Министерство науки и высшего образования республики казахстан

29
Оқиға орнында дәрігер болмаған жағдайда биологиялық өлімнің пайда болу белгілерінің 
бар-жоғына көз жеткізу керек: мәйіттің қатаюы, терінің бозаруы және тағы басқалар. 
Қазақстан Республикасының 219-бабының 11-тармағына сәйкес қарап-тексеру 
кезінде қажет болған жағдайларда қарап-тексерілетін объектiлерге өлшеу жүргiзiлiп, 
олардың жоспарлары мен схемалары жасалады, сондай-ақ суретке түсiру және өзге де 
құралдармен түсіріп алу жүргiзiледi, бұл туралы хаттамада белгi жасалып, оған 
көрсетілген материалдар қоса тiркеледі. 
Мәйітті әрқашан тексеру кезінде болған жағдайда суретке түсіру керек. Егер мәйіт 
бұтақтармен немесе басқа заттармен бүркемеленген болса, онда түсіру бүркемелеуді алып 
тастағанға дейін және одан кейін жүргізіледі. Мәйіт беті көрінбейтін басқа позада болған 
кезде, ол сол позада суретке түседі. Түсірілім кезінде мәйітті тікелей қоршап тұрған 
жағдай үнемі жазылады. Бұл ретте кадрға өлімнің мән-жайын куәландыратын іздер мен 
басқа да заттар кіруі. 
Кір немесе қанмен ластанған мәйіт жуылғанға дейін және жуғаннан кейін суретке 
түсіріледі. Мұздатылған мәйіт ерітілгенге дейін және одан кейін суретке түсіріледі. 
Тексеру барысында мәйіт аударылып, шешіліп, анықталған жаралар, абразиялар, 
көгерулер, мәйіт дақтары мен түрлі іздер суретке түсіріледі. Түсірілім әдетте үш нүктеден 
жүзеге асырылады: жоғарғы және екі жағынан. Мәйітті бас пен аяқ жағынан алып тастау 
ұсынылмайды, өйткені бұл перспективалық бұрмалануларға әкеледі. Мәйітті жоғарыдан 
алып тастаған жөн. Мұндай сурет оның позасы мен қоршаған заттарға қатысты өзара 
орналасуын айқын көрсетеді. 
Мәйіт тығыз бөлмеде болғанда немесе оны бүкіл ұзындықта суретке түсіруге 
кедергі келтіретін заттармен қоршалған кезде олар сызықтық панорамалық түсірілімге 
жүгінеді. Ілулі мәйіт алдыңғы және артқы жағынан алынады. Егер оның барлық маңызды 
ерекшеліктерін түсіру мүмкін болмаса, онда түсірілім бүйір нүктелерден де жүзеге 
асырылады. 
Егер мәйіттің жеке басы анықталмаса, ол тану түсірілімі қағидалары бойынша 
суретке түсіріледі. Қолда бар көгерулер, абразиялар, жаралар және басқа да іздер, сондай-
ақ киім мен аяқ киімнің іздері масштабты түсіру ережелеріне сәйкес жақын суреттерде 
түсірілуі мүмкін. Көгеру, кадавер дақтары, абразиялар, жаралар қысқа уақыт ішінде түсін 
өзгертеді. Сондықтан мәйітті түрлі-түсті фотоматериалдарға түсіру ұсынылады [1, 74]. 
Мәйітті суретке түсіру үшін тораптық суретке түсіруді де пайдалануға жол 
беріледі. Бұл әдетте оны толығымен немесе оның бірнеше жеке бөліктерін (бас пен иық, 
төменгі аяқтар мен аяқтар және т.б.) бекіту қажеттілігімен байланысты. Жатқан күйінде 
табылған мәйіт екі жағынан, 3-4 м қашықтықтан суретке түсіріледі және фотосурет бір 
кадр болуы керек. Егжей-тегжейлі фототүсірілім мәйітте табылған жеке зақымдарды 
(странгуляциялық атыз, абразиялар және т.б.) тіркеуге мүмкіндік береді. Бұл жаппай 
суретке түсіру ережелеріне сәйкес жасалады. 
Мәйіт табылған кезде оның орнын ауыстыруды болдырмау қажет, ал оны мәжбүрлі 
түрде ауыстырған жағдайда орналасқан жерін, қалпын және төсегін анықтау қажет. 
Мәйітті қарау барысында киімге, ерекше және белгілерге, жанғыш заттардың 
ықтимал қалдықтарына, сондай-ақ объект жанғанға дейін немесе одан кейін қашан қайтыс 
болғанын анықтауға мүмкіндік беретін белгілерге назар аудару қажет. Киімнің 
қалдықтары мен мәйіттің төсегі (жер, еден) жанғыш затты анықтау үшін мұқият 
зерттеледі. 

30
Қайтыс болу себебін анықтау тергеу немесе өзге де тексеру іс-әрекеттерін 
жүргізуге байланысты адамның мәйіті табылған жерді қарап тексеру кезінде суретке 
түсіруге жатады: 
- мәйіттің немесе оның бөліктерінің қоршаған жерге немесе жағдайға қатысты 
табылған жері, мәйіттің жай-күйі және оның айналасындағы заттар мен іздерді қарау 
орнында орналастыру; 
- мәйіттің қалып-күйі және ол қарап-тексеру сәтінде тұрған немесе оны 
ауыстырғанға дейін немесе қарап-тексеру алдында тасымалданғанға дейінгі бетінің жай-
күйі ; ; 
- киімнің жағдайы, дене жарақаттары, өлімнің себебін көрсетуі мүмкін заттардың 
жағдайы; 
- қан іздері, адам ағзасының секрециялары, мәйітпен тікелей байланысты басқа да 
іздер; 
- кісі өлтіру қарулары немесе өлімге себеп болуы мүмкін құралдар, оқиға 
орнындағы олардың іздері; 
- қылмыскердің аяқ киімінің, қолының, денесінің басқа да бөліктерінің іздері, оның 
қоршаған заттар мен жағдайға жасаған өзгерістері; 
- қылмыскер қалдырған немесе жәбірленушіге тиесілі заттар мен заттар; 
- қажет болған жағдайда өлтірілген адамның бетіндегі белгілер. 
Егер мәйіттің табылған жері ашық жер (өріс, көше, алаң) болып табылса, онда 
фотосуреттерде: 
- қоршаған аумақ пен оның нақты орналасқан жерін анықтауға мүмкіндік беретін 
бағдарлар; 
- қаза тапқан адамның, қылмыскердің осы жерге ықтимал немесе белгіленген жол 
жүру және одан кету жолдары (мәйітті басқа жерден жеткізген жағдайда-жеткізудің 
ықтимал жолы); 
- мәйітті, іздер мен заттарды тексеру орнына жалпы орналастыру. 
Суретке түсірудің осы кезеңінде, ең болмағанда, тексеруге жататын учаскенің 
шекарасын және ең маңызды іздерді, заттай дәлелдемелерді, заттар мен жиһаз 
бөлшектерін орналастыруды анықтау қажет. Бұл фотосуреттің нүктелері мен бағыттарын 
таңдауды жеңілдетеді. Мәйіттің немесе оның бөліктерінің осы табылған жеріне тән 
белгілер мен мән-жайларды: тұрғын үй құрылыстарынан қашықтығы немесе оларға 
жақындығы; қарап тексеру учаскесінің шолғыштығы; оған қол жеткізу мүмкіндіктері 
толық бейнеленетіндей шамада және көлемде суреттерде ұсынылуға тиіс екенін ескеру 
қажет [2, 44]. 
Көбінесе мәйіттің өзі, заттай дәлелдемелер бір-бірінен едәуір қашықтықта 
орналасқан, ал түсірілім объектілері кең аумақ болып табылады. Мұндай жағдайларда 
суретке түсіру түсірілімнің жоғары орналасқан нүктелерінен (үйдің төбесінен немесе 
балконынан, ағаштан, жылжымалы өрт сатысынан, көпірден) жүргізіледі, суретке түсіру 
үшін орташа форматты фотоаппараттар, телефото линзалар, панорамалық түсірілім 
қолданылады. Бекітілген аумақтың өте үлкен мөлшерімен мәйіттің табылған жерін 
тексергеннен кейін бағдарлау түсірілімін жүргізген жөн. 
Егжей-тегжейлі тексеруді бастамас бұрын, тексерілетін объектілерді, тексеру 
әдістерін анықтау керек. Мамандар жұмысының жүйелілігі. Тексеру нәтижелерін бекіту 

31
тәсілдері, жарықтандыруды қамтамасыз ету. Техникалық құралдар мен орауыш 
материалдарды дайындау.
Адам өлтіру ісі бойынша оқиға болған жерді тексеру мәйітті тексеруден басталуы 
керек. Мәйітті қарау барысында қозғалу кезінде қылмыскерлер қалдырған қылмыстың 
іздерін жоймауға және бүлдірмеуге сақ болу керек. Мәйітті қарап-тексеруді бастамас 
бұрын мәйіттің жанындағы орынды қарап шығу қажет. Мәйіттің айналасындағы көрінетін 
іздерді бекіту керек. Мәйіттің айналасында еркін қозғалу мүмкіндігін қамтамасыз ету 
керек. 
Егер мәйітте ыдыраудың айқын белгілері болмаса, онда өлімнің басталу уақытын 
белгілеу қажет. Айта кету керек, көздің қабығының бұлдырауы қайтыс болғаннан кейін 
10-15 минуттан кейін пайда болуы мүмкін. Бет пен қол 2 сағаттан кейін жанасудан суық 
болады. Өлім басталғаннан кейін дене температурасы бір жарым сағат бойы тұрақты 
болып қалады, содан кейін сағатына шамамен бір градусқа төмендейді. Дене 
температурасы қоршаған орта температурасына тең болады қайтыс болғаннан кейін 20-24 
сағат өткен соң. Мәйіттің қатаюы 6 сағаттан кейін төменгі жақтың бұлшық еттерінің 
қатаюынан басталады. Толық қатаңдық 15-18 сағаттан кейін пайда болады. Мәйіттің 
дақтары қайтыс болғаннан кейін 2 сағаттан кейін пайда болады. Олар қайтыс болғаннан 
кейін 6-10 сағат аралығында қозғала алады және қайтыс болғаннан кейін 10-12 сағаттан 
кейін өзгеріссіз қалады [3, 44]. 
Мәйіттің позасын, яғни дененің жалпы жағдайын және бастың жағдайын түзету 
керек. Иек жағдайы: көтерілген, кеудеге, иыққа басылған. Қол мен аяқтың орналасуы. 
Сондай-ақ, мәйіттегі киімнің жай-күйін анықтау керек: 
а) киім дұрыс киілген бе; 
в) қалталар бұрылған ба; 
г) киім түймеленеді ме; 
д) киімнің көрінетін бөліктерінде зақым бар ма. 
Динамикалық тексеру аясында мәйітті бір жағына немесе мүлдем қарама-қарсы 
жағына аудару керек. Осыдан кейін дененің бұрын жасырылған бөліктерін, сондай-ақ 
мәйіт тұрған жерді мұқият тексеру керек. Киім қалталарының ішіндегісін мұқият алып 
тастау қажет. 
Дененің барлық бөліктерін дәйекті түрде қарау керек: 
а) бастың, беттің, көздің түкті бөлігі; 
б) ауыз қуысы мен мұрын, құлақ; 
в) мойын, қол, қол, саусақтар; 
г) кеуде, сүт бездері, іш; 
Тексеру хаттамасында қайтыс болған адамның ерекше белгілерін жазу керек. 
Денедегі татуировкаларды, тыртықтарды немесе басқа да ерекше белгілерді сипаттаңыз. 
Тексеру аяқталғаннан кейін мәйітті Мұқият полиэтилен пленкасынан жасалған арнайы 
қапқа салып, мәйітханаға жіберу керек. Оқиға орнын тексеру материалдары және осы 
материалдарды мұқият талдау қылмыскерді алдағы уақытта іздестіру үшін жұмыс көлемін 
"ізін суытпай" анықтауға, сондай-ақ тергеу және жедел-іздестіру шараларын белгілеуге 
мүмкіндік береді. Оқиға болған жерді тексеру кезінде құқық бұзушының іздерін зерттеуге 
және алып қоюға ерекше назар аудару керек. Мүмкіндігінше оқиға орнында мәйіттен 
бүлінген учаскелері бар киімді және онда өлтірушінің киімінен қалған микробөлшектер 
болуы мүмкін киімді алып қою қажет 

32
Әрі қарай тексеру кезінде өзгертілуі немесе толығымен жойылуы мүмкін іздерді 
мүмкіндігінше ертерек тексеру керек - бұл аузынан, киімнен, қан тамшыларынан, мәйітте, 
саусақтардың арасында, алақандарда кез-келген заттардың болуы сияқты белгілер. 
Криминалистикадағы папиллярлық сызықтардың іздерін анықтау үшін үш негізгі 
әдіс қолданылады: 
- оптикалық; 
- физикалық; 
- химиялық. 
Қолдың тоттанған іздерін анықтаудың оптикалық әдісі жарықтандыру мен 
бақылаудың ең қолайлы жағдайларын жасау арқылы олардың көрінуін арттыруға 
негізделген. Бұл әдіс басқаларға қарағанда артықшылығы бар, өйткені ол іздердің өздері 
де, із қабылдайтын беттің де сапалы өзгеруіне әкелмейді. Сондықтан оптикалық әдісті 
(кейде визуалды деп те атайды) бірінші кезекте қолдану керек, ал теріс нәтижемен 
физикалық немесе химиялық анықтау әдістеріне көшуге болады. Тоттанған іздерді 
анықтаудың ең көп таралған әдісі-зерттелетін бетті әртүрлі бұрыштардағы жарық көзімен 
жарықтандыру. Жолды байқау мүмкіндігі із түзуші зат пен із қабылдайтын беттің 
жарықтың өтуіне, сіңуіне немесе шағылысуына байланысты. Бұл жағдайда із мен фон 
арасында контраст жасалады, оның мөлшері көздің ізді ажырата білу қабілетіне 
байланысты болады [4, 44]. 
Қолдың іздерін анықтаудың физикалық әдістері тоттанған заттың адгезиялық 
немесе адсорбциялық қасиеттеріне, яғни дактилоскопиялық ұнтақтың құрамына кіретін 
бояғыштың ең кішкентай бөлшектерін тұндыру немесе сіңіру қабілетіне негізделген. 
Ұнтақтың химиялық құрамы маңызды емес, өйткені бояу тек жолға жабысып қалады. 
Дактилоскопиялық ұнтақтармен жұмыс істеу кезінде ұнтақ заттың бетіне шөгіп қалмай, 
тоттанған затқа жабысып қалуын ескеру қажет. Сондықтан беті ылғалданған, маймен, 
жаңа бояумен немесе басқа ұқсас затпен жабылған затты өңдей алмайсыз. 
Дактилоскопиялық ұнтақтар бірнеше тәсілмен жағылады: 
- жұмсақ ұштары бар түкті қылқаламмен (колонкалы, белді және т.б.); 
- магниттік қылқалам; 
- кейіннен домалатып жағу арқылы; 
- арнайы автоматты бүріккіштер. 
Ұнтақтарды таңдау қабылдау объектілерінің түсіне байланысты. Сонымен, қараңғы 
беттер үшін жеңіл дактилоскопиялық ұнтақтар қолданылады (және керісінше). Сонымен 
қатар, із қабылдайтын беттің рельефі ескеріледі: егер ол өрескел болса - үлкен, тегіс болса 
- жұқа-жеке дисперсті ұнтақтар қолданылады. 
Қазақстан Республикасының 219-бабының 1-тармағына сәйкес сотқа дейінгі 
тергеп-тексеруді жүзеге асыратын адам куәны, жәбiрленушiні, күдіктiні жауап алуға 
шақыру қағазы арқылы шақырады. Айқын жағдайда жасалған адам өлтіруді тергеу кезінде 
алғашқы тергеу әрекеттерінің бірі күдіктіден жауап алу болып табылады. Жауап алу 
барысында күдіктінің қаза тапқан адаммен өзара қарым-қатынасының сипаты және 
тергеп-тексерілетін оқиғаның барлық мән-жайлары анықталады. Күдікті оның кісі 
өлтіргенін мойындайды ма, жоқ па, оны жоққа шығарады ма, оның оқиғаның нұсқасы 
анықталып, хаттамада мүмкіндігінше толық жазылуы керек. Бұл ретте нақтылайтын және 
нақтылайтын сұрақтар қойылады, қажет болған жағдайда дәлелдемелер ұсынылады. 

33
Адам өлтіруді тергеуде куәгерлерден жауап алу үлкен рөл атқарады. Куәлардан-
куәлардан жауап алу мүмкіндігінше кідіріссіз жүргізіледі. Олар, оқиғаның мән-
жайларынан басқа, ықтимал өлтірушілер туралы барлық ақпаратты егжей-тегжейлі 
анықтайды: олар қанша болды, куәгер біледі ме, олардың сыртқы келбеті; олар қалай 
киінген; бір-бірін қалай атады; олар қай бағытта жасырылды; оларда қандай да бір заттар 
болды ма, дәл солай және т. б. 
Мәйітті бірінші болып тапқан адамдарда оның қандай жағдайда болғаны 
анықталады; олар оқиға орнында қашан және неге байланысты болды; мәйіт бастапқыда 
қандай жағдайда болды, мәйіт позасы өзгерді ме, жоқ па – кім және қандай мақсатпен; 
куәгерлер мәйіттің жанында біреуді көрді ме, кім болды дәл осы тұлғаның белгілері. 
Марқұмның туыстары мен таныстары (егер күдікті анықталмаса), өлтірілген адам 
біреумен ұрысқан ба, біреудің атына қауіп төндірген бе, кек алудан қорыққан ба, оның 
өмір салты, сондай-ақ мінез-құлқы, әсіресе өлім алдында. Қалай болғанда да, жауап алу 
кезінде қайтыс болған адаммен байланыс орнатылады [5, 44]. 
Адам өлтіруді тергеу кезінде адамдар мен заттарды тану үшін ұсыну жалпы 
ережелер бойынша жүзеге асырылады. Мәйітті немесе оның бөліктерін тану үшін көрсету 
кезінде, біріншіден, мәйіт немесе бөлшектелген мәйіттің бөліктері жекеше түрде 
көрсетілетінін ескеру қажет; екіншіден, мәйітті танушыға алдын ала көрсету мүмкін және 
әдетте практикада жүзеге асырылады. Мысалы, егер хабар-ошарсыз кеткен адамның 
туыстарының бірі мәйітханада белгісіз мәйіттерді тексеріп, ол іздеген адамның мәйітін 
танығанын мәлімдесе, мәйітхана әкімшілігі бұл туралы тергеушіге хабарлауға міндетті. 
Мұндай хабарды алғаннан кейін тергеуші куәгерлерді шақырады және барлық іс жүргізу 
талаптарын сақтай отырып, тану үшін мәйітті ұсынады. 
Кісі өлтіру туралы заңға сәйкес мәйіттің сот-медициналық сараптамасы міндетті 
түрде тағайындалады. Оны жүргізуді мәйітті тексеруге маман ретінде қатысқан сот 
дәрігеріне тапсырған жөн. 

жүктеу/скачать 0,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: