Тақырып:Психологиялық эмпирикалық зерттеулердің принциптері

1.Картезиандық детерменизмді жеңу психикаға деген көзқарасты көбіне психофизиологтар атымен, соның ішінде Н.А.Бернштейн және П.К.Анохин есімдерімен байланыстырады. Алайда функционалды теологиялық бағыттың бастаушысын У.Джемс деген жөн.

XX ғасыр басында интроспективті психолгия өкілдері үшін таным мазмұны мен сырттай бақыланатын мінез-құлық арасындағы қатынас мәселесі болған жоқ, өйткені басқа адамның мінез-құлқы психологиялық зерттеу аймағы ретінде саналмайды.

Тереңдету психологиясы бойынша мінез-құлықты сана басқарады, және мінез-құлықты санасмыхздық басқарудағы басты рөлді шегереді. Бірақ бұл жағдайда да басқа адамның санасыз мінез-құлқы интерпретацияланатын және зерттеушімен бақыланатын мінез-құлық актілерінде көрінеді.

П.Я.Гальперин бұған өзгеше көзқараспен қарайды, ол психикалық реттеуді іс-әрекетті бағыттау фазасымен байланыстырады. Іс-әрекетті автоматты түрде орындау, іс-әрекеттің орындаушы бөлігі психикамен басқарылмайды және бұл психологиялық зерттеу мазмұны емес, дәлірек айтқанда, нейрофизиологиялық, биомеханикалық зерттеу мазмұнына жатпайды. Егер бұл көзқарасты қабылдасақ, онда мінез-құлық актілерінің жиынына қарағанда психикалық күйлер жиыны әлсіздеу. Бірақ бұндай позиция тереңдету психологтарының позициясына ұқсауы мүмкін. Ол үшін П.Я.Гальперин схемасында «сана» сөзін «психикамен» ауыстырып, ал әрекеттің автоматтандырылған бөлігін санасыз психикалық реттеуге бағындыру керек.

Ақырында тіпті өзгеше методологиялық бағыт болуы мүмкін. Сана мазмұны мінез-құлық көріністерінде жүзеге асуы түгелдей емес деуге болады. Сонымен қатар психикалық күйлер жиынының «күші» зерттелуші өз өмірінде жүзеге асыратын мінез-құлықтың әртүрлі сапалы формалар жиынының «күшінен» әлде қайда жоғары. Бұдан мынадай қорытындылар шығарамыз. Біріншіден, бір мінез-құлық актіне әртүрлі психикалық күйлер сай келеді. Екіншіден, көптеген психикалық күйлер, білімдер және т.б. мінез-құлықта ешқашан жүзеге аспайды.

Қысқаша айтқанда индивид өмірінің рухани, психикалық байлықтары оның мінез-құлық көріністерінің байлықтарынан әлде қайда көп. Мінез-құлықтың психикаға қатынасының бұл нұсқасы адамның рухани өмірінің тәуелсіздігі мен қатысты автономия принципінен шығады. Бұндағы тәуелсіздік деп мінез-құлықты реттеу функциясынан тәуелсіздік түсіндіріледі.

Әртүрлі психикалық күйлер, сырттай бақыланатын мінез-құлық және субьективті шындық арасындағы өзара қатынасты мына схема көмегімен көрсетуге болады.

1. Мінез-құлықты реттеуші сана кез-келген эксперименталды зерттеудің пәні болып табылады. Классикалық нұсқасы: В.Вундт бойынша интроспекция эксперименті. Бұнда табиғи - ғылыми және түсіну бағыттары қиысады.

2.Субьекттің ішкі рухани әлемі - бұл ойлар, образдар, сезімдар, түс көрулер, қиялдар байлығы, бұлар тек оны кешетін индивидке беріледі. Бұлар жөнінде білім алушы жалғыз жан - адамның өзі.

3. Мінез-құлықты реттеуші сана асты - бұл дәстүрлі тереңдету психологиясының пән аймағы.Адам өзі түсіндіре алмайтын оның қылықтарын, мотивтерін, дүниеге келу заңдарын түсіндіру үшін зерттеуші басқа адамның сана асты моделін құрайды.

4.Санасыздық. Оны З.Фрейд түсінігі бойынша - бұл мінез-құлық көзі және реттеушісі деп түсіну керек. Бұл өз алдына «психикалық вакуум», онда психикалық білімдар пайда болады және өшеді, бірақ олардың болуы жөнінде тек рухани өмір мен мінез-құлық реттеу ерекшеліктері бойынша айтуға болады.

2.Психологияда герменевтика әдісін қолданудың теориялық негізі В.Дильтей есімімен байланысты. В.Дильтей тәжірибенің екі формасын шектеді: ішкі өмірлік тәжірибе (біріншілей, психикалық) және сыртқы сезімдік тәжірибе. Өмірлік тәжірибе ғалымға бастапқы керек нәрсе. Ол адам туралығылымда» («жан туралы ғылымға» тең) зерттеу фундаменті болып табылады.

В.Дильтей адам туралы және табиғат туралы ғылымдар - эмпирикалық ғылымдар, бірақ эмпирикалық білімнің табиғаты бұл ғылымдарда әртүрлі. Табиғи ғылымдарда тәжірибе сипаты басынан бастап антропорморфты сапалардан(құндылықтар, мақсаттар) айырылған, сондықтан бұл білім өмірлік тәжірибе шегінен шығарылады(экзотерикалық білім). Гуманитарлы білім өмірлік тәжірибеге жақын, оның мазмұны эзотерикалық және оның үлкен бөлігі белгілі.

Кейін В.Дильтей пәні бойынша әртүрлі түсіну түрлерін көрсетті:

1. 
   түсіну теоретикалық әдіс ретінде, оның критерилері: шындық - жалған;
   
2. 
   іс - әрекет бағытталған мақсаттарды құрастыруды талап ететін іс - әрекетті түсіну, оның критерилері: сәттілік - сәтсіздік;
   
3. 
   «тірі тәжірибенің» көрінуін түсіну: шығармашылық өнімдерінен өмірлік мінез - құлық актілеріне (жест, иннотация, т.б.) дейін, оның критериі: аутентикалық.
   

2.Герменевтикалық әдісті өңдеуде Х.Ю.Хабермас пен Х.Г. Гадамер арасындағы дискуссия үлкен мәнге ие. Біздің зерттеу үшін бірінші автордың көзқарасы маңыздырақ. Х.Ю.Хабермас герменевтикалық интерпретацияның бастапқы моделі ретінде дәрігер мен пациент арасындағы психоаналитикалық өзара әсерді қарастырды. Оның көзқарасы бойынша психоанализ В.Дильтей герменевтикасынан алшақ, өйткені бұл жағдайда психоанализ символикалық константтарға жүгінеді, сезінетін қайғырулар, көңіл-күйлер шегінде қалып қоймайды. Сондықтан Х.Ю.Хабермас түсіну әдісін дамыту ретінде «тереңдету герменевтикасы» түсінігін енгізді.

Қазіргі кезде көптеген авторлар, соның ішінде Е.Д.Хирш «интерпретация» және «түсіну» түсініктерін бөліп көрсетті. Хирш көзқарасы бойынша, интерпретация өнері мен түсіну өнері әртүрлі процесстер, өйткені дұрыс түсіну тек біреу болуы мүмкін, ал интерпретациялар көп немесе интерпретатор терминологиясына, ал түсіну - текст терминологиясына негізделген. Бұл жағдайда Хирш трактовкасындағы интерпретацияны Дильтей бойынша түсінудің бірінші нұсқасына (теоретикалық), ал түсінуді - үшінші нұсқасына сәйкестендіруге болады.

«Түсіну» термині мағынасының аумағы өте кең. В.К.Нишанов бойынша, оған:

1. 
   декодирование;
   
2. 
   зерттеушінің «сыртқы» тілін «ішкі» тіліне аудару;
   
3. 
   интерпретация;
   
4. 
   түсіну баға ретінде;
   
5. 
   уникалдыға қол жеткізу;
   
6. 
   түсіну түсіндіру нәтижесі ретінде;
   
7. 
   түсіну тұтастық синтезі ретінде анықтама берген.
   

Герменевтикалық білімде зерттеушінің нақты өмірлік тәжірибесі ғылыми сенімділік талаптарымен үйлесімділік мәселесі герменевтика аумағында әлі өз шешімін тапқан жоқ.

Герменевтикалық әдіс өзінің пайда болуынан бастап жеке психологиялық әдіс болып табылады. Оның негізгі ерекшелігі - басқаның психикалық шындығын тікелей тану.

Герменевтикалық әдістің қолдану аймағы - уникалды, тұтас, «ақыл-ойы» бар обьектілер.

Психологиялық герменевтикалық әдістің әртүрлі модификациялары бар, оларға: биографиялық әдіс, іс-әрекет нәтижелерін анализдеу, психоаналитикалық әдіс жатады.

Герменевтикалық әдіс зерттеушілік іс-әрекет субьектісіне қатысты білімдердің инварианттылық талаптарын қанағаттандырмайды.

3. Бастапқы модель ретінде R ( SuB, J, Ob ) қатынастары бар 3 элементтен тұратын жүйнеі қарастырамыз, онда Sub – зерттеу субьекті, J –құрал- жабдық ( тест, эксперимент тапсырмасы, т.б.), Ob- зерттеу обьекті, ол да субьект ( Sub2) болып табылады.

Соған сәйкес 3 бинарлы қатынас болады:

1. 
   R1 (Sub Ob) қатынасы, тікелей өзара әсер ( қарым- қатынас) ретінде интерпретациялануы мүмкін,
   
2. 
   R2 ( Sub J ) – зерттеуші мен құрал- жабдықтың өзара әсері, экспериментатор тапсырмасы
   
3. 
   R3 (Ob J) қатынасы – зерттелуші мен құрал- жабдықтың өзара әсері, зерттелуші тапсырмасы.
   

Сонымен бірге бұл әдістерді инструменталды және субьективті деп бөлуге болады, субьективті әдісте түсіну процестері, талқылау, интерпретациялар көп орын алады. Инструменталдыға тестілеу, инструменталды бақылау (техникалық құралдар, видеокамера, магнитафон арқылы бақылау) жатады. Субьективті әдіске психоаналетикалық әдіс, контент- анализ, ашық әңгіме және т.б. жатқызуға болады.

Зерттеушінің белсенділігі (зерттеушімен өзара әсері) мен субьективті құраушы (түсіну) үлкен мәнге ие, бірақ құрал- жабдықтарды қолдану бәсеңдетілген әдістенді коммуникативті әдістер деп атауға болады.

Зерттеуші мен зерттелушінің өзар әсерімен қатар зерттелушілік құрал- жабдықтарды қолдану басты рөлге ие әдістерді іс- әрекеттік әдістер деп атаймыз. Шынымен де лабороториялық экспеоиментте де, тестілеуде де зерттелушімен экспериментатордың өзара пәндік іс- әрекетін ұйымдастыру шешуші мәнге ие.Қарым- қатынас бұл жерде қосымша рөл атқарады.

Басқа әдістер класында құрал- жабдық үлкен мәнге ие, ал зерттелуші мен зерттеуші ара қатынасы минимумға жақын, бұларды обсервациялық әдістер деп атаймыз.

Түсіну әдісі – кейбір шартты тұтастықты тікелей ойлау. В.Дильтей оны түсіндіру әдісіне қарма- қарсы қойды. В. Дильтей бойынша, өзінің ішкі тәжірибесін түсінуді адам интроспекция көмегімен жүзеге асырады.

Табиғи экспериментте зерттелушімен экспериментатор тікелей қарым- қатынас жағдайында болады, ал жасанды құралдардың ( құрал- жабдықтар, тапсырмалар, т.б.) рөлі кең емес. Лабороториялық эксперимент эксперименттің жасанды құралдарын максималды қолданумен ерекшеленеді. Инстументалды бақылауды обсервациялық әдістерге жатқызады. Бір жағынан, мұнда техникалық құрал- жабдықтар максималды түрде қолданылады. Келесі жағынан, зерттеушінің белсенділігі таы да көбірек азаяды.

«Герменевтикалық» әдістерге түсіну мен интроспекцияны жатқызамыз. Герменевтикалық әдістерде басқа субъектпен сырттай өзара әсер нөлге теңелген.Бұл әдісте басты рөлді рефлексия,басқа адамның орнына өзін қоя білу,барлық болуы мүмкін мінез-қылық дағдыларын қарастыру алады.

Коммуникативті әдістер класына көшсек,оның екі плюсін еркін (ашық)және мақсатқа бағытталған сауалнама(интервью)құрайды.Олардың айырмашылықтарыөте үлкен .

Еркін әңгіме герменевтикалық әдістерге ұқсастығы мынада,оны жүргізгенде зерттелуші паритетті бастамаларда көрінеді.Зерттеушінің әсері тек зерттелуші күйін ескеруімен және әңгіме барысына тәуелді жүзеге асады.Бұндай жұмысқа мысал зерттеушінің өз өмірі жайында еркін әңгімелеуі.Коммуникация құралдары бұл әдісте минималды,басты рөлді өзара түсінушілік пен эмпатия құрайды.

Мақсатқа бағытталған сауалнама немесе стандартталған интервью алдын-ала зерттеуші анықтаған мақсаттармен жүргізіледі.Әрине,бұл интервью барысы зерттелушінің мінез-құлқы мен оның зерттеушімен қарым-қатынасқа түсу тілегі болған жағдайда жүреді.Сонымен қатар мақсатқа бағытталған сауалнамада зерттеушінің белсендігі максималды,және оның техникалық қаруланғаны да (мыс,диктафон)өте маңызды.

Өзінің ерекшелітеріне қарай аралық болып табылатын,өзіне инструменталды бақылау мен лабортиялық эксперименттің кейбір элементтерін енгізетін әдісті психологиялық өлшем деп атайды. Психологиялық өлшем мінез-құлықтың объективті қалыптасуына көмектесетін құралдарды максималды қолдану арқылы жүргізеді.Өлшем процедурасы максималды түрде стандартталған.Тесттерді ғылыми-психологиялық өлшем әдістерінің жеңілдетіген категориясына жатқызады.Біріншіден,өлшемді өткізген кезде инструкцияның,материалдың,уақыттың,зерттеушімен қатынасқа түсу тәсілдерінің өзгеруі мүмкін.Екіншіден,барлық зерттеушілерге бірдей талаптар қою керек.

Табиғи эксперимент пен мақсатқа бағытталған сауалнаманың синтезі «клиникалық әдіс» болып табылады. Оған осындай мән берген Ж. Пиаже. «Клиникалық әдіс» түсінігінің кем дегенде үш мағынасын айтуға болады. Біріншіден, бұл терминмен патопсихологиялық мәселелерге бағытталған әдістер жүйесі түсіндіріледі. Екіншіден, қазіргі психологиялық әдебиеттерде «клиникалық» деп бөлек жеке тұлғалықты интенсивті, сапалы және тұтас зерттеуді атаған. Үшіншіден, клиникалық әдіс Ж.Пиаже түсінігі бойынша табиғи өмірлік жағдайларда баламен үлкеннің тікелей өзара әсер ету контексті кірістірілген ғылыми эксперимент. Оны өткізуде басты рөлге зерттеуші мен зерттелуші арасындағы диалог ие.

Проективті әдіс кейбір сыртқы құралдардың (сурет, сұрақнама, материалдар және т.б.) зерттелушінің зерттеушімен қарым-қатынасын және минималды стандартталған оның жауаптарын интерпретациялаудың болуын көрсетеді. Бұл әдіс өзіне герменевтикалық, іс-әрекеттік және коммуникативті, дәлірек айтқанда – психодиагностика мен кеңес беру кезіндегі таным түсінуін кірістіреді.

Бұндай классификацияға байланысты психологиялық зерттеу артефакттарын бөлуге болады:

Бірінші топ: өзара әсер және изоляция артефакттары.

Екінші топ: инструменталды және интерпретация артефакттары.

Үшінші топ: қабылдау – қабылдамау және зерттеуші тапсырмасын трансформациялау артефакттары.

Жалпы барлық әдістер: іс-әрекеттік, коммуникативті, обсервациялық, герменевтикалық болып бөлінеді. Сегіз «таза» зерттеу әдістері бөлінген: табиғи эксперимент, лабораториялық эксперимент, инструменталды бақылау, интроспекция, түсіну, еркін әңгіме, мақсатқа бағытталған интервью. Кейбір әдістер қатары «синтетикалық» болып табылады. «Синтетикалық» әдістер өзіне «таза» әдістердің кейбір сипаттарын енгізеді, бірақ оларға теңелмейді.