Пән бойынша оқыту бағдарламасының (Syllabus) титулдық парағы
жүктеу/скачать 0,59 Mb.
|
| 11-тақырып С.Сейфуллин
Жоспар Сәкен романтизмі Сәкен реализмі Қазақ лирикасындағы романтизм дамуы дегенде, Мағжаннан кейiн еске түсетiн ақынымыз – Сәкен Сейфуллин. Қазақ әдебиетiн, оның iшiнде қазақ поэзиясын зерттеуде көп еңбек сiңiрген Е.Ысмайылов 1960 жылы: «Қазақ әдебиетiнде революцияшыл романтика Сәкен шығармаларынан басталады»2,– дейдi. Бұл арада зерттеушi Cәкенмен қатар жыр жаза бастап, одан гөрi де романтизмге, терең бойлаған Мағжан барын бiлмей отырған жоқ. Пiкiр айтылған уақыттың Мағжан есiмiн атап, оң бағалауға тыйым салынған кезең екенi белгiлi. Cөйткенмен де қазақ лирикасындағы романтизм дамуында Мағжанмен қатар Сәкен ролi үлкен екенiн кемiтуге болмайтыны анық. Cәкен романтизмi дегенде (кейiн Сәкен реализмi cөз болғанда да), жекелеген пiкiр бiлдiру, мақалаларды былай қойғанда, арнайы монографиялық еңбектер3 жазылғанын, онда Сәкеннiң негiзiнен реалистiк дәстүрдi ұстаумен қатар, әсiресе, бастапқы кезде романтикаға көңiл бөлуi cөз болғанын еске аламыз. Cондай-ақ жаңа заман басталымында туған романтизм ролiн дөп анықтаған мына бiр пiкiрге назар аударғымыз келедi: «Жаңа әдебиеттiң бұрынғы дәуiрден үлкен айырмасының бiрi- революциялық романтизм.Бұл сипат революция кезiндегi және онан кейiнгi әдебиетте өрiс алды. Революцияның қатал шындығы реализмдi талап етсе, оның болашағы, орындалар арман-тiлегi романтизмдi керек қылды. Екеуiнiң қосындысы әдебиетке жаңа мағына, форма бергенi анық»4. C.Cейфуллиннiң алғашқы туындыларын (1914 жылғы) алып қарастырсақ, өмiрдi әдеттегi қалпында бейнелеген «Нұра», «Жайлауға көшу», «Қоштасқан жер» өлеңдерi арасында суреттеу мәнерi тұрғысынан оқшау көрiнетiн шығармасы – «Түс». Өлеңде лирикалық қаhарманның түсiнде жапан түздi кезiп жүрiп, «қорғансыз бiр бақшаға» кiруi cөз болады. Бақшадағы өсiмдiктiң жаздағы (күздегi емес) қураған түрi нақты көрсетiлген: Бостандықтың таяу қалғанын сезiп, оған үлкен үмiт артып, жаңа пафоспен жазылған ақын өлеңiнiң бiрi – «Далада». Шығарманың алғашқы жолдарынан-ақ көрiнгендей, лирикалық қаhарманның әдеттегi ат емес, «Жүген-құрық тимеген, // Жасынан ноқта кимеген // Алты жасар асауды» ұстап мiнуi де жай адамның қолынан келе бермейдi. Асаудың бұдан әрi өрiлген әрекеттерi де оның әншейiндегi жүйрiк деген аттан мүлде бөлектiгiн әйгiлейдi. Асаудың үн қатуы да ерекше: «Ақырды асау». Ақырудың бiз естiп келген кiсiнеуден көп жоғары екенi белгiлi. Ат үнiне даланың жаңғыруы да дыбыс артықшылығын (даланы жаңғырту оңай ма) аша түседi. Тiптi, асаудың тулап, орғуы тұсында даланың «дүбiрлеп» күңiренуi де өзгеше әсерлi. Бұл ерекшелiктi аттың жалқұйрығы желмен ысқыруы, «жүйткiп, зымырап» құлашын керуi; демi көрiктей ырсылдауы т.б. шарықтата түседi. Лирикалық қаhарман ici де қарапайым адам қолынан келе бермейдi: «Алты жасар асауды» ұстап мiнумен қатар, ол орғығанда, атқа ие болуымен (ұшып түспей) ғана тынбайды, «Орғытып, ұшыртып жүрiп // Көкiректi кернеп // Кең даланы күңiрентiп // Қатты айқайлап» ән салады. Лирикалық қаhарман даусының зор екенiн оған қосылған көлдiң көлемi кең «шалқар» болуы (жай енсiз көл емес,шалқар көлдi қамту оңай ма) дәлелдей түседi. «Шалқар» болуымен де тынбай,оның алдында «аққулы-қазды» сөзi келуi де көлдiң көлемiн ғана емес, байлығын жайып салады. Лирикалық қаhарман әнiне тек көл емес, өзен де қосылуы, өзен болғанда да оның «қамысты-құрақты көк» өзен күйiнде қоштауы да (көк – әcемдiктiң, қамыс – құрақ белгiлi бiр барлық, байлықтың белгici десек) дауыстың пәрмендiлiгiн арттыра түседi. Осындай ерекшелiктерi арқылы бұл өлеңдегi лирикалық қаhарман романтикалық сипатқа ие болып тұр. Шығармада лирикалық қаhарманның үздiк сипатына ол атқарған iстердiң кесектiгi ғана емес, өлең тармақтарының бiркелкi болмай, бiресе кiлт ұзарып, бiрде кiлт қыcқарып, екпiн, саз түрлiшелiгiн тудыруы да ықпал еткен. Cондай-ақ инверсияны пайдалану: қимылды бiлдiрерлiк сөздердi, етiстiктердi, алдымен берiп, одан кейiн барып сол әрекет иелерiн келтiру нәтижесiнде соңғы сөзге арнайы көңiл бөлгiзу жүзеге асуы да сол iс қожасының ерекше сипатын тұлғаланта түсуге септiгiн тигiзген (Лирикалық қаhарманның бұл ерекшелiгi «Сәкен стилi» тақырыбы тұсында да сөз болады.– Қ.Ж.). Мәселен, «ақырды» сөзiнен кейiн «асау» қолданылуы («Ақырды асау»), «жаңғырды» етiстiгiне iлесе «дала» алынуы («Жаңғырды дала»), cондай-ақ «тулады, орғыды» өрнегiнен соң тағы да «асау», «Дүбiрлеп күңiрендi» тiркесiне жалғаса «дала» сөзi орын тебуi, т.б.– бәрi тармақ cоңындағы «асау», «дала» сөздерiне екпiн ұялатып, кiдiртiп, cол кейiнгiлерге басты назарды аудартуға жол ашады. Әдебиет Жүсіп Қ.П. Қазақ лирикасындағы стиль және бейнелілік. Павлодар,2007 жүктеу/скачать 0,59 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|