға назарын аударып, бағыттау арқылы 
мағыналанады. Сондықтан жыраулардың дүние жалғандығын жария 
қылуы дүниеден түңілу емес. Ал олар әр құбылыстың астарлы сырын 
тануға меңзеп, бейнелі тілмен сөйлеу, себебі де осы, адамзатқа бас 
көзіне байланбай, тылсым сырға ақиқат ілімге назар салуға меңзейді. 

224 
        
Қазақ философиясы тарихы
(ежелгі дәуірден қазіргі заманға дейін)
«Адам ақиқатты бас көзімен көрмейді, ақыл көзімен көреді» [8, 12 б.]. 
Ақын бейнелі тіл арқылы тыңдаушының ақыл көзіне, жүрек түйсігіне 
қозғау салады. Күнге тура қараудың мүмкінсіздігі сияқты ақиқатты 
тікелей тану қиын. Көз күн нұрының, ақ жарықтың түсін де тікелей 
қарап ажырата алмайды. Сондықтан оның шағылған заттарындағы 
бояуға назар салады, түсін ажыратып, мағына береді. 
Адамның  халифалығының  мәні  оның  таным  қабілетіне 
байланысты,  яғни  ол  қоршаған  ортаны  игеріп  тану  арқылы  түп 
иеден  шұғылаланған  рахым  шапағатын  әлем  арқылы  қабылдап 
мағыналандырады. Бірақ рахымның түп иесі ештеңеге мұқтаж емес. 
Әлем мен адам өзара тәуелді бір-біріне мұқтаж. Бірі әлем арқылы 
түп  иені  тануға,  екіншісі  өз  танылуы  арқылы  түп  иенің  мәнін 
ұғындыруға, сөйтіп мағынаға ие болуға мұқтаж. Ал барлығын мәнге 
ие қылған түп бастау ештеңеге мұқтаж емес. Ол танылуға мұқтаждай 
болып көрінуі мүмкін. Бірақ бұл мұқтаждық кемшіліктен туған емес, 
керісінше, кемел толықтықтан туған алуға емес, беруге «мұқтаждық». 
Мәнге  толтыруға,  нұрға,  рахым  шапағатқа  бөлеуге  «мұқтаждық». 
Бұл «мұқтаждық» самадтықпен, шексіз жомарттықпен тең. Адам да 
нәпсіге тәуелділіктен арылып, таза мәнге ұласа алады. Егер ол мәнге 
әлем  арқылы  емес,  тікелей  ішіндегі  ақылдың  нұрға  айналуымен 
тікелей  жалғаса  алса,  бұл  рухани  тазарумен  жүзеге  асады.  Негізгі 
таным  нысаны  әлем  емес,  ол  тек  негізгі  таным  нысанының  рахым 
нұры  шұғыланатын  шағылатын  бағыт  сілтеушісі  ғана.  Күн  нұрына 
тікелей  қарай  алмайтын  сияқты  ақиқатқа  тіктеп  қарай  алмайды. 
Бірақ  оттың  күнге  мәндестігіне  ұқсас  махаббат  отының  да  нәпсі 
хауасты  өртегенде,  бұл  жағдай  мүмкін,  сондықтан  көбелек  пен  от 
символы осыны ишаралайды. 
Құранда  бүкіл  әлем  адамның  өзін  тануы  үшін  жаратылған 
кеңістік.  Адам  өзін  тану  арқылы  хақиқатқа  жетеді.  Әрбір  жер 
қасиетті киелі болу себепті ол аманат. Табиғат адамға берер ғибраты 
бар, ол Құдайлық болмыстың дәйегі, оның барлығы мен бірлігінің 
нұсқайтын  дәлелдерге  ие.  Адам  бас  көзіне  сеніп  қоршаған  ортаға 
құбылысқа  байлануға  тиісті  емес.  Құбылыстар  ишара  белгілері 
ғана,  оларда  ақиқаттың  көлеңкесіндей  рәміздік  мағына  бар.  Ал 
олардың  шұғылаланған  сәулесі  арқылы  өз  қалыбына  бойлап, 
қалыб (жүрек) көзін ашып, ақиқат сырды аңғаруға тиісті. Олардың 
әрқайсысы түп иеге бағыттаушы таңбалар мен белгілер. Адам ғалам 
жаратылысының мақсатты себебі болуына байланысты бүкіл ғалам 
адамнан бұрын жаратылса да, адамның себебінен жаратылып тұр. 
Адам  –  бүкіл  ғаламның  жауһары.  Адамды  табиғаттан  хайуанаттар 
әлемінен  ерекшелейтін  де  оның  тану  қабілеті,  танымдық  қасиеті. 

 
 
 
                      
                                                  225

жүктеу/скачать 1,97 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: