Педагогика және психологияны оқытудың теориясы Антикалық дәуірдегі оқыту мәселелері Орта ғасырлардағы оқыту жүйесі Қазіргі кезеңдегі педагогика және психологиялық білім берудің негізгі аспектілері (Презентация)

жүктеу/скачать 54,69 Kb. Дата 23.11.2022 өлшемі 54,69 Kb. #52145 түрі Презентация

Бұл бет үшін навигация:

• БІЛІМ БЕРУДЕГІ БАСҚАРУДЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ

Педагогика және психологияны оқытудың теориясы 1. Антикалық дәуірдегі оқыту мәселелері 2. Орта ғасырлардағы оқыту жүйесі 3. Қазіргі кезеңдегі педагогика және психологиялық білім берудің негізгі аспектілері (Презентация) БІЛІМ БЕРУДЕГІ БАСҚАРУДЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ 1. 1 Менеджмент – басқару туралы ғылым Менеджмент кәсіби қызметтің ерекше түрі ретінде. XXI ғасыр, жаhандану процесі, ақпараттану инновациялық экономиканың автоматтандырылуы барысындағы туындаған әлемдік жаңа өркениеттің бастамасы болуда және өмірдің барлық саласында терең өзгерістер енгізуде. Ғылыми-педагогикалық әдебиеттерді зерделесек, ғалымдар білім берудің даму бағытын зерттеу негізіне алатындығына көз жеткіземіз. Менеджменттің тарихы шамамен жүз жыл және ол түрлі мәдениеті бар және даму деңгейі әртүрлі елдерде сыннан өтті, осыған қарамастан өзінің барлық жүйесінде, өміршеңдігі мен тиімділігін дәлелдей алды. Өткен ғасырдың 30-шы жылдары менеджмент өз маңыздылығын айқын көрсетті. Қазіргі әлемде менеджмент мамандық ретінде, білім саласы ретінде шын мәнінде интернационалдық болды, оның әлемдегі жетекші маңызы қазіргі таңда сөзсіз, ал теория мен тәжірибенің дамуына, тіпті басқаруға үйретуге әсері неғұрлым зор. Индустриалды қоғамнан ақпараттық (постиндустриалдық) қоғамға ауысу білімнің адам тіршілік әрекетіндегі алатын басты рөлін анықтайды. Білім сапасы тек бір адамның ғана емес, бүкіл қоғамның да табыстылығының маңызды факторы болатындай қоғамдық өмірдің аясында қалыптасуда. Квалиметрия саласындағы белгілі маман А.И.Субетто: «XXI ғасырдың адам және қоғамының жаңа онтологиясында адам қасиеттерінің, қоғам парасатының сапасы және қоғамдағы білім беру жүйесі сапасының озық даму заңы тұрақты даму шарты болып табылады» – деп атап көрсеткендей, бүгінгі таңда бүкіл білім беру жүйесінің дамуымен қатар, оның бөлек мекемелерінде де даму стратегиясының бағыттарын анықтау маңыздылығы едәуір өсуде. Стратегиялық менеджменттің мәні – үш маңызды сұраққа жауап беруінде: 1) Қазіргі таңда кәсіпорын қандай жағдайда? 2) Бірнеше жылдан кейін ол қандай жағдайда болғысы келеді? 3) Күтілетін жағдайға қалай жетуге болады? Менеджерлер бірінші сұраққа жауап беру үшін кәсіпорынның ағымдағы жағдайын ұғынумен қатар, осы кәсіпорын құрауышының бірі болу керек. Осы себептен кез келген саладағы басқару, сонымен қатар, білім жүйесінің ерекшеліктерін де жақсы түсінуі тиіс. Мұнда стратегиялық көру, әлеуметтік өмірдің тиісті саласының даму келешегін түсіну, қажет білім беру жүйесінде ерекше деңгейдегі басқару болжамдық сипаттағы ақпараты бар негізгі нормативтік-құқықтық құжаттарға негізделуі тиіс. Осы нормативтік-құқықтық актілерді әрекет ету саласы, оларды шығаратын субъектілері және басқа көптеген белгілері бойынша жіктеуге болады. Заңдық күші бойынша нормативтік-құқықтық құжаттар 2 топқа бөлінуі мүмкін: 1) жоғары заңдық құқыққа ие заңдар – актілер; 2) заңға тәуелді актілер – заңдарға негізделген және оларға қарамақайшы келмейтін актілер. Білім беру қызметін және басқаруды реттейтін құжаттардың бірінші тобына Қазақстан Республикасының Конституциясы және ҚР-ның «Білім туралы» Заңы жатады. Екінші – аса кеңейтілген топ, мысалы, ҚР білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы, Қазақстан Республикасының 12 жылдық орта білім туралы тұжырымдамасы және Қазақстан Республикасының үздіксіз педагогикалық білімінің тұжырымдамасы, ҚР Үкіметінің қаулысымен бекітілген білім бағдарламаларын іске асыратын Білім ұйымдары қызметінің типтік ережелері сияқты құжаттар ұсынылған. «Менеджмент» термині әмбебаптық болып табылатын «басқару» терминімен салыстырғанда арнайы өзіне тән мағыналық маңызға ие. Еске сала кетсек, ағылшын тілінде басқарудың көптеген түрі, бірқатар сөздермен берілген: «administrate», «control», «direct», «govern». Егер де «imanaged» сөз тіркесінде алар болсақ, онда аудармада «менің қолымнан келеді», «мен істей алдым», «мен нәтижеге жеттім» дегенді білдіреді. Екі үндестік қатарды қосқанда «менеджер» термині түсінігіне ие боламыз. Бұл екі өлшемнің парадигмасы: дәстүрлі түсініктегі басқару қызметі (әкімшілік, ұйымдастырушылық, бақылаушылық, бағыттаушылық және т.б.) және нәтижелігін немесе басқару тетігінің табыстылығы мен тиімділігін бағалау болып табылады. «Менеджмент» ұғымының пайда болуы ХІХ ғасырдан бастау алады, бірақ оның әдіснамалық негіздемесі тек ХХ ғасырдың басында ғана пайда болды. «Менеджмент» латынның «ману» – «қол» қол деген сөзінен шыққан. «Менеджмент» түсінігінің анықтамалары өте көп. Жалпы менеджмент деп «жеңу өнері» ретінде, адамдардың интеллектісін, еңбегін, жүрістұрысының уәжін пайдалану арқылы алдына қойған мақсаттарына жете алуын айтады. «Менеджмент» түсінігінің мазмұнын бірнеше аспектілермен қарастыруға болады: 1) Менеджмент – бұл әртүрлі ұйымдардағы адамдарға жетекші ету қызметінің түрі, функциясы, басқару. 2) Менеджмент – бұл басқару функциясын жүзеге асыруға көмектесетін адамзат білімінің аймағы. 3) Менеджмент – басқару бойынша жұмыс жасаушының әлеуметтік тобы. 4) Менеджмент – басқарудың жаңа моделі, ұйымдастыру әдісі. 5) Менеджмент – процесс, өзара ынтымақтастықтағы адамдардың алға қойған мақсатқа жету жолында өзінің бар күш- жігерін, білімін бағыттауы. 6) Менеджмент – қарым-қатынас әдісі, басқарудың әкімшілік дағдысы. 7) Менеджмент – бұл адамдардың ынтымақтастығы, адамдардың өзара қарым-қатынас тәсілі, адамның ішкі әлеуетіне бағытталған әкімшілік іскерліктің ерекше формасы. 8) Менеджмент – адамдардың айналасындағыларды басқарудың арнайы түрі (Питтер, Буккер). 9) Менеджмент – бұл басқару ғана емес, кез келген маманға қажет білімдердің жиынтығы. Басқару туралы ғылымның дамуы, басқару ой-пікірінің эволюциясы: менеджменттің шетелдік теориялары мен тұжырымдамалары. «Менеджмент» терминінің анықтамасын көптеген авторлар атап айтсақ, А.Мескон, М.Альберт, Ф.Хедоури өз тұжырымдамаларында төмендегідей ұсынады: менеджмент – бұл басқа адамдардың еңбегін, ой өрісін, тәртіп уәждерін қолдана отырып, алға қойылған мақсаттарға жете білу ептілігі. «Менеджмент» түсінігінің мазмұны әр алуан, терең және төмендегідей аспектілерде қарастырылады: - басқару туралы ғылым, ұйым мақсаттарының ең тиімді жетістіктеріне ықпал ететін жаңа көзқарастардың, әдістердің, технологиялардың ғылыми ізденісі аясында іске асады; - белгілі нәтижелерді, кәсіпкерлік қызмет барысында пайда алуға бағытталған фирмамен тәжірибелік басқару ретінде; - процесс ретінде, яғни бөлек әрекет немесе операция емес, бірақ ұзақ, кезеңдік қызмет; - өзіне белгілі жиынтықты, фирма бөлімшелерінің, сондай-ақ басқару субъектілерінің құрылымын енгізетін басқару ұйымы ретінде. (Жалпы айтқанда, менеджмент бойынша әдебиеттерде басқару субъектілері деп тек басқарушы қызметтерін атқаратын адамдар ғана емес, басқарушы құрылымдар да танылады); - басқару аппаратының әртүрлі деңгейлері ретінде. Басқару проблемалары бойынша әдебиеттерде ғана емес, басқарудың жоғары деңгейін, жоғары басшылықты белгілейтін «топ-менеджмент» деген термин кеңінен таралды. В.П.Симонов педагогикалық менеджментті оқу-тәрбие процесін басқарудағы қағидаттар, әдістер, ұйымдастыру нысандары мен технологиялық амалдар кешені ретінде анықтайды. Педагогикалық менеджмент нақты мұғалімнің басқарушылық қызметі жаңа әлеуметтік-педагогикалық жағдайларда өмір сүруге дайын баланың жеке басын дамыту мақсаттарына бағытталады деп біржақты таяз түсіну қалыптасқан, оның барысында педагог келесілерді жүзеге асырады: - басқаратын объектінің қалпын өзгерту бойынша шешім қабылдау үшін ақпаратты түрлендіру; - оқу-тәрбие процесін қағидаттар, әдістер, құралдар мен нысандардың өзара байланысты жүйесіндей басқару; - оқушылардың еңбегін, зиятын, уәждері мен қажеттіліктерін пайдалана отырып, қойған мақсаттарға жету; - білім беру тұжырымдамалары негізінде қабылданатын, жүзеге асырылатын және адам факторын есепке ала отырып, оқу-тәрбие мақсаттарына жету процестерін ұйымдастыру және т.б. Қазақстанда басқару ғылымының дамуы мен қалыптасуы Х-ХІІ ғасырларда басқару саласындағы алғашқы ойшылардың бірі Әбу Насыр Әл Фараби (870-950 ж.ж.) болды. Ол жұлдыздар мен басқа табиғи құбылыстарға қарай отырып, мемлекеттің, шаһарлардың болашағы мен бағыныштылардың тағдырын болжамдаған әміршілердің жалған көріпкелдігін ғылыми негізде дәлелдеді. Оның адамзат қоғамының шығуы, мемлекеттік құрылыс және басшыға талап қою туралы идеялары ерекше қызығушылық тудырып отыр. Қазіргі кезде Қазақстан ғалымдары әл-Фарабидың ғылыми мұраларын терең зерттеу мақсатында Отырар қаласының орнында қазба жұмыстарын жүргізуде. Қазақстанда XVII ғасырдың соңында Тәуке хан (1680-1715 ж.ж.) әмірлік құрған дәуірде «Жетi жарғы» деп аталатын заң жинақтарында мемлекетті басқару жөніндегі өз пікірлерін мазмұндады, мұнда орта ғасырлық қазақ қоғамындағы негізгі принциптер мен құқық нормалары бекітілген. «Жетi жарғы» – бұл әкімшілік, азаматтық және қылмыстық құқықтардың нормаларын мазмұндаған құжат; қазақтардың заңдар мен қарапайым құқық нормаларының алғашқы жазба жинағы болып табылады. «Жетi жарғыға» сәйкес мемлекеттегі жоғарғы билік ханның қолында шоғырланды. Басқару халықтық жиналыс құрылтай арқылы сұлтандардың және ру басшыларының қатысуымен жүзеге асырылады. Мемлекеттік басқару саласындағы кезекті қайта құрушы Әбілхайыр хан (1693-1748 ж.ж.) болды. Ол жеке хандық құрып, Қазақстанның далалық аудандарының ауқымды территориясында қырық жыл бойы мемлекеттік билікті ұстап тұрды. Алайда, Әбілхайыр хандығы орталықтанған мемлекет болған жоқ, ол бірнеше этнотерриториялық және этносаяси топтарға, ұлыстарға бөлінді. ХVІІІ ғасырдың ортасында экономикалық саясат пен мемлекеттік басқару жүйесінің дамуында Қазақстанның территориялық иеліктерін қалпына келтіруде Абылай хан (1711-1781 ж.ж.) маңызды рөл атқарды. Өзінің онжылдық басқару кезеңінде ол мемлекетте біраз өзгерістерді жүзеге асырды. ХІХ ғасырда Қазақстанның көрнекті мемлекет қайраткерлерінің арасында ғалым-ағартушы Ш.Уәлиханов (1835-1865 ж.ж.) маңызды орын алды. Ол орыс ағартушылары мен революцияшыл-демократтарының алдыңғы қатарлы идеяларын қабылдады. Сонымен бірге патшаның отаршылдық саясатын айыптап, олардың қоғамдық-мәдени артта қалуын орыс мәдениетінен сусындау жолында жеңу үшін күресті, қазақтардың отырықшылық пен егін шаруашылығына көшуін насихаттады. Ш.Уәлиханов ағарту ісі мен жеке реформалардың рөлін асыра бағалай отырып, басқару саласындағы үкімет шаралары көшпенді ауылдар өмірінің қайта құрылуына ықпал етуі мүмкін деп жорамалдады. Ш.Уәлихановтың мемлекетті басқару жөнінде ұсынған демократиялық идеяларын қазақтың басқа да ағартушы-демократтары Ы. Алтынсарин (1841-1889 ж.ж.) мен А. Құнанбаев (1845-1904 ж.ж.) әрі қарай дамытты. Қазіргі заманғы менеджменттің қалыптасу тарихы мен дамуын ХХ ғасырдың 50-ші жылдарынан бастап қарауға болады. Алғашқы қазақ инженер-менеджері, өндірісті ұйымдастырушысы Қ.И. Сәтпаев (1889-1964 ж.ж.) болды. Ол бірінші кеншілердің еңбек өнімділігі мен адамдардың еңбекке деген мотивация мәселелерін, жұмысшылардың, кәсіподақтардың кәсіпорындармен және Балқаш пен Жезқазғанның тау-кен байыту комбинаттарындағы еңбек процестерімен байланысты мәселелерді шешті. Оның басқару стиліне тән ең маңызды ерекшелік – зерттелінетін нақтылы материалдарды терең ғылыми жүйелеу мен жалпылау. Бұл жерде нағыз білгірдің әдеттен тыс басқару ойы көрінеді. Еліміздің жоғары оқу орындарында менеджмент 1992 жылдан, яғни Қазақстанның нарықтық экономикаға көшу сәтінен бастап оқытылады. Мемлекетте дүниежүзілік білім стандарттарына жауап беретін менеджмент саласы бойынша мамандар дайындау жөнінде жұмыс басталды. Қазіргі кезде білім мен ғылым саласындағы кадрларды кәсіби дайындау мемлекеттің экономикалық стратегиясының құрамды элементтері болып табылады. Қазақстанда менеджмент пәні бойынша алғашқы қазақша оқулық профессор К.Ғ. Ахметовтың «Менеджмент негіздері» (1993 ж.) кітабы болды. Ол қазақстандық менеджмент мектебінің негізін қалаушылардың бірі болып табылады. К.Б.Бердалиевтің «Менеджмент негіздері» (1994ж.), «Қазақстан экономикасын басқару негіздері» (2001ж.) еңбектерінде қазақстандық кәсіпорындарды басқару ерекшеліктері мазмұндады. Қазақстанда кадр менеджментінің мәселелерін алғаш рет ғалым Р.С.Каренов зерттеді. Ол «Өндірістік менеджмент» (1996ж.), «Инновациялық менеджмент» (1997ж.) атты еңбектерінде нарықтық экономикасы жағдайындағы кадрлармен жұмыс жүргізудің отандық тәжірибесін қорытты және біздің еліміздің кәсіпорындарында шетел тәжірибесін тиімді пайдалану жөнінде кейбір пікірлерін ұсынды. Қазақстандық кәсіпорындар жағдайында өндірістік менеджменттің теориялық аспектілері Ә.Ә.Әбдірешевтің «Кәсіпорынның өндірістік менеджменті» (2001ж.) еңбегінде қарастырылады. Ол стратегия, жоспарлау, еңбекті басқару, дамытудың әдістемелік аспектілерін ашып көрсетті. Бірақ, менеджмент ғылыми қызмет саласы ретінде соңғы екі ғасыр шегінде қарастырылады. М.А.Гончаров менеджмент эволюциясын ғылым және басқаруға келесі көзқарастардың ауысу динамикасында кәсіби басқару қызметінің ерекше түрі ретінде қарастырады: - ғылыми басқару көзқарасы (1885-1920 ж.ж.); - әкімшілік көзқарас (1920-1950 ж.ж.); - адами қатынастардың ұстанымы жағынан көзқарас (1930-1950 ж.ж.); - тәлімдік көзқарас (1940-жылдардан бастап, ал 1950-жылдардан бастап аса белсенді); - сапалық әдістер ұстанымы жағынан көзқарас (ХХ ғасырдың 50- жылдары); - процестік көзқарас (ХХ ғасырдың 20-50-жылдары); - жүйелік көзқарас ( ХХ ғасырдың 60-жылдары); - жағдайлық көзқарас ( ХХ ғасырдың 70-жылдары). Қоғамның дамуының қазіргі кезеңі әлеуметтік-экономикалық сала тұрақсыздығының жоғары деңгейімен сипатталады, түрлі жағдайларда адекватты шешімдер қабылдай алатын, қойылған мақсатқа жетудің креативті жолдарын таба алатын сауатты менеджер-маман дайындауды талап етеді. Қазіргі әлеуметтік-экономикалық жағдайда білім беру менеджментін жетілдіру белсенді инновациялық процестермен, демократизация және гуманизациямен, вариативті оқу жоспарларын енгізумен, білім берудің жаңа мазмұнымен байланысты менеджерлік қызметтің әлеуметтік-мәдени ортасы кеңейіп, оның бағыты өзгерді. Замануи менеджмент – басқару практикасының теориялық базасын құрайтын болғандықтан басқару қызметін жүзеге асыруға мүмкіндік беріп, басқарудың практикалық қызметін ғылыми түсініктемелермен қамтамасыз ететін ғылым саласы. Менеджмент қызметін ұсынатын компаниялардың тапсырыс берушілерінің тең жартысын, белгілі американ ғалымы П.Друкердің зерттеуі бойынша бизнес өкілдері емес, керісінше, білім беру, мәдениет ұйымдары құрайды. Ф.Тейлордың ғылыми басқару мектебіне, А.Файольдің әкімшілік басқару мектебіне, Э.Мэйо, А.Маслоудың адами қарым-қатынас мектебіне, Ф.Герцбергтің екіфакторлы модель мектебіне қысқаша сипаттама. Менеджмент тура мағынасында «адамдарды басқару» ұғымын білдіреді. Өндірісті шоғырландыру мен жаратылыстану техникалық білімдері жетістіктері нәтижесінде басқаруға ғылыми жүйе ретінде қызығып көңіл бөлу ХХ ғасырдың басында орын алды. 1911 жылы жарияланған Ф.У.Тейлордың «Ғылыми басқару қағидалары» атты еңбегі осы үлкен ғылыми бастаманың ұйытқысы еді. Ф.Тейлордың пікірінше тиімді ғылыми басқару ұдайы бақылау, тәжірибе жасау және ойсаналық, топшылау арқылы анықталған көрсеткіштер көмегімен бизнесті жандандыратын қызмет саласы болып саналады. Ф.Тейлор өз теориясын тұжырымдай келе, төмендегідей тоқтамға келеді: «Дәстүрлі әдістің орнына – ғылым, қарама-қарсылықтың орнына – үйлесімділік, дербес жұмыстың орнына ынтымақтастық, еңбек өнімділігін арттыру, өте қажетті барынша қолайлы жағдай жасау... ». Басқару дегеніміз – қоғамдық ұдайы өндірісті нысаналы түрде үйлестіріп отыру. Басқару табиғаттың барлық құбылыстарына тән. Бүкіл айналадағы дүниеден оның үш компонентін: өлі табиғатты, тірі табиғатты және адам қоғамын бөліп көрсетуге болады. Мұның өзі басқару процестерін төмендегідей ірі көлемде саралауға мүмкіндік береді: өлі табиғаттағы басқару процестері техникалық жүйелер (техникалық жүйелерді басқару), Ф.Энгельс еңбек құралдарын басқаруды «заттарды басқару» деп анықтаған. Техникалық жүйелердегі басқару дегеніміз – адамның көріну, қатысуынсыз өлі табиғаттағы (станоктармен, механизмдермен) басқару. Бұл жүйелермен техникалық ғылымдар айналысады. Биологиялық жүйелерді басқару – тірі табиғаттағы, биологиялық дүниедегі басқару. Ол басқару процесіне философиялық сипат береді. Басқарудың бұл саласын жаратылыстану ғылымы зерттейді. Әлеуметтік (қоғамдық) жүйелерді басқару дегеніміз – шын мәнінде келгенде адамдарды басқару. Қоғамның ең басты «өндіргіш күші» ретінде адамдар табиғат пен қоғам заңдарын танып, оларды материалдық игіліктерді өндіру мен тұтыну процесінде пайдаланады. Зерттеу объектісі – әлеуметтікэкономикаық жүйелер, ал пәні өндірісті басқару жүйесі болады. Француз экономисі, «саяси экономия» деген терминнің авторы А.Монкретьеннің (шамамен 1575-1621ж.ж.) өзі де елдің шаруашылығын ең алдымен мемлекеттік басқару объектісі деп ойлаған болатын. Басты ерекшелігі – басқарудың нысаны, саналы көзқарас. Бұл жүйе саяси, экономикалық, рухани, әлеуметтік (әлеуметтік қатынастар) басқару болып бөлінеді және қоғам өмірінің тиісті салаларын көрсетеді. Қоғам өмірінің осы салаларын негізге алғанда әлеуметтік басқару үш түрге: экономикалық басқару, әлеуметтік басқару, қоғам өмірінің, рухани саласын басқару түрлеріне бөлінеді. Әлеуметтік экономикалық процестердің өздері тұрақты және үздіксіз болғандықтан, экономиканы басқару үздіксіз сипатталады. Бұл жүйенің факторлары: еңбек бөлінісі, мамандандыру, кооперация, қоғам өмірінің үздіксіздігі, нысаналылық. Басқару ол біздің айналамыздағы дүние элементтерінің бірі болып табылады. Бірақ басқару процестерін тарихтан тыс және басқаруды жүзеге асыру саласынан қол үзген деп қарастыруға болмайды. Басқарудың 2 жағы бар: бірінші жағы еңбек бөлісінің қажеттігіне байланысты; екінші жағы басқару қашанда билігі бар өкілеттікпен (әлеуметтікэкономикалық аспект), белгілі бір мақсатты іске асырумен байланысты. Барлық қоғамдық жүйелер ішінен зерттеу үшін басқару ғылымы қоғамдық өндірісті басқаруды таңдап алады. Ол жалпы қоғамдық өндірісті басқару, материалдық игіліктерді өндіруді басқару, рухани игіліктер өндіруді басқару және қызмет көрсетудi басқару буындарынан тұрады. Бұл арада олардың арасында көлбеу байланыстар бар екені айқын көрінеді. Материалдық игіліктерді өндіруге басымдық береді. Ол материалдық негіз ретінде рухани игіліктер өндіру мен қызмет көрсетуді алдын ала анықтайды және олар материалдық игіліктер өндіруге ықпал жасайды. Басқарудың бастапқы негізі басқарудың қалыптастырылуы мен мақсатын таңдап алу болып табылады. Адамның кез-келген қызметінің басты белгісі – нысаналы қызмет. Сондықтан да ерекше әлеуметтік қызмет ретінде басқаруға нысаналық тән. Әлеуметтік басқарудың айырмашылығы – басқару субъектісі басқару объектісіне қызметтің мақсатын анықтау жолымен ықпал жасауы. Өтпелі кезең жағдайында экономиканы басқарудың орасан зор мақсаты нарықтық қатынастарды реттеу әдістерінің икемді жүйесін жасау, халық шарушылығының әлеуметтік жағынан бағдарланған, қоғам мүшелерінің лайықты өмір сүруі үшін материалдық жағдайлар жасай алатын нарықтық экономикаға оңтайлы енуді қамтамасыз ету болып табылады. Өндірісті басқарудың өзі дербес ғылым болып табылады. Оны жеке ғылымға бөлу факторлары: 1) басқарудың әлеуметтік маңызы; 2) эмпирикалық білімді жинақтау; 3) ғылымды дамытудың материалдық мүмкіндіктері. Өндірісті басқарудың ғылыми негіздері үш бөліктен тұрады: ғылымның пәні, әдісі, теориясы. «Басқарудың ғылыми негіздері» және «басқару теориясы» (ғылым) деген ұғымдарының ара жігін ажырата білуі керек. Басқару теориясы басқару практикасында объективті заңдарды саналы пайдаланудың формаларын зерттеумен шектеле алмайды, бірақ ол ең алдымен біртұтас нәрсе ретінде басқару заңдарын және басқарудың барлық бөліктерін тұтас етіп (белгілі жүйеге) интеграциялау заңдарын тұжырымдауға тиіс. Басқару теориясы екі бөліктен тұрса да, ғылым ретінде біртұтас. Олардың біреуі қисынды талдау негізінде өндірісті басқарудың жалпы заңдары мен қағидаларын зерттейді, ал сөздің тар мағынасында алғанда ол басшылық теориясы деп аталады. Екіші бөлігі басқару өнері деп аталады. Ол нақты тәжірибе негізінен алынған тәжірибелік қорытындылар арқылы басшылардың белгілі бір категориялары үшін басқару үлгілерінің жүйеге келтірілген жиынтығын қалыптастырып, сол арқылы басқару теориясын байыта түседі. Басқару ғылымның пәні экономиканы басқару процесінде пайда болатын қызметкерлердің қатынасы болып табылады. Басқару қатынасын басқару ғылымының пәні деп анықтауға болады. Басқару қатынастары аса маңызды әлеуметтік-экономиклық категория болып табылады. Өндірісті басқару теориясында бұл категорияның ерекше орын алу себебі: оның зерттейтін пәні басқару қатынастары болуына байланысты. Басқару қатынастары төмендегідей ұйымдастырушылық түрлерге бөлінеді: Біріншіден, басқарушы және басқарылушы жүйелер арасындағы қатынастар, яғни тікелей басқару субъектісі мен тікелей өндіру объектісі арасындағы қатынастар. Екіншіден, басқарылушы жүйенің өз ішінде де басқару қатынастары болады: басқару сатылары және басқару аппаратының арасындағы қатынастар (тік байланыстар); әрбір сатыны басқару буындарының арасында; басқарушы жүйенің әртүрлі сатыларындағы аттас функционалдық басқару буындары 16 арасындағы қатынастар: министрліктің жоспар-экономикалық бөлімі арасындағы қатынастар және т.б. Үшіншіден, басшылар мен әрбір басқару буынындағы бағыныштылар арасындағы қатынастар (субординациялық қатынастар). Төртіншіден, басшылар арасындағы және бағыныштылар арасындағы қатынастар (координациялық қатынастар). Белгілі қатынастар жүйесі тұрғысынан алғанда, басқару ішкі және сыртқы болып бөлінеді. Қатынастардың сипаты және санына қарай басқаруды жүйеаралық, жеке адамдар арасындағы және аралас, сондай-ақ, ұжымдық және жеке қатынастар деп бөлуге болады, ал олар өз кезегінде тура, топтық және айқас қатынастарға бөлінеді. Басқару қатынастары жасалу уақыты бойынша: уақытша және тұрақты қатынастар болып бөлінеді. Басқару қатынастары объектіге ықпал ету бағыты және дәрежесі жөнінен тікелей (бұйрықтар, өкімдер) және жанама (кеңестер, хабарламалар) қатынастарға бөлінеді. Менеджмент – өз еңбегін пайдаланып, интелектісін және басқа да адамдардың тәртібін пайдаланып, жетекшінің қойылған мақсатына жете білуі; адамдар мен әлеуметтік процестерді басқару өнері. «Менеджер» түсінігі, ең алдымен жаңа үлгідегі басшымен астастырылады, оның басты белгісі базалық кәсіби басқару білімінің болатындығы. Білім беру мекемелерін басқару дегеніміз – бұл әрбір адам жинақтай алатын тәжірибе ғана емес, бұл ғылыми білім саласы, оны игеру үшін табиғи бейімділік, талант және көшбасшылық қасиет керек. Қазіргі білім беру мекемесінің басшысы – бұл тек қызмет қана емес, сонымен қатар мамандық, өйткені бұл қызмет мамандықтың қажетті барлық белгілеріне ие: арнайы білімді, біліктілікті және бейімділікті, арнайы тұлғалық және кәсіби қасиеттерді қажет етеді. Әрбір білім беру мекемесі мен білім беру жүйесі қызметінің тиімділігі мен нәтижелілігі, бүтіндей алғанда басқаруға байланысты болады. Басқару қызметі отандық және шетелдік ғалымдардың еңбектерінде төмендегідей анықталады: «Басқару дегеніміз – бұл алдын-ала көрегендік, ұйымдастыра білу, бұйрық беру, үйлестіру және бақылау». Қазіргі уақытта, білім беру нарқының мүмкіндігі мен ауқымы сан қырлы. Жаһандану жағдайында, жақын болашақта білім беру нарқында жоғары сападағы кәсібі мамандарға сұраныс күшейеді. Бұлар – білім беру саласының менеджерлері. Білім беру процесінің менеджері дегеніміз – тұлғаның біліммен сусындауына мүмкіндік жасайтын адам. Білім – тұңғиық әлем, орасан зор күш. Міне, сондықтан қазіргі кезеңде білім менеджерлерін дайындау өзекті мәселе. Ол білім жүйесінің тиімді қызмет етуі мен оның бағытын анықтап, білім жүйесінің жоғары сападағы мамандарын қалыптастырудың негізгі факторы болып табылады. Білім беру мекемелерін менеджменттен арнайы дайындығы бар, мемлекеттік үлгідегі құжатпен расталған мамандар ғана басқаруға тиіс. Білім беру мекемелері мен білімді басқару органдарының басшылары мен менеджерлерінің білімін жетілдіріп отыруын тұрақты жолға қою қажет. Сонымен қатар, көптеген дамыған елдерде: Ұлыбритания, Германия, Франция, Австралия, Канада, Швеция және т.б.тиімді басқару қызметіне қажетті білім менеджерлерін дайындаудың моделі жасалған. Әлемдік менеджмент теориясы мен тәжірибесін талдағанда көрінетіні, классикалық менеджменттің біздің отандық басқару теориясынан ерекшеленетіні – менеджердің тұлғасына мән беретіндігі, оның ұйымның мақсатын жүзеге асыру үшін барлық адамдардың басын қоса алатын және соған арнайы кәсіби білімі бар екендігі. Менеджмент саласындағы білім беру, базалық басқару ақпаратын беруге және аналитикалық, іскерлік пен тіл табысу дағдыларын қалыптастыруға бағытталған. Менеджмент іс-әрекеттің сапалы басқаруын талап етеді. Егер басқару оң нәтижесін бере алмаса, ол ешқандай да басқару бола алмайды. Педагогикалық жәй басқарудан менеджменттің айырмашылығы да осында. «Менеджмент» ұғымына ғалымдар әртүрлі анықтамалар ұсынады (1- кесте). 1 Ю.А.Конаржевский Менеджмент – бұл басқару ғана емес, кез келген маманға қажет білімдердің жиынтығы 2 Т.М.Баймолдаев Менеджмент – бұл адамдардың ынтымақтастығы, өзара қарым-қатынас тәсілі, нәтижесі адамның ішкі әлеуетіне бағытталған әкімшілік іскерліктің ерекше формасы 3 Л.Л.Крившенко Менеджмент – білім беру процесін басқарудың принциптері, әдістері, ұйымдастырушылық формалары мен технологиялық тәсілдер кешені 4 М.А.Гончаров Менеджмент – эволюциялық ғылым және басқаруға келесі көзқарастардың ауысу динамикасында кәсіби басқару қызметінің ерекше түрі 5 А.Мескон М. Альберт Ф. Хедоури Менеджмент – бұл басқа адамдардың еңбегін, ой өрісін, тәртіп уәждерін қолдана отырып, алға қойылған мақсаттарға жете білу ептілігі 6 Б.Абыкаримұлы К.С.Ахметкаримова Р.Ш.Абитаева Менеджмент – өндіріс пен өткізуді басқару құралы мен формасы, қазіргі заманғы қағидалары, тәсілдері және оның тиімділігін арттыру мен пайданы көбейту Менеджмент іс-әрекеттің сапалы басқаруын талап етеді. Егер басқару оң нәтижесін бере алмаса, ол ешқандай да басқару бола алмайды. Педагогикалық жәй басқарудан менеджменттің айырмашылығы да осында. Э.Т. Баярыстанованың зерттеуі бойынша, білім беру жүйесіндегі менеджердің қызметтері: - білім беру мекемесінің даму стратегиясын және оның қызметтерінің тұжырымдамалық принциптерін жасау; - білім беру мекемесінің философиясы мен идеологиясын қалыптастыру; - білім беру мекемесі мен педагогикалық ұжымды жоспарлау, болжау; - педагогикалық ұжымды мотивациялау; - педагогикалық ұжымды басқару жүйесін ұйымдастыру; - материалдық-техникалық басқару; - маркетингтік қызметті басқару; - қаржылық-экономикалық басқару; - компьютерлендіру мен ақпараттандыруды басқару; - шаруашылық қызметті басқару; - педагогикалық қызметті басқару ; - педагогикалық ұжым мен құрылымдық бөлімшелердің әрекеттерін бақылау және бағалау. Қазіргі кезеңдегі менеджмент жоспарлау функциясы мазмұнының өзгеруімен, фактілерді жан-жақты зерттеуімен, кәсіпорындардың ойдағыдай ісәрекетімен, басқаруды түпкі нәтижесіне қарай ұйымдастыруымен, дамыған теориясымен және маркетинг практикасымен, жаңа технологияны жасауымен, адам факторын жандандыратын шешімдер қабылдауымен сипатталады. Кәсіпорын қызметі мақсатының бағыт-бағдарын білу, міндетті түрде қажет болып саналады. Сонымен қоса осы бағыт-бағдардың сипаты алуан түрлі болуы мүмкін, осыған байланысты басқару процесі төмендегідей 3 типте өтуі мүмкін ( 1-сурет). Бірінші тип – мақсатты басқару. Барлық өндірістік және басқадай басқару міндеттерін барлық деңгейде шешкен кезде мақсатты басқару шешуші рөл атқарады. Басқарудың мақсаттылығы – кәсіпорынның жалпы мақсаттық, дербес бөлімшелерді ұйымдастыру үшін жіктеу. Бұл принципті пайдаланған кезде бөлімшелердің және ондағы жұмыскерлердің мақсаты айқындалады, әрбір басқарушы қызметкер өзіне қойылған талап туралы нақты түсінік алады, дербес шешім қабылдау мүмкіндігі ұлғаяды және жұмыста табысқа жетуді ынталандырады. Мақсатты басқару аса ірі бір жолғы шараларды мәселен, кәсіпорынды қайтадан конструкциялау және қайтадан жарақтандыру, жаңа өнімді шығаруға көшу, жалгерлікті немесе кооперацияны енгізу т.б. шараларды орындау үшін қолданылады . Басқару процесінің өтуінің екінші типі – бағдарламалық басқару. Мұнда нақты тапсырманы мұқият ойластыру, бөлімшелердің жүйелі әрекетін және бұл әрекеттердің бір-бірімен байланысын анықтау көзделеді. Осындай тапсырма жиынтығы басқару бағдарламасы болып саналады. Басқару процесіндегі мұндай типті, әдетте, өндірістің күрделі міндеттерін шешкенде қолданылады. Басқару процесінің үшінші типі – жағдайға қарай басқару. Бұл мақсаты айқындалған, әрі сирек өзгеретін тұрақтанған, толық меңгерілген өндірісте қолданылады. Мұндағы басты міндет – туындаған қолайсыз жағдайдан өндіріс процесіндегі іркілістен шығудың ең қолайлы жолдарын іздестіру. Ол үшін пайда болған ауытқуларды тез әрі аз шығынмен жоюға мүмкіндік беретіндей шешім қабылданады. Менеджментті ұйымдастыру, құрылымдау Өндірісті басқаруды дамытуға XVIII ғасырдағы ірі кәсіпорынға ауысқан өнеркәсіптік революция күшті қозғау салды. Қолөнершінің бармағынан бал тамған шеберлердің орнына көбінесе жөнді мамандығы жоқ жалдамалы жұмысшылар келді. Ұйымдастыру менеджменті: Тар мағынасында – басқарудың жалпы міндетті істерінің бірі – ұйымдастыруды жүзеге асыруға бағытталған басқару әрекеттерінің, амалдарының жиынтығы. Менеджменттің бір бағыты жалпы ұйымдастырудың принциптерімен ұйымдастырудың мәселелерін шешуді алдыңғы орынға қоятын басқарудың тәжірибесі және теориялық тұжырымдамасы: ұйымдық құрылымды жобалау әрі жасау (жетілдіру); міндетті істердің аражігін дәл ажырату, ұйымдастыру міндеттерін бөлу. 2-суретте басқаруды ұйымдастырудың салыстырмалық сипаты берілді. МАҚСАТТЫ БАСҚАРУ • Шешуші рөл атқарады • Кәсіпорынның жалпы мақсаттық, дербес бөлімшелерді ұйымдастыру үшін жіктеу БАҒДАРЛАМАЛЫҚ БАСҚАРУ • Нақты тапсырманы мұқият ойластыру, бөлімшелердің жүйелі әрекетін және бұл әрекеттердің бірбірімен байланысын анықтау көзделеді • Күрделі құрылыста, көп бөлшекті бұйымдар шығаруда, жоспардан тыс және жедел жұмыстарда қолданылады ЖАҒДАЙҒА ҚАРАЙ БАСҚАРУ • Мақсаты айқындалған, әрі сирек өзгеретін тұрақтанған, толық меңгерілген өндірісте қолданылады • Туындаған қолайсыз жағдайдан өндіріс процесіндегі іркілістен шығудың ең қолайлы жолдарын іздестіру БАСҚАРУ ТИПТЕРІ Сурет-2. Басқаруды ұйымдастырудың салыстырмалық сипаты Анри Файоль (1847-1925 ж.ж.) – менеджменттің атасы, көмір шығару бойынша француздық компанияның үлкен басшысы. Ол ұйымдық менеджменттің негізін салушы деп саналады. Анри Файоль ұйымды (кәсіпорын, фирма) біртұтас ағза ретінде қарастырады. Ол жұмысты дұрыс ұйымдастыра білетін әрбір менеджер жетістікке жетеді деп санады. Тәжірибе менеджменті. Тәжірибе менеджментінің тұжырымдамасын жасайтын екі тәсілдеме бар. Біреуі – прагматикалық, екіншісі – ғылыми. Біріншісі – мәселені рецепті бойынша шешуге және нәтижені жуық арада тікелей алуға бағдарланған, болса, екіншісі – сан алуан жағдайлар мен ахуалдар бойынша сараланатын әдістер мен технологиялық схемаларды таңдап, талдауға негізделген. Екінші тәсіл әлдеқайда тиімді болмақ. Ол арнайы дайындықты қажет етеді. Бұл менеджент әртүрлі қызмет салаларында – өндірістік, әлеуметтік, экономикалық, сондай-ақ мәдени салада да жүзеге асырылуы ықтимал. Ол басқару тұжырымдамасы жасау, оның негізгі ережелерін, басымдықтарын, тәсілдерін белгілеумен ерекшеленеді. Стратегиялық менеджмент – менеджменттің әртүрлілігі. Оның басты ерекшелігі – болжағыштық, мақсаткерлік, перспективалығы, стратегиялық бағдарлама бойынша жұмыс істейді. Ол экономикалық даму, өткір бәсекелестік, басқаруда адам факторы рөлінің арту динамикаларының тереңдей түсуінің нәтижесінде пайда болды. Оның артықшылығы ресурстарды, ең бастысы уақыт ресурстарын ұтымды пайдаланады. Стратегиялық менеджмент басқаруды ұйымдастыруда және әдістемелерінде, басқарудың тетіктері мен Басшылардың біршама шағын болуы, орта буынды басшылардың мүлде болмауы Басқарылмайтын қызметке қарағанда басқарылатын жұмыстар көбінесе бөлінбеген Ұйым үшін маңызды шешімдерді қабылдай алатын шағын адамдардың болуы Бұйрыққа және сезімге үйрену КЕШЕ Басшылардың көп болуы, орта буынды басшылардың көп болуы Басқару топтары айқын белгіленген, басқарылмайтын қызметке қарағанда, басқарылатын жұмыстар айқын бөлінеді және ажыратылады Ұйымда басшылық қызмет заңдылық пен тәртіпті сақтай отырып беріледі Ұйым үшін маңызды шешімдерді қабылдай алатын адамдардың болуы Ұжымдық жұмысқа және тиімділікке сүйену БҮГІН технологиясында, оның парадигмасы мен тұжырымдамасында көрініс табады. Стратегиялық менеджменттің маңызды ерекшеліктері: - педагогикалық ұжымды сипаттауға арналған мәртебе, оның әлеуметтікэкономикалық ортада алатын орны, стратегиялық даму әлеуеті. - педагогикалық ұжымды басқару мақсаты болып табылатын фирманың мақсаты. Мақсат – болашақта болатын шындық, ол үлкен талдамалық және жобалау жұмысының мазмұны мен нәтижесі болып табылады. - басқару шешімдерінде ұйғарылатын стратегиялық бағдарламаның жүзеге асырылуы алға қойылған мақсаттарға қол жеткізеді. Бұл бағдарламада бағдарларды, даму кезеңдерін, басымдықтарды, шектеу факторларын анықтап алудың маңызы зор. Стратегиялық бағдарлама дамудың жалпы бағытынан қайсысы ауытқитынын, қайсысы ауытқымайтынын көрсетіп береді. - басқарудың тиімділігін, сапасын, әлеуетін бағалау және реттеу. - инновациялық, қаржылық, экологиялық менеджмент, сондай-ақ адам ресурстарының мененджмент мен жасаушы менеджмент болады. Оқу мекемелерін басқаруда басты рөлді мектеп директоры, ал оқу-тәрбие процесін басқаруды директор және оның орынбасарлары атқарады. Директордың функционалдық міндеттері жалпы білім беретін мекемелердің типтік қағидаларында көрсетіледі. Мектептегі жұмыстың жекелеген бағыттары бойынша жұмыс директордың орынбасарына жүктеледі. Бұлар оқу-тәрбие жұмысы орынбасары, сыныптан және мектептен тыс тәрбие жұмыстарын ұйымдастырушы, профильдік сыныптар немесе жекелеген пәндерді тереңдете оқыту сыныптары бойынша орынбасары, шаруашылық жөніндегі директордың орынбасары болып бөлінеді. Соңғы жылдары мектептерде ғылыми жұмыстар бойынша директордың орынбасары, әлуметтік-педагогикалық реабелитация жөніндегі директордың орынбасары, коммерция бойынша орынбасарлары міндетті қызметті қызметтерін атқарушылар да тағайындалады. Қазіргі уақытта әлемдік білім көптеген ұлттық білім жүйесінен тұрады, олар өздерінің мәдени дәстүрі, мақсаты мен міндеттерінің деңгейі және өзінің сапалық жағдайлары бойынша ерекшеленеді. Әлемде, әр елдің ұлттық ерекшелігін есепке алатын менеджменттің әртүрлі моделі бар. Бұл ең алдымен әртүрлі халықтардың ұжымдық мәдениетінің ерекшелігімен байланысты. Адамдардың іскерлік қарым-қатынасының саясаты – менеджменттегі басты нәрсе. Д.Макклелланд теорясы. Дэвид Макклелланд (1917-1998 ж.ж.) – кемеңгер, американдық психолог, Гарвард университетінің профессоры. Ол құзыреттілік тұжырымдамасы және адамдарды табысқа жетуге ынталандыратын факторлары бойынша ерекше танылды. Ол экономиканың дамуы мен табысқа жетуді ынталандыру және физиология мен табысқа жетуді ынталандыру арасындағы байланыстарды зерттеді. Д.Макклелландтың басты еңбектері: 1) «Табыс мотивациясы» ( Джон Аткинсон, Рассель Кларк және Эдгар Лоуэльмен авторлық бірлестікте, 1953ж.); 2) «Табысты қоғам» (1961ж.) ; 3) «Күш: ішкі тәжірибе» (1975ж.). Д.Макклелланд компанияға қажетті адамдарды іздестіру, табу және оларға сәйкес келетін қызмет ұсыну бойынша құзыреттілікті бағалау әдісін ұсынды. Д. Макклелланд үш қажеттілік теориясы ынталандыру теориясын жасау негізінде танымал болды: адамның қажеттілігі өмір бойы қалыптасады және оған тәжірибенің де өз әсері болады. Бұл идея өз кезегінде игерілетін қажеттілік теорясы деп аталған үш қажеттілік теориясының арқауына айналды. Д.Макклелланд адамның күнделікті қолдануға аса қажетті тағамнан басқа мотивациялық қажеттіліктің үш типін ажыратады: 1) z табысқа ұмтылу (жету) қажеттілігі: осындай қажеттілікпен ынталанған адам көздеген мақсатқа жетуге және табысқа қол жеткізуге ұмтылады; 2) z билікке ( басшылық қызметке) ұмтылу қажеттілігі: осындай қажеттілікпен ынталанған адам билікке (басшылық қызметке), құрметке, көшбасшылыққа қол жеткізуге ұмтылады; 3) z өзіне деген қажеттілік: осындай қажеттілікпен ынталанған адам басқа адамдармен қарым-қатынас орнатуға ұмтылады. Д.Макклелланд зерттеуі бойынша, көптеген адамдарда аралас мотивация орныққан, ал кейбірінде осы үш қажеттіліктің тек біреуі ғана басым болады. Қайсыбір қажеттіліктің басым болуы әртүрлі қызметкердің болуымен ерекшеленеді. Д.Макклелланд ұсынған үш құзыреттілік: 1) z өзгені түсіне алуы; 2) z жеке бастың жауапкершілігі ; 3) z идея ұсыну ( инициатива ұсыну). Макклелланд табысқа жету үшін дұрыс мотивациялық қажеттілікпен қаруланған және көздеген жоспарын жүзеге асыруға ұмтылған адамды қалыптастыру қажет деп есептеді. Ф.Тейлордың ғылыми басқару мектебі. Ғылыми басқару мектебі Ф.Тейлордың есімімен етене байланысты. Ғылыми басқару мектебі басшылыққа алады: 1) Міндеттерді орындаудың таңдауы әдістерін анықтау үшін ғылыми талдауды пайдалану. 2) Міндеттерді орындауға ең қолайлы жұмыскерлерді таңдау. 3) Міндеттерді ойдағыдай орындауға қажетті ресурстармен қамтамасыз ету. 4) Еңбек өнімділігін арттыру үшін материалды жағынан ұдайы ынталандыру. 5) Жұмысты дербес жоспарлау және ойластыру. 1880 жылы инженерлік білімі бар американдық ғалым Ф.Тейлор алғаш рет еңбек процесін зерттей бастады. Ф.Тейлордың негізгі қағидалары: 1) Практикада қалыптасқан дәстүрлі жұмыс тәсілдерін басшылыққа ала отыра ғылыми тұжырымдамаға арқа сүйеу. Әрбір элементті ғылыми тұрғыдан зерделеу. 2) Жұмысшыларды ғылыми критерийлер бойынша таңдау және іріктеу. 3) Еңбекті ұйымдастыруда әкімшілік пен жұмысшылар арасындағы ынтымақтастық. 4) Еңбекті біркелкі бөлісу және әкімшілік арасындағы жауапкершілік. Ф.Тейлордің зерттеуінше, еңбек өнімдерінің артуы өндіріс басшысына да, жұмысшыға да табыс әкеледі. Ол үшін өндіріс басшысының да, жұмысшының да санасын психологиялық жағынан түбегейлі өзгерту қажет. Ф.Тейлор теориясының мәні: 1) дәстүрлі әдістердің орнына ғылым; 2) қарама-қарсылықтың орнына үйлесімдік; 3) дербес жұмысшының орнына ынтымақтастық; 4) еңбек өндіруші мектептің орнына еңбек өнімдерін барынша арттыру және оларға барынша қолайлы жағдай жасау; 5) әрбір жұмысшының еңбегін ұтымды ету, өндіріс процесін және соған сәйкес басқару процесін ұйымдастыру, қайта құру; 6) жұмысшыларға энергетикалық ықпал ету; 7) жеке еңбекке (кесімді ақыға) сену; 8) жұмысшыларды әкімшіліктің ұйғару бойынша орналастыру; 9) жұмысшыларға интеллектуалдық іске қабілетсіз, «үйретілген маймыл» ретінде ықпал ету; 10) жұмысшыларды өндірісті жақсарту туралы ойлауға тыйым салу; 11) еңбек процестеріндегі жұмыс тәртібін жиі-жиі өзгертіп отыру; 12) әкімшілік нұсқауын сөзсіз орындау ; 13) жұмысшылардың ішкі өміріне басшылар тарабынан немқұрайды қарау; 14)жұмысшыларды материалды жағынан көтермелеу, жазамен қорқыту. А.Файольдың әкімшілік басқару мектебі. Ғылыми басқару өкілдері өздері зерттеген өндіріс орындарын басқаруды нысанаға алады. Олар басқару деңгейінен төменгі сатыдағы еңбек өнімінің артуымен шұғылданып, әкімшілік мектебі пайда болды. Кейінен мамандар басқаруды ұдайы жетілдірумен әкімшілік қызметті ұйымдастыру принциптерін ойластырды. Бұл мәселелер А.Файольдің есімімен тікелей байланысты. А.Файольдің әкімшілік басқару мектептің көрнекті ғалымы деп есептелді. А.Файоль басқарудың бір бөлігін және техникалық, компаниялық сатып алу, қорғаныстық, бухгалтер, әкімшілік әкімшілік функцияны талдайды. А.Файоль әкімшілік басқаруды 5 элементке бөліп көрсетті: 1) жоспарлау; 2) ұжымдастыру; 24 3) басшылық ету; 4) үлестіру; 5) бақылау. А.Файоль әкімшілік басқарудың бір қатар принциптерін ойластырды. Оның пікірінше олар кез келген ұйымға қолдануға жарайды. Менеджменттің осындай әмбебап принцптері менеджерді өз қызметтерін қалай орындау екендігін көрсетеді. Оның менеджментке арналған 14 принципінде басқарушылардың қызметті қалай орындау керектігін көрсетеді. Э.Мэйоның адами қарым-қатынас мектебі. Ғылыми басқару мектебі мен классикалық мектеп психология ғылыми жанадан дами бастаған кезде өмірге келді. Сондықтан да осы мектептің өкілдері адам факторының маңызын мойындай тұрса да олардың пікірталасы – еңбекақыны әділ төлеу. Адамгершілік қарым-қатынас жөніндегі қозғалыс ұйымының негізгі тиімді элементі ретінде адами факторды толық мойындай алмауына жауап ретінде туындаған еді. Оның өзі классикалық көзқарас табу, кемшілікті шешу мақсатында пайда болатын. Адамгершілік қарым-қатынас мектебін кейде неоклассикалық мектеп деп атайды. Э. Мэйоның адами қарым-қатынас мектебінің мәні: 1) адамдарға психологиялық тұрғыдан ықпал ету; 2) адамдарды ұжымдық еңбектің табыстылығына сендіру; 3) жұмысшыларды өз қалаулары бойынша топтастыру; 4) жұмысшыларға шығармашылық іске қабілетті адам ретінде ықпал жасау; 5) жұмысшылардың өндірісті жақсартуын ынталандыру; 6) өндірісте шығармашылылық белсенділікке жол ашу; 7) жұмысшыларды өндіріс процесін талқылауға және тиісті шешім қабылдауға қатыстыру; 8) өз мамандығына деген мақтаныш сезімін көтермелеу, оларды ынталандыру; 9) адамдарға көңіл бөлу, қамқорлық таныту. 1933 жылы Э.Мэйоның «Индустриялық өркениеттегі адамгершілік қарым-қатынастар» еңбегі жарық көрді. Бұл еңбектің құнды идеясы – еңбек тиімділігін арттыру үшін жұмысшылардың психологиялық жағдайы мен көңілкүйін жақсарту. Э.Мэйоның пайымдауы бойынша, жұмысшыларды бақытты ету үшін еңбек өнімділігін барынша арттыру қажет. Адамгершілік қарым-қатынас мектебінің өкілдері басқару жүйесіндегі жұмыскерлердің еңбегін жетілдіру жолдарын іздестіруге көңіл бөледі: 1) классикалық мектеп ұсынған «жоғарыдан төменге қарай бағыну үйлесімділігі» принципін қатты сынға алып, билік тек жоғарыдан төмен қарай жүруін тиімді деп есептемеді. Олар қарым-қатынастың тиімділігін арттыру мақсатында «комиссия арқылы үйлесімділікті» ұсынды; 2) егер басшылар жұмысшыларға көбірек қамқорлық жасаса, онда олардың қанағаттану сезімі де, еңбек өнімділігі де жоғары болады. 3) басшылардың тиімді әрекет етуі, жұмыскерлермен кеңесуі, қарымқатынас жасауға барынша толық мүмкіндік беру және т.б. А.Маслоудың адами қарым-қатынас мектебі. Гуманистік адами қарым-қатынас–американдық, қазіргі батыстық бағыттардың бірі, ХХ ғасырдың 50-жылдары Калифорнияда өмірге келді. Гуманистік адами қарым-қатынас мектебінің зерттеу пәніне өзін-өзі белсендендіруге ашық мүмкіндік беретін толық жүйе ретіндегі тұлғаны жатқызады. Оның негізгі принциптерінің құрылуы мен пайда болуы американдық психолог Абрахам Харольд Маслоудың (1908 -1970 ж.ж.) есімімен байланысты. А.Маслоу адам іс-әрекетінің, адам мінез-құлқының, қылықтарының негізгі көзі ретінде адамның өзін-өзі танытуға және өзін-өзі көрсетуге ұмтылуын қарастырды. А.Маслоудың пікірі бойынша, өзін-өзі таныту туа біткен құбылыс, ол адам табиғатына енеді. Адамгершілік, жақсылық жасау, жақсылық тілеу адамның өзегін құрайды. Адам осы ізгіліктік қажеттіліктерін жүзеге асыра білуі керек. А.Маслоу өз теориясында осындай тұжырым дұрыс деп санап, басшылыққа алды. Өз көзқарастарын ол «Адамдық мотивация теориясы» (1934 ж.), «Психологияға шолу» (1934ж.), «Мотивация мен индивидуалдылық» (1970 ж.) атты ғылыми еңбектерінде баяндады. А.Маслоудың өзі иерархиялық қатарға 5 деңгейлік қажеттілікті атап көрсетеді: 1) Физиологиялық: аштық, шөл, жыныстық қатынасқа талпыныс және т.б. 2) Қауіпсіздік және қорғаушылық: өмір сүруге қауіпсіздік, өмір сүру жағдайларының тұрақтылығы. 3) Әлеуметтік: әлеуметтік байланыс, тілдесу, жақындық, басқаға және өзіне көңіл бөлу, бірге жұмыс істеу. 4) Сыйластық (абыройлық): өзіне құрмет, сырт адамдардан құрметке ие болу, басқалар мойындап абыройлы болу, табысқа жету мен жоғары баға алу, қызметте өсу. 5) Рухани: өзін орнын табу, өзіндік сипаттау, өзін-өзі тану (3-сурет). Қажеттіліктер пирамидасы – адамның қажеттіліктерін сипаттайтын иерархиялық моделі. Одан толығырақ санатталған иерархия да бар. Жүйеде жеті деңгейлі қажеттілік бар: физиологиялық (ең төменгі); қауіпсіздік; махаббат; құрмет; білім алу; эстетикалық; өзінің маңызын түсіну. Қанағаттандырылған қажеттіліктер адамдарды қайта ынталандырмайды: - егер қажеттілік қанағаттандырылса, оның орнын басқа қанағаттанбаған қажеттіліктер басады; - көп жағдайда адам бір-бірімен жинақтылық қатынаста болатын бір уақытта бірнеше әртүрлі қажеттіліктерді сезеді; - «пирамиданың» негізіне жақын тұрған қажеттіліктер ең бірінші ретте қанағаттандыруды талап етеді; - жоғарғы деңгейдегі қажеттіліктер төменгі деңгейдегі қажеттіліктер қанағаттанған соң адамға белсенді түрде әсер етуді бастайды; 26 - төменгі деңгейдегі қажеттіліктерге қарағанда жоғарғы деңгейдегі қажеттіліктердің көп санымен қанағаттанулары қажет. Сурет-3. А.Маслоудың қажеттілік иерархиясы Сурет-3. А.Маслоу пирамидасы Пирамиданың ең үстінде өзін-өзі белсендендірумен байланысты қажеттіліктер тұрады. Бұл деңгейге көбінесе адамдардың тек 1% ғана жетеді. Көбісінің өзіәлеуетіне көзі жабық және оның бар екенін білмейді. Қоғамда тұлғаны белсендіндіру тендециясы бар, оған қоршаған орта әсер етеді. Ол отбасына да қатысты: достық, сенімділік, қауіпсіздік қажеттіліктері қанағаттандырылған ортада өскен балаларда өзін-өзі белсендендіруге де мүмкіндік бар. А.Маслоу теориясының мәні: 1) Әр адам – ерекше ұйымдасқан тұтас жүйе. 2) Адам өзінің ішкі табиғаты бойынша гуманды: әр адамда өзін-өзі таныту, өсу потенциалы бар. 3) Шығармашылық потенциал әр адамға тән. 4) Психологиялық зерттеу жүргізу: денсаулыққа мән беру . 5)Тұлғаның өсуі : өзінің алдына билік мақсаттар қойып, соны орындауға ұмтылуы. Рухани: өзін-өзі өзектендіру Сыйластық Әлеуметтік Қауіпсіздік және қорғаушылық Физиологиялық Екінші деңгейдегі қажеттілік Бірінші деңгейдегі қажеттілік. Өзін-өзі дамыту – адамның толыққанды өмір сүріп, өзінің не үшін өмір сүріп жатқанын біліп, өмірінің мәнін түсіну. Өмірдің мәнін түсіну әр қарай өзін-өзі дамытудың жоғарғы түрі – өзін-өзі белсендірілуге өтеді. Өзін-өзі дамыту қалай іске асады? Бұл өзін-өзі тәрбиелеу барысында іске асады, яғни адам өз өмірімен бәсекеге түсіп, өзінің алдына міндет қояды, өзінеөзі бұйрық береді. Өзін-өзі дамытуда мақсатқа жету нәтижесі – адамның өзіне өзінің көңілінің толуы, өзінің жетістіктерін көре алуы, алдына қойған мақсатын орындай алуы, өз өміріне ризашылығы, өз істеріне көңіл толуы, айналасындағы адамдармен жақсы қарым-қатынас жасауы. Өзін-өзі белсендіру – өзін-өзі дамытудың жоғарғы формасы, ол алдыңғы екі формамен тығыз байланыста, әсіресе өзін-өзі дамытумен көптеген ортақ мақсаты мен себептері бар. Өзін-өзі белсендіру – бұл әркімнің өзіне берілген міндетін орындауы, өзіне берілген қасиетті пайдалану арқылы айналасына әсер етуі. Өзін-өзі белсендіруге қажеттіліктен адам өз өмірінің мәнін іске асыру мүмкіндігі туындайды. Өзін-өзі белсендіру мақсаты – қас-қағым сәтте толыққанды өмір сүру. Бірақ адам бұл уақыттың қысқа екенін сезінбейді, егер адамның өмірі мән-мағынаға толы болса, ол өзін толық аша алса, өзінің қажеттілігін сезіне білсе, ол өзіне де, өз өміріне де өте риза болып, өмірінің ақырына дейін белсенділігін жоғалтпай, өмірінің табыстарына қуанып, өзінің істеріне көңілі толумен болады. Өзін-өзі белсендіруде адам болымысының екі бағыты тоғысады: өзін-өзі тану мен өзіндік өсу. Өзін-өзі тану арқылы адам өзінің қажеттілігін мойындату үшін өз дарынын, қабілетін, мүмкүндіктерін барынша аша түседі және соларды пайдаланады. Өзін-өзі белсендіруді сезіну – өмірінің мәнін табу, өзін толық ашу, өз міндетін толық орындау, өмірді толық сезініп, өз өмір сүруінің басты қажеттілігін түсіну, сезіну. А.Маслоу өзін-өзі белсендірудің 8 түрлі жолын бөліп көрсетеді: 1) бүкіл болымысымен бастан өткеру; 2) өмір әрқашан таңдаудан тұрады: алға жылжу немесе кейін шегіну; жеке таңдаулар: өтірік айту немесе шындықты айту, ұрлық істеу немесе ұрламау және т.б.; 3) адамның өзін-өзі тыңдай білу қасиеті: өзгенің емес өз пікіріне сүйену; 4) адал болу қасиеті: өзіне жауапкершілік ала білу қасиеті; 5) ерікті болу қасиеті; 6) өз мүмкіндіктерін өзектендіру; 7) қатты күйзеліс, әп-сәттегі рахат сәттеріне кепілдік беру мүмкін емес, оны іздеп әуре болудың да қажеті жоқ. 8) адамның өз кемшіліктерін көре алуы, одан қорғануы және оны жоюға күш салуы, өз өмірінің мәнін түсінуі, қателіктерді түзете алуы, өзің тұлға ретінде мойындатуы. Д.Мак-Грегордың адами қарым-қатынас теориясы. Дуглас МакГрегор адамның мотивациясын «X» теориясы мен «Y» теориясы ретінде екі қарама-қарсы жақтан қарастырады. «X» теориясы бойынша: 1) бастапқыда адамдар жұмыс жасағылары келмейді, мүмкін болса тіпті де жұмыс істемес еді, жұмыс жасаудан қашады; 2) адамдар өзін-өзі сүймейді, жауапгершіліктен қашады, оларды басқарғанды місе тұтады; 3) көбіне адамдар өзін қорғауды қалайды; 4) жұмысшыларды жұмыс істету үшін оларды үнемі қадағалау қажет, кейде жазалау да қажет болады. «X» теориясы бойынша адамдар жауапкершілікті өз мойнына алмайды: адамдар не тек ақша үшін ғана жұмыс жасайды, не бір нәрседен, не әлдекімнен қорыққаннан ғана жұмыс жасайды. Ал бұл көзқарастағы менеджмент қазіргі қажеттілікті қанағаттандыра алмайды. Сондықтан «Y» теориясы өмірге келді: адамдар жалқау емес және жауапкершіліктері де жоқ емес. «Y» теориясы бойынша дұрыс мотивация берген жағдайда жұмыста шығармашылық таныта алады және өзін-өзін басқара алады. «X» теориясы мен «Y» теориясы бір-бірін жойып жібермейтіндей қарама-қайшылықты теориялар болып табылады. Д.Мак-Грегордың пайымдауы бойынша, адамдардың басым көпшілігінің саналы және зиялы болуға әлеуеті жетеді, сондықтан адамдардың көзқарастары мен мінез-құлқында айырмашылықтар болады. «Y» теориясы бойынша: 1) еңбек – табиғи процесс. Егер қолайлы жағдай болса, жұмысшылар өзіне тек ғана жауапкершілікті алмайды, оған қол жеткізеді; 2) егер жұмысшыларды ұйымдастыру мақсатына кіріктірсе, онда олар өзін-өзі басқара алады және өзін-өзін бақылай алады; 3) қарым-қатынас орнату мақсатқа жету жолындағы басты қызмет болып табылады; 4) адамдардың көпшілігінде мәселені ұтқыр шешу қабілеттері болады, ал тәжірибеде адамның интеллектуалдық әлеуеті өте сирек қолданылады. Лайман Портер мен Эдвард Лоулер күту теорясы. Күту (үміттену) теориясының негізгі моделі бойынша адам өзінің таңдап алған іс-әрекетінің тілек етілген нәтижесіне жеткізеді деп үміттенеді. Күту – белгілі бір оқиғаның ықтималдылығын жеке тұлғаның бағалауы. Күту (үміттену) теориясы үш өзара байланыстың маңыздығын көрсетеді: еңбек шығыны – нәтижелер; нәтижелер – марапаттау; марапаттау – валенттілік (марапаттауға қанағаттану). Л.Портер мен Э.Лоулер күту теориясы мен әділеттілік теориясының элементтеріне қарай отырып, мотивацияның кешенді процессуалдық теорясын жасап шығарады. Олардың үлгісінен бес өзгергіштерді атауға болады: 1) жұмсалған күш-жігер; 2) сезіну; 3) алынған нәтижелер; 4) марапаттау; 5) қанағаттану дәрежесі. 2-кестеде Ф. Герцбергтің екі факторлы теориясының мәні ашылды. Кесте 2- Ф. Герцбергтің екі факторлы теориясы Гигиеналық факторлар Мотивациялар Фирма мен әкімшіліктің саясаты Жұмыс жағдайы Еңбекақы Басшылармен, әріптестермен қарымқатынас орнату Жұмыста тікелей бақылау дәрежесі Жетістік Қызметте жоғарылау Жоғары жауапкершілік Шығармашылық Кәсіби өсі мүмкіндігі Менеджменттің американдық, жапондық және батыс еуропалық типтеріне ортақ және өзіндік ерекше белгілері. Ғалымдардың зерттеу еңбектерін талдаудың көрсететіні әлемде менеджменттің, басқару кадрларын дайындау мен қайта дайындаудың бәріне ортақ моделінің жоқтығы. Әрбір ел, өздерінде қалыптасқан және белгілі нәтижелер беретін, өз тәжірибелерін пайдалануда. Тарихи қалыптасқан, басқаларға қарағанда неғұрлым ерекше болып табылатын менеджменттің классикалық модельдері бар: ресейлік, америкалық және жапондық. Жапондық менеджмент жүйесі – әлемдегі ең тиімділерінің бірі. Оның басты ерекшілігі – адамдармен жұмыс істей білуде. Жапондық менеджмент еңбекті ұйымдастырудың топтық формасына бағытталған. Ұжымдық жауапкершілік тетіктері пайдаланылады: топ мүшелерінің бәрі басқару шешімдерін қабылдауға қатысып, олардың жүзеге асуына теңдей дәрежеде жауапты болады. Фирманың істері, жоспарлары туралы ақпараттар барлық қызметкерлерге жеткізіледі. Технологиялық және экономикалық мәселелерді шешуге жұмыскерлерді белсенді (ерікті түрде) тарту тәжірибесі де қолданылады. Жапонияда ішкіұйымдық менеджерлерді дайындау «тәжірибе арқылы оқыту» тұжырымы негізінде жүзеге асырылады. Жапонияның білім ұйымдары басқармаларында менеджерлердің негізгі жұмыс принципі дайындалған: халыққа қызмет ету, әділеттілік, шыншылдық, келісімділік және әріптестік, прогресс үшін күрес, сыпайылық, кішіпейілдік, жақсылыққа риза болу. Менеджерлерді дайындау барысында Жапонияда көп қолданылатын тәсіл – шет елдің тәжірибесімен тікелей танысу үшін сол елге сапарға шығу. Менеджерлерді дайындаудың негізгі міндеті – қалыптасқан кез келген жағдайдан шыға алу мен бейімделуге менеджерді үйрету. Міне осыдан келіп, олардың нәтижеге қатыстылығы, басшылықпен, оқытушылармен және оқушылармен тығыз қарым-қатынасы көрініс табады. Білім менеджері әрқашан да оқушылар мен оқытушылар арасында. Оқытушылардың ұсыныстары мен арыздары бірден қарастырылады. Жапония білім мекемелерінде, ғылыми-педагогикалық жаңалықтар процесіне зор маңыз беріледі. Білім сапасын басқару жүйесі іске асырылған, онда білім беру қызметіндегі ақаудың себеп-салдары міндетті түрде анықталады. Оқу орындарында сапа үйірмелері құрылады, олардың міндеті – білім берудің барлық сатысында білім сапасы мен тиімділігін арттыру. Білім беру жүйесі қызметкерлерінің әрқайсысы, белсенді қатысқаны үшін материалдық және моралдық жағынан ынталандырылады. Америка менеджменттің бай тәжірибесіне ие. Америкалық менеджерлер өздерінің жоғары деңгейдегі іскерлігімен ерекшеленеді. Америкалық менеджмент моделінің айрықша мәні – дарашылдық. Қазіргі уақытта АҚШ-та менеджерлердің өз қол астындағы әріптестердің өздерін бір команда деп атауды қалайтындағы қалыпты жағдайға айналған. Қазіргі кезеңде жас менеджерлер басқарудың неғұрлым адами, демократиялық стиліне жүгінуге ұмтылады. Басшылар ең алдымен өмірлік құндылықтардың басына әріптестерімен байланыстағы адами, қайырымдылық, іскерлік қасиеттерін алға қояды. АҚШ және Еуропалық одақта білім саласындағы басқару кадрларын дайындайтын әртүрлі ұйымдардың қызметі жандана түсуде. АҚШ-та дәстүрлі аймақтық үкімет органдары білім мекемелері басшыларын сертификаттауға (аттестация) және дайындау курстары бағдарламаларын жасау мен стандарттарды қабылдауға ықпал ете алады. Дайындық бағдарламаларын және мектеп директорларын дайындау курстарын жасаумен, сонымен қатар коммерциялық емес ұйымдар айналысады: Әкімшілік басқару қызметкерлері диплом алғаннан кейінгі оқытудың бағдарламасын қайта құрылымдаудың Ұлттық Альянсы Бірлестігі немесе Орта мектеп басшыларының Ұлттық ассоциациясы. Аймақтық деңгейде, бағдарламаны дайындау барысында оған аймақтық ассоциациялар қатыса алады, мысалы Нью-Джерси штаты білім Ассоциациясы немесе Флорида штатының білімдегі менеджмент бойынша Кеңесі. Ұлыбританияда мектепті басқарушыларды дайындауды дамытудың Ұлттық орталығы бар. Оның міндетіне осы саладағы мәселелерді талдау мен басқарушыларды дайындау бойынша ұсыныстарды жасау кіреді. Оқу жоспарлары мен методология саласындағы халықаралық тәжірибені пайдалана отырып ортақ мәселелерді шешу үшін 1992 жылы білімдегі басқарушыларды дайындау және зерттеудің Еуропалық тарабы құрылды. Бұл ұйымның міндетіне басқару біліктілігін көтеру, мектеп көшбасшыларын іріктеу, сонымен қатар, әртүрлі қоғамдық басқару модельдерінің мектеп басшыларына тигізетін әсерін зерттеу кіреді. Білімді жоспарлау мен басқару мәселесін шешу үшін арнайы түрде ЮНЕСКО-да білімді жоспарлаудың Халықаралық институты құрылды, оның тыңдаушыларына білімді басқарудың өзекті мәселелері бойынша әртүрлі бағдарламалар мен жұмыс түрлері ұсынылады. Германияда мектеп басшыларын дайындауды қолдауға бағытталған бірқатар ұйымдар бар: Германияның мектеп басшыларының Жалпыға бірдей Одағы және Білімді басқарудағы Неміс қоғамы, Педагогикалық ізденістерге көмек Қоғамы. Үлкен қызығушылықты басқару нәтижесінде еуропалық бағдарламалар өмірге келді. Мысалы, Амстердамда ERASMUS жобасы шеңберінде Білім менеджментінің Еуропалық мектебі құрылды. Ондағы оқыту: кеңес беру арқылы және сырттай оқыту түрінде жүргізіледі. Тыңдаушылар Еуропалық Одақ елдерінен бірнеше бағыт бойынша қабылданады: мектеп басшылары, инспекторлары, аға оқытушылар, ұйымдастыру және менеджмент бойынша мамандар. Міндетті түрде есепке алынатыны және дайындау барысында пайдаланылатыны – қатысушылардың ұлттық тәжірибесі. Үміткерлер келесі критерийлер бойынша іріктеледі: білімді басқару бойынша тәжірибелік бейімі мен теориялық білімінің болуы және білімді жетілдірудің ұлттық міндеттеріне үлес қоса алуға бейімділігі. «Менеджмент» термині Ресейге қоғамның өмірі мен экономикасындағы түбегейлі өзгерістердің орын алуымен келді және нарықтық қатынастарға жауап беретін, елдегі мүлдем жаңа басқару жүйесінің қажеттілігін айқын көрсете отырып, 2000-шы жылы Мәскеудің әлеуметтік және экономикалық ғылымдардың жоғарғы мектебі білім беру саясатын зерттеу Орталығын (қазір - «Білім саласындағы менеджмент» факультеті) құру туралы бастама көтерді, оның мақсаты – Ресей білімін модернизациялауға көмек көрсету. Білімді модернизациялау үшін білім беру қызметінің шешуші салаларындағы мамандарды дайындау қажет, ең алдымен – білім саясаты саласында. Осы бағыттағы жоғарғы мектептің негізгі міндеті, өз аймақтарында ғана емес, бүкіл елдегі білім саясатын қалыптастыра және талдай алатын жоғары деңгейдегі сарапшылардың үлкен бір тобын дайындау болып табылады. жүктеу/скачать 54,69 Kb. Достарыңызбен бөлісу: