Пәндерінің барлық мамандықтарға арналған дәрістер жинағы Алматы, 2022ж. Модуль- 3
Ғұн жазуы (әліпби, ғұндардың руна жазуы
жүктеу/скачать 460 Kb.
|
| 2.Ғұн жазуы (әліпби, ғұндардың руна жазуы. .Ғұндардың біздің дәуірімізге дейін (б.д.д.) өз жазулары (руна) болғанын ғалымдар дәлелдеп отыр. Асан Бахти «Шумеры, скифы, казахи» атты зерттеуінде: «Согласно последним исследованиям, руническая письменность зародилась еще до нашей эры, в скифо-сакское время. В III-V в. н. э. существовали два варианта рунического письма-гуннское и восточное, бытовавшие на территории Жетысу и Монголии. В VI-VII вв. на базе последнего развивается древне-тюркская письменность, названная орхоно-енисейской. Гуннское руническое письмо послужило основой для развития булгарского и хазарского письма, а также письменности кангаров и кипчаков», - деп түйіндегеніне Т.Еңсегенұлы: «А.Бахтидің скиф-сақ руна жазуы біздің дәуірімізге дейін пайда болуы дегені негізінен дұрыс. ... Бірақ, оның көне түркілердің арғы атасы болып есептелінетін дүние елдерінің күштілеріне билігін жүргізген ғұндардың руна жазуын игеруін кейінге ысырып, б.д. III-V ғасырлар аралығына апаруында жаңылсақтық бар», - деп уәжін айтады. Ол: «Біздің дәуіріміздегі IV-V ғасыр аралығы әлем тарихында «Ғұн дәуірі» деп аталады. Осы тұста ғұндардың руна жазба мұралары еселей көбейіп, жан-жаққа тарады. Бұл ғұн руна жазуының қайта өрлеген екінші кезеңі»,-деп тұжырымдайды
көне түрік жазуы – руна немесе сына жазуы деп аталған. Көне түрік жазуының ескерткіштері Орталық Азия аумағында көп табылған. Олардың ішіндегі ең белгісі Солтүстік Моңғолия жеріндегі Орхон, Селенга, Толы өзендерінің табылған тастағы жазулар. Бұл тастарда түріктердің атақты билеушісі мен ақылгөйлері Білге қаған, Күлтегін, Тоныкөк құрметіне арналып жазылған руна жазулары сақталған. Ал Қазақстан аумағында Талас, Іле өзендерінің аңғарынан да көне түрік жазуының ескерткіштері табылған. Түріктің жазба ескеткіштерінің көп кездесетін жері - Сібір өлкесі Енесей өзені бойы. Аттила .Атилла есімінің түркілік негізін ескермей , тек гот тіліндегі негізін айту да ғылыми тұрғыдан біржақтылық болып саналады. Ғұн көсемі Атилла есімі этимологиялық әдебиеттерде сан мәрте көп талқылаудан өткен. Ең көп таралғаны және жалпы көпшілік қазіргі таңда қабылдаған ғылыми трактовкасы гот негізіндегі «әкей» (гот.atta «әкенің» кішірейту мағынасындағы жұрнағы болып табылады). Бірақ бұған қарап бұл есімнің түркілік этимологиясын жоққа шығаруға болмайды. Түрколог И.Н.Шервашидзе Атилла есімінің түркілік негізден шыққандығын былайша айқын жазады: «Общетюкское название желчи - *ö:t отражено в современном чувашском языке (потомке древнебулгарского) как vat. В древнебулгарском должна была существовать форма *awat с последующейц редукцией начального краткого а – (нормальный рефлекс общетюкского*ö: b чувашском - ava- в инлауте и va – в анлауте... Что касается второй части имени Атиллы, то здесь, по наему мнению, можно усматривать общетюкское *däli ` безумный, безрассудный ` В древнебулгарском эта основа должна была трансформироваться в *tili, ср.: чуваш.tilĕ–r-`беситься; приходить в ярость, свирепеть, неситовствовать, бесосноваться`. Итак, если имя Атиллы этимологизировать на тюкской (древнебулгарской) почве, то оно должно было звучать как *Аwat – tili и означать дословно `яростно(желчно) – бешеный(безумный)`. Подобные имена – не редкость среди имен тиранов; ср.: король Наварры Карл ІІ Злой (Carlos II el Malo), турецкий султан Селим І Свирепый (Selim I Yavus) , царь и великий князь вся Руси Иван Грозный (Иван Васильевич ІV Грозный) и т.п.»[12, 80]. Жоғарыдағы пікірлерден түйгеніміз Атилла есімінің «өт» сөзімен байланыстылығы. Ежелгі түркі тіліндегі «өт» қазіргі қазақ тілінде де «өт» мағынасында қолданылады. Қазақ тілінде «өтің жарылып кетсе де айтайын» -деген сөз тіркесі бар. Яғни «өт» сөзі бұл жерде ашу шақыратын жайттарға байланысты айтылып отыр. Бұқар жыраудың Абылайға қарата айтқан: «Өтіңменен жарылма, өкпеңменен қабынба» -деген әйгілі сөзі бар. Ашулы , ызақор, күйгелек ұғымдарына қатысты «өт» сөзі қолданылған. Ғалым И.Н.Шервашидзе осы айтылғандардан төмендегіше ой қорытады: «1. В ностоящее время имеются серьезные доводы в пользу принадлежности языка сюнну (=гуннов) к тюркским языкам (вовсяком случае, тюркский компонент среди гуннов должен был быть весьма существенным); Булгарское истолкование имени Атиллы (=*Abat-tili) позволяет обьяснить эллинизированную передачу этого имени как Авитохол в дунайско - булгарском именнике. Греческая передача сохранила , по –видемому , как общее звучание имени (с некоторыми , вероятно, каламбурными искожениями), так и его значение (“желочный,яростный”). Более того, трактовка имени Атиллы как слововложения позволяет парировать главный фонетический аргумент противников тюркской этимологии - нехарактерность иминированных согласных для древнетюркскогог. жүктеу/скачать 460 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|