Педагогикалық факультеті Дене тəрбиесінің теория мен əдістемеге оқыту кафедрасы «Адам физиологиясы жəне жас ерекшеліктері физиологиясының негіздері»

ал  Na

+ 

ионы  жасушааралық  сүйықтық-та  8-10,  С1~  анионы  50  есе  көп.  Жасуша 

сыртындағы мембра-наның ультра қүрылысы элек-трондық микроскоп арқылы 

анықталады.  Мембрана  3  қабатты  белок-липоид  молекулаларынан  түратын  жəне  онда 

диаметрі  бірнеше  нанометр  (нм)  саңылаулар  мен  микротүтіктердің  бар  екені  дəлелденді. 

Теория бойынша мембрана иондарды талғамай өткізе бермейді: ол арқылы кейбір иондар 

тез,  екінші  бір  иондар  баяу  өтеді  не  отпей  үсталып  қалады.  Мəселен,  Na

+ 

иондары 

мембрана  арқьшы  тез  өтсе,  К

+

  катионы  баяу  өтеді,  ал  анион-дардың  көбі  жəне  белок 

молекулалары өтпейді. Бүл оның саңылаула-62 

рының  кең-тарлығына  ғана  байланысты  емес,  оған  микротүтіктердің  заряды  мен  одан 

өтетін  иондар  зарядының  қарым-қатынасы  жəне  мембранадан  өтетін  заттардың 

липидтерде  еру-ерімеу  дəрежесі  де  себепкер.  Ионның  не  молекуланың  аумағы  мембрана 

саңылауынан кіші, липидтерде тез еритін болса, заттары саңылау зарядына қара-ма-қарсы 

келсе, ондай ион мен молекулалар мембранадан тез өтіп кетеді. 

Иондық теңсіздік біріншіден мембрананың қүрылыс ерекшелікте-рімен бірге оның іріктеп 

өткізу  қасиетіне  байланысты  болса,  екінші-ден  мембранада  орналасқан  калий-натрий 

тартқышы  (насосы)  қызме-тіне  байланысты.  Калий-натрий  тартқышы  ферменттер 

тобынан қүрал-ған. Бүлар мембранадан өтетін иондарды түрлі градиенттерге (осмос-тық, 

мөлшерлік,  электрлік  т.  т.)  қарсы  жасушадағы  аденозин  үш  фос-форлы  қышқыл  (АҮФ) 

энергиясын пайдаланып өткізеді. К

+

 ионын жасушада аз-көптігіне қарамастан үдайы болса 

да, ішке қарай өткізбейді. 

Жасушаның  іші  мен  сыртындағы  иондар  теңсіздігі  потенциалдар  айырмашылығын 

тудырады.  Əдейі  қойьшған  тəжірибеде  жүйке  тал-шығын  аксоплазмадан  босатып,  оның 

орнына  сүйық  калий  ионын  қүйып,  содан  соң,  сүйық  натрий  ионына  тоғытса,  немесе 

жүйке  тал-шығының  іші  мен  сыртын  əр  деңгейде  сүйық  калий  ионына  толтыр-са, 

мембрананың  екі  бетінде  потенциал  айырмашылыгы,  ЯҒНИ  ток  пайда  болады.  Бүл 

тəжірибеден  сондай-ақ  мембрананың  екі  бетінде  катиондар  саны  бірдей  болмаса  да  ток 

пайда болатынын көруге болады. 

Əрекет потенциалы жəне оның кезендері 

Белгілі  бір  тінде  тітіркендіргіштің  əсерінен  козу  үрдісі  пайда  болғ-ан  сəтте  туатын 

потенциал  -  əрекет  потенциалы  (ƏП).  Тін  қозған  мезгілде  мембраналық  потенциалдың 

мөлшері біртіндеп төмендеп ба-рып жоғалып кетеді де потенциалды тіркейтін аспап "0"-ді 

көрсетеді  (8-сурет).  Мембрананың  сыртындағы  заряд  қарама-қарсы  өзгеріп  потенциал 

қайта  пайда  болады.  Заряды  өзгерген  потенциал  күшейіп,  ең  жоғары  "шың",  "спайк" 

дəрежесіне  жетеді.  Потенциалдың  "шың"  дəрежесі  əрекет  потенциалының  мөлшерін 

керсетеді. Одан əрі потенциал қайта төмендеп МП бастапқы қалпына келеді. Осыған орай 

ƏП-ын  мембраналық  потенциалдың  тін  қозған  сəттегі  өзгеруі  деп  те  айтады.  Əрекет 

потенциалы  пайда  болғанда  жасуша  мембрана-сының  сыртқы  беті  (протоплазма)  оң 

зарядталады.  ƏП-ы  МП-дан  30-50  мВ  жоғары  болады,  яғни  ƏП-ы  100-300  мВ-ке  дейін 

жетеді.  Мембраналық  потенциалдың  жоғалып  барып  қайта  көтеріліп  "шың"  дəрежесіне 

жету  кезеңін  əрекет  потенциалының  деполяризация  кезеці  (керіуйектеліс)  деп  атайды. 

Бұдан  соң  ƏП-ы  төмендеп  біртіндеп  МП  мөлшері  мен  заряды  бұрынғы  қалпына  келеді. 

Бұл мерзімді ƏП-ның реполяризация кезеңі(цайтауйіктеліс) дейді. 

Көбінесе  жүйке  талшықтарындағы  əрекет  потенциалының  реполя-ризация  кезеңінде 

"іздік"  потенциалдары  байқалады.  Ілеспелі  потенциалы  "теріс"  жəне  "оң"  болып  екіге 

бөлінеді.  Реполяризация  аяқта-луға  жақындаған  сəтте  əрекет  потенциалының  əрі  қарай 

төмендеуі тоқтап белгілі бір деңгейде 15 мс-тей кідіреді. Бұл мезгілде потенциал шамасы 

МП-дан  төменірек,  яғни  мембрана  аздап  деполяризация  жағдайында  болады.  Сондықтан 

бүл  потенциалды  теріс  із  потенциалы  деп  атайды.  Бұдан  əрі  реполяризация  аякталып 

мембраналық  потенциал  алғашқы  қалпына  жетеді  де,  оның  оң  заряды  біраз  уақыт  15  мВ 

шамасындай  күшейеді.  Осы  реполяризация  кезеңінің  соңында  потенциалдың  күшеюін 

гиперполяризация (сіреүйіктеліс) дейді. Ги-перполяризациядан соң МП қайтадан алғашқы 

қалпына келеді. Жүйкенің гиперполяризация мезгіліндегі потенциалы "оң" із потенциалы 

болып  есептеледі.  Сонымен  жүйке  талшығы  қозған  мезгілде  мембраналық  потенциал 

бірде төмендеп қайта жоғарыласа зарядын өзгертеді, содан соң кайтадан орнына келерде, 

алғашқы  зарядында  жоғарылап  барып,  қалпына  келеді.  Əрекет  потенциалының  пайда 

болуы  мембрананың  натрий  жəне  калий  иондарына  өткізгіштігі  өзге-руіне  байланысты. 

Əрекет потенциалының əр кезеңінде иондардың мембрана арқьшы өту жылдамдығы, өту-

өтпеуі, өтетін иондардың түрі мен бағыты əртүрлі болады. 

Деполяризация  кезеңінде  натрий  ионына  мембрананың  өткізгіштігі  "шың"  потенциалына 

дейін  үдей  түседі.  Натрий  сырттан  жасуша  ішіне  лек-легімен  өтеді.  Ал  реполяризация 

басталысымен  натрий  ионының  протоплазмаға  өтуі  тоқтап  оның  протоплазмадан  сыртқа 

шығуы  біртіндеп  жоғарылайды.  Калий  ионы  реполяризация  кезеңі  аяқтала  бере 

жасушадан  сыртқа  қарай  шыға  бастайды  да,  гиперполяризация  кезінде  калийдің  сыртқа 

шығуы  күшейеді.  Гиперполяризация  аяқта-лысымен  калийдің  сыртқа  шығуы  тоқталады 

жəне иондардың мемб-ранадан өту дəрежесі  мен өту бағыты біртіндеп алғашқы қалпына 

келеді. 

Хаксли  мен  Ходжкина  калий  мен  натрий  иондары  изотоптарын  пайдалана  отырып, 

мембрананьщ  ион  өткізу  дəрежесін  жəне  олардың  қай  кезде  қалай  қарай  өтетінін 

анықтады. Бүлар теңіз жануары - каль-мараның жеке жүйке талшығын денеден бөліп алып 

(ол диаметрі 1 мм-дей, ең жуан талшық), оның əрбір микрошаршыметр беті арқы-лы 0,001 

секунд  арасында  бір  серпініске  жауап  ретінде  20-мыңдай  натрий  ионының  аксоплазмаға 

жəне шамалы калий ионының одан сыртқа өтетінін дəлелдеді. 

12 апта 

23 кредит сағат. 

Тақырыбы: Тыныс  алу жəне оның жас ерекшеліктері  

Дəріс мақсаты: Тыныс  алу жəне оның жас ерекшеліктері  түрлерімен танысу.  

Дəрістің мазмұны: 

1.  Сырттай тыныс алу  

2.  Өкпедегі газдар алмасу механизмі 

3.  Қанның тыныс алу қызметі 

          Жергілікті  жауап.  Тітіркендіру  күші  қозу  табалдырығынан  төмен  болса  тін 

қозбайды, бірақ дəл эсер еткен жерде мембрана аздап депо-ляризацияланады, МП мөлшері 

төмендейді. Мембранада Na

+

 ионына өткізгіштігі жоғарлайды, ол жасуша ішіне ка-рай өте 

бастайды.  Бұл  қүбылысты  жергілікті  не  локалды  жауап  (потенциал)  деп  атайды. 

Жергілікті  жауап  əсердің  күшіне  байланысты.  Əсерді  жоғарылатпай  тоқтатып  тастаса 

онда  жергілікті  жауап  біртіндеп  сөнеді.  Тітіркендіргішті  біртіндеп  күшейтсе,  жергілікті 

деполяризация  үдей  түседі.  Тітіркендіргіштің  күші  табалдырық  деңгейіне  дейін  көтеріл-

генде жергілікті жауап өзінің ауыспалы деңгейіне жеткен соң деполяризация тездейді де, 

əрекет  потенциалы  пайда  болады.  Жергілікті  жауап  ƏП-дай  мембрана  бойымен 

таралмайды  (өтпейді),  пайда  болған  жерінде  қалады.  Тітіркендіру  тез  қайталанса, 

жергілікті жауап жи-нақталады (9-сурет). 

Жергілікті  жауаптың  (Ғ

о

)  ауыспалы  деңгейі  (Fj)  мен  МП  мөлшерінің  айырмасы  (F

0

-Fj) 

тіннің  қозғыштық  қасиетін  көрсетеді.  F

o

-F,  неғүрлым  азайса,  соғүрлым  тін  қозғыш 

болғаны. 

Əрекет  потенциалы  мен  қозғыштық  кезендерінің  арақатынасы.  Тін  қозған  сəтте  оның 

қозғыштық  қасиеті  əрекет  потенциалының  кезең-деріне  байланысты  өзгереді.  Бүлардың 

өзара  тəуелсіздігін  электро-неврограмма  мен  жүйке  талшығының  қозғыштьщ  қасиетінің 

кезең-дері  сызығынан  байқауға  болады  (5-сурет,  I).  Жергілікті  жауап  "б",  яғни 

мембрананың сəл деполяризациясы мезгілінде жүйкенің қозғыштығы аздап жоғарылайды. 

Əр əрекет потенциалының "шың" кезі мен абсолюттік рефрактерлік кезең "в" бір мезгілде 

өтеді.  "Шың"  потенциалы  кезінде  жүйке  ең  күшті  тітіркендіргішке  жауап  бермейді. 

Реполяризацияның жылдам өтетін кезеңі "г" уақыт жағынан салыс-тырмалы рефрактерлік 

кезеңге  сəйкес  келеді.  Осы  кезде  тітіркендіргіш-тер  мөлшері  қозу  табалдырығынан 

жоғары  болса  ғана  жүйке  жауап  береді.  Теріс  ілеспелі  потен-циалы  кезінде 

реполяризацияның  баяу  сатысы  "д",  яғни  мембраналық  потенциалдың  аздап  төмендеген 

мез-гілінде қозу қасиеті жоғарылайды. Бүл супернормалдық кезең, жүйке 

қозу  табалдырығынан  томен  күшке  жауап  бере  алады.  Əрекет  потен-циалының 

гиперполяризация  (оң  із  потенциалы)  кезеңінде  "е"  қозу  қасиеті  тағы  да  төмендеп 

(субнормалдық  кезең)  барып  алғашқы  қал-пына  келеді.  Демек,  əрекет  потенциалы 

кезендері  мен  жүйкенің  қоз-ғыштық  сатылары  бір  себепті  қүбылыстар.  Екеуі  де 

мембрананың иондарға өткізгіштігіне байланысты. 

Мидың түпкі (базалдық) түйіндері 

Ми  сыңарларының  мандай  бөлімінде,  оның  түп  жағына  жақын  ақ  заттар  ішінде  екі 

бөліктен түратын сұр түйін - жолақты дене (corpus striatus), солғын шар (globus pallidium) 

орналасқан.  Бұлар  таламус  ас-тындағы  ядро  (люкс  денесі)  жəне  ортақғы  мидың 

дофаминэргиялық  қара  затымен  қосылып,  біртұтас  стриопаллидарлық  (жолақты  жамы-

лғы) жүйё құрады. 

Жолацты  дене  ұсақ  нейрондардан  құралған  құйрықты  ядро  (n.caudatus)  мен  қабықтан 

(қауыз - putamen) тұрады. Бүл қүрылымда-рға ми қыртысының сезім-қимыл, көру, дыбыс 

есту аландарынан, та-ламустың бейарнамалы ядроларынан, қара заттың дофамин бөлетін 

қүрылымдарынан  афференттік  серпіністер  келеді.  Ал  солғын  шар  үлкен  нейрондардан 

түрады.  Бүлардың  талшықтары  аралық  ортаңғы  мидың,  əсіресе  қызыл  ядро  арқылы 

стриопаллидарлық жүйенің эфференттік жүлынға баратын жолын қүрады. Мүнымен қатар 

солғын  шардың  ішкі  ядроларынан  эфференттік  серпіністер  таламустың  превентраль-дық 

жəне  вентролатеральдық  ядролары  арқылы  ми  қыртысының  қоз-ғалыс  алаңына  барады. 

Сонымен  жолақты  дене  мен  солғын  шар  арк-ылы  ми  қыртысының  сезім,  қозғалыс 

алаңдары  таламуспен  ілмек  тəрізді  көптеген  тура  жəне  кері  байланыстар  жасайды. 

Осылардың  арқасында  түпкі  түйіндер  ми  қыртысының  сезім  жəне  қимыл  аланда-рымен 

қосьшып мидың қимыл рефлекстерін үйлестіру (координация-лау) қызметіне жəне ерікті, 

еріксіз əрекеттеріне қатысып, оларды бірле-стіреді (интеграциялайды). 

Осы  күнге  дейін  түпкі  түйіндердің  қызметтері  туралы  мəліметтер  толық  емес.  Бірақ 

клиникалық  бақылауларда  ауру  адамдарда  кезде-сетін  саусақтардың  қүрт  тəрізді  баяу 

еріксіз  қимьшдары  (атетоз)  жəне  беггін  мимикалық  еттері  мен  аяққол  еттерінің  əлсін-

əлсін  қатты  тар-тьілуьі  (хорея)  жолақты  дененің  паталогиясымен  байланыстырылады. 

Паркинсон  синдромы  -  акинезия,  гипотонус,  статикалық  тремор  (кимылдамаған  кездегі 

діріл)  бүкіл  стриопаллидарлық  жүйе  қызметінің  бүзылу  белгілері  екені  туралы  да  пікір 

бар. 

Ал  базалды  ганглий  қүрылымдарының  қызметтік  маңызын  анық-

Т

ау  үшін  электрмен 

тітіркендіру  немесе  бөлек  ядроны  алып  тастау  тəжірибе  нəтижелері  кейде  қарама-қарсы 

пікірлер  тудырады.  Олай  болғанымен  де  клиникалық  жəне  маймылдарға  қойылған 

тəжірибе-лер  солғын  дене  бүзылса,  қимылдың  азаятынын  (гипокинез)  жəне  ет-тердің 

тонусы  жоғарылайтынын  (гипертонус)  көрсетті.  Бүл  тəжірибе-лердің  қорытындысын 

кесте  арқылы  көрсетсе  жолақты  дене  мен  сол-ғын  шардың  қызметінде  қарама-қарсылық 

байкалады. 

Жолақты дене филогенездік даму барысында кейін пайда болған қүрылым жəне дофамин 

бөлетін қүрылымдармен байланысты бол-ғандықтан ол солғын шардың қызметін бақылап, 

тежеп  отырады.  До-фаминдердің  əсерін  тоқтататын  зат  қолданылса  жолақты  дененің  со-

лғын  шарды  тежейтін  əсері  тоқтайды.  Жолақты  дененің  жеке  ядрола-рын  тітіркендірсе 

(мысалы қүйрықты ядроны) бастың бірыңғай еріксіз қайталамалы қимылы байқалады, ал 

қабықты  тітіркендірсе  қолдың  діріл  қимылы  (хорея)  пайда  болады.  Қүйрықты  ядромен 

қабықты  бүзса,  қимыл созыңқы  жəне  жай  болады  (гипокинез),  бет  еттерінің  ширақ-тығы 

жоғарылайды  (гипертонус),  мимика  жоғалып  адамның  бет  кел-беті  тостаған  тəрізденеді. 

Жолақты дене қимыл бағдарламаларын жат-тап алу, белгілі қимылдарға үйрену жəне есте 

сақтау үрдістеріне де қатысады. Бүкіл стриопаллидарлық жүйе адамның қимылымен бай-

ланысты  бағытталған  іс-əрекетінің  бағдарламасын  жасауға  жəне  іске  асырылуын 

қамтамасыз етуіне қатысады. 

Лимбиялык жүйе 

Бұл жүйенің аты латынның limbus - жиек деген сөзінен алынған. Өйткені бұл жүйеге жаңа 

ми қыртысының түп жағында ми бағанын айнала қоршаған қүрылымдар жатады. Олардың 

көбі ми сыңарлары-ның ішкі бетінде сүйелді дененің жан-жағында орналаскан: белдеуші 

қатпар  (gyruscinguli)  теңіз  жылқысы  қатпары  (gyms  hippocampi),  миндаль  (бадамша) 

тəрізді  кешен  (комплекс),  күмбез  (fornix),  гиппокамп,  мамиллярлық  дене.  Бүл 

қүрылымдарды  1878  ж.  лимбиялық  қыртыс  деп  атаған.  Ол  қызмет  жағынан  таламустың 

алдыңғы  ядролары  мен  гипоталамус  жəне  ортаңғы  мидың  торлы  Қүрылымымен  тығыз 

бай-ланысты. Осы аталған қүрылымдардың қызмет бірлігін, оның аса күрделілігін көрсету 

үшін  1952  ж.  П.Д.Мак-Лин  (америка  ғалымы)  оларды  бір  лимбиялық  жүйеге  біріктіреді 

(22-сурет). 

13 апта 

25 кредит сағат. 

Тақырыбы: Ас қорыту жəне оның жас ерекшеліктері  

Дəріс мақсаты: Ас қорыту жəне оның жас ерекшеліктері түрлерімен танысу.  

Дəріс мазмұны: 

1.Он екі елі ішектегі астың қорытылуы 

2. Тоқ ішектергі астың қорытылуы 

3. Ащы  ішектегі астың қорытылуы 

          Лимбиялық  жүйенің  ең  көрнекті  кызметінің  бірі  ішкі  ортаның  түрақтылығын  жəне 

жануарлардың  белгілі  бір  түрінің  түр  сақтаудағы  арнамалы  əсерленістерін  сақтау. 

Лимбиялық жүйенің əрбір бөлігін жеке тітіркендірсе түрлі вегетативтік функциялар, ішкі 

ағзалардың  қызметі  өзгереді.  Мысалы,  бадам  тəрізді  кешенді  тітіркендіргенде  жүректің 

соғу  жиілігі  мен  тыныс  жиілігі  жəне  қан  тамырлар  тонусы  өзгереді.  Ac  қорыту 

ағзаларының  қызметі,  ішек  қимылы,  сілекей  бөлінуі  көбейіп,  шайнау,  жүту  қимылдары 

пайда болады. Мүнымен қатар, қуық, жатыр жиырылады, пилоэрекция күшейеді. Мүндай 

өзге-рістер  лимбиялық  жүйенің  басқа  бөліктерін  тітіркендіргенде  де  пайда  болады. 

Айтылған  вегетативтік  əсерленіс  гипоталамусты  жеке  тітіркен-діргенде  кездесетін 

əсерленістерге  үксас,  дегенмен  түтас  лимбиялық  жүйенің  қатысуымен  вегетативтік 

əрекеттердің реттелуі гипоталамус-тан көп жоғары дəрежеде өтеді. 

Лимбиялық қыртыс гипоталамуспен бірге ішкі ортаның мүқтаж-дығын қамтамасыз ететін 

ісəрекеті мен эмоцияның қалыптасуына қатысады. 

Лимбиялық  жүйенің  кейбір  жерін  тітіркендіргенде  жануарларда  себепсіз  ашу,  ызалану, 

бой бермей шабуыл жасау немесе қорқыныш сезімдері пайда болады. Егер ол бөліктерді 

алып тастаса, мысалы, бүрын шабуыл жасауға əрқашан даяр маймыл жетекшісі жуас жəне 

сенгіш  болып  қалады.  Мүнымен  бірге  оның  ас  іздеу  əрекеті  жəне  жыныстық  функциясы 

бүзылады. Мүның бəрі лимбиялық жүйе, гипоталамус секілді, вегетативтік жəне денелік, 

эндокриндік əрекет-терді үйлестіріп біріктіретінін көрсетеді. 

Лимбиялық жүйе есте сақтау қызметіне қатысады. Адамның гип-покампын алып тастаса, 

жақын арада болган барлық оқиғалар естен шығып, үмытылады. Ал операция кезінде бүл 

қүрылым тітіркендіріл-се, бірден тез өтетін оқиғалар еске түседі. 

Гшшокамптың  қүрылым  ерекшеліктері  ондағы  қозудың  кейрондар  тізбектері  арқылы 

айналып  жүруіне  керекті  жағдай  туғызады.  Осы  мəсе-ле,  оның  есте  сақтау  қызметінің 

негізін  қүрады.  Есте  сақтау  бүл  гиппо-камп  пен  жаңа  қыртыстың  қызметі.  Гиппокамп 

арқылы  лимбиялық  жүйе  жаңа  ми  қыртысының  самай,  мандай  бөлімдерімен 

байланысады. 

Қорыта  келгенде  лимбиялық  жүйе  ескі  қүрылым  болғанымен  жаңа  қыртыспен  қызметі 

тығыз  байланысты  жəне  онымен  қосылып  бүкіл  вегетативтік  жəне  дене  қызметтерін 

реттеу, үйлестіру жүмыстарына қатысады. 

Ежелгі жəне ескі қыртыс 

Ми  сыңарлары  қыртысы  алдыңғы  мидың  қүрамына  кіреді.  Алдыңғы  ми  сүр  жəне  ақ 

қүрылымдардан  қүралған  екі  үлкен  жарты  шардан  түрады.  Бүлардың  нейрондары  (сүр 

қүрылым) шардың сыртына (бет жағына) жиналып қалындығы 1,5-3 мм қыртыс қабатын 

қүрады.  Ал  шардың  ішін  ақ  қүрылым  -  ми  қыртысы  нейрондарының  талшықта-ры  жəне 

ми  қыртысы  мен  мидың  басқа  бөлімдерін,  жүлынды  байла-ныстыратын  талшықтар 

толтырады.  Бүлар  атқаратын  қызметтеріне  байланысты  ассоциативтік  (үластырушы), 

комиссуралдық (байланыс-тырушы), проекциялық (жобаланыс) болып үш топқа бөлінеді. 

Ассоциативтік  қысқа  талшықтар  жарты  шардың  бір  бөлімінің  ней-рондарын  бір-бірімен, 

ал үзын талшықтар əртүрлі бөлімінің нейрон-дарын үластырады. 

Комиссуралдық талшықтар сүйелді дене (corpus collosum) арқылы өтіп, екі жарты шарды, 

14 апта 

27  кредит сағат. 

Тақырыбы: Зат пен қуат алмасу жəне оның жас ерекшеліктері  

Дəріс мақсаты: Зат пен қуат алмасу жəне оның жас ерекшеліктері түрлерімен танысу.  

Дəріс мазмұны: 

1Катаболизм, аноболизм түсінігі   

2.Белок алмасуы 

3.Азоттық тепе-теңдік 

        Проекциялық  талшықтар  ми  қыртысымен  мидың  төменгі  бөлімдерін,  жұлынды 

афференттік жəне эфференттік жүйкелер арқы-лы байланыстырады. 

Адамның ми қыртысында 12-18 миллиардқа жуық нейрондар бар. Олар құрылымдық жəне 

əрекетгік  ерекшеліктеріне  қарай  6  қабат  құра-ды:  молекулярлық  (I),  сыртқы  түйіріііікті 

(II), ұсақ пирамидтік (III), ішкі түйіршікті (TV), үлкен пирамидтік (V), полиморфтық (VI) 

жасушалар. 

Нейрондық  қабаттар  ми  қыртысының  барлық  аймағында  біркелкі  болғанмен  ондағы 

нейрондардың  саны,  түрі,  көлемі,  пішіні,  дендрит-терінің  бұтақтары  əртүрлі.  Мəселен, 

үлкен  пирамидтік  нейрондар  мо-торлық  аймақта  көп  болса,  кіші  пирамидтік  жəне 

түйіршікті жасушалар (III-IV қабат) сезімдік аймақта басымырақ болады. Демек, ми қыр-

тысы  бірыңғай  қызметті  (эквипотенциалдық)  құрылым  емес.  Бұл  пікір  түрлі  əдістер 

қолданылған 

тəжірибелер 

арқылы 

дəлелденді 

жəне 

ми 

қыртысының 

цитоархитектоникалық  қартасы  жасалды.  Бұл  қартада  адамның  ми  қыртысы  52 

морфофункцияық алаңға бөлінді (Бродман). 

Ми сыңарларының қыртысы 

Ми  сыңарлары  қыртысы  тарихи  дамуына  байланысты  ескі  (көне)  (архикортекс),  ежелгі 

(палеокортекс)  жəне  жаңа  қыртыс  (неокортекс)  больш  үш  бөлімге  бөлінеді.  Ежелгі 

қыртыс құрамына иіс төмпешігі (tuberculum olfactorius), бадам тəрізді дененің сыртындағы 

аудан  жəне  латералдық  иіс  қатпары  кіретін  болса,  ескі  қыртысқа  үлкен  шардың  ішкі 

бетіндегі қүрылымдар: белдеу қатпар (gyms cinguli), гиппокамп, тісті қатпар (girus dentus) 

жəне ішкерленіс иіс пен иінді қатпар жатады. 

Ежелгі қыртыс иісті қабылдаумен қатар оған байланысты сақтық иіс-əрекетін қамтамасыз 

етеді. 

Ескі  қыртыс  вегетативтік  əрекеттерді  реттейді  жəне  тағамдық,  жы-ныстық,  қорғаныс 

инстинктердің  орындалуын  іске  асырады.  Эмоция-ны  қалыптастыруға  жəне  мидың  еске 

сақтау қызметіне де катысады. 

Ежелгі жəне ескі қыртыс гипоталамус, торлы қүрылым бірігіп лим-биялық жүйе қүрайды. 

Ол жүйе гомеостазды, жануарлар түрін, өзін-өзі сақтау қызметін де орындайды. 

15 апта 

29  кредит сағат. 

Тақырыбы: Əр түрлі адамдардың морфофункционалды ерекшеліктеру 

жүктеу/скачать 495,66 Kb.

Достарыңызбен бөлісу: