Письмо пером

Бөлек жазылатын сөздердің емлесі

Сөздердің бірге, бөлек жазылу мәселесі кез келген жазудың ерекше бөлігін құрайды. Оның себебі бірге, бөлек жазу – дыбысталған сөзді әріп тізбегіне кодтайтын жоғарыдағы емледен мүлде басқа, лексикалық бүтінге ұғымдық бүтіндік немесе ұғымдық бөлшек сәйкеспейтін тіл тұтынушы санасымен байланысты айрықша жазу тәртібі. Сонымен қоса бірге, бөлек жазу – лексикадағы,  оның ары жағында семантикадағы семалық процестерді мағыналық жылжу, ауысу, кеңею, тарылуды, лексикалық валенттілікті көрсететін, мазмұн межеде болатын өте баяу процестерді бейнелейтін тұрпат меже.

• Сөздердің бірге, бөлек жазылу мәселесі кез келген жазудың ерекше бөлігін құрайды. Оның себебі бірге, бөлек жазу – дыбысталған сөзді әріп тізбегіне кодтайтын жоғарыдағы емледен мүлде басқа, лексикалық бүтінге ұғымдық бүтіндік немесе ұғымдық бөлшек сәйкеспейтін тіл тұтынушы санасымен байланысты айрықша жазу тәртібі. Сонымен қоса бірге, бөлек жазу – лексикадағы,  оның ары жағында семантикадағы семалық процестерді мағыналық жылжу, ауысу, кеңею, тарылуды, лексикалық валенттілікті көрсететін, мазмұн межеде болатын өте баяу процестерді бейнелейтін тұрпат меже.

Күрделі атаулардың (мемлекет, республика, облыс, мекеме, ұйым аттарының ) әрбір сөзі бөлек жазылады. Мысалы: Қазақстан Республикасы, Мәдениет министрлігі, Қазақстан Республикасы Ғылым академиясы. Екі зат есім қатар айтылып, бір ғана затты, құбылысты, ұғымды атап, алдыңғысы соңғысының тегін (неден жасалғанын), неге, кімге арналғанын, немен жұмыс істейтінін және өзге заттардан ажыратылатын белгілерін білдірсе, олар бір - бірінен бөлек жазылады, мұндай күрделі тіркестердің алдыңғы сөзі анықтаушы, соңғысы анықталушы болып келеді. Мысалы: ат қора, қой қора, жол азық, ағаш күрек, сан ет, қол ет, сұрпы ет, ұл бала, қыз бала, қос етек (көйлек), мысық мұрт (жігіт), ала бұлт. Ескерту: Анықтаушы – анықталушы қатынастан ажырап, бір заттың атауы болып кеткен сөздер бірге жазылады: беторамал, қолорамал, асқасық, шәйқасық, кірсабын, иіссабын, ішкиім, ішкөйлек, кіреберіс, шығаберіс, қолайна, қолара т. б.

• Күрделі атаулардың (мемлекет, республика, облыс, мекеме, ұйым аттарының ) әрбір сөзі бөлек жазылады. Мысалы: Қазақстан Республикасы, Мәдениет министрлігі, Қазақстан Республикасы Ғылым академиясы. Екі зат есім қатар айтылып, бір ғана затты, құбылысты, ұғымды атап, алдыңғысы соңғысының тегін (неден жасалғанын), неге, кімге арналғанын, немен жұмыс істейтінін және өзге заттардан ажыратылатын белгілерін білдірсе, олар бір - бірінен бөлек жазылады, мұндай күрделі тіркестердің алдыңғы сөзі анықтаушы, соңғысы анықталушы болып келеді. Мысалы: ат қора, қой қора, жол азық, ағаш күрек, сан ет, қол ет, сұрпы ет, ұл бала, қыз бала, қос етек (көйлек), мысық мұрт (жігіт), ала бұлт. Ескерту: Анықтаушы – анықталушы қатынастан ажырап, бір заттың атауы болып кеткен сөздер бірге жазылады: беторамал, қолорамал, асқасық, шәйқасық, кірсабын, иіссабын, ішкиім, ішкөйлек, кіреберіс, шығаберіс, қолайна, қолара т. б.

Анықтауыштық қатынастағы сөз тіркестері бөлек жазылады:

• bota kóz, qara shaı, at qora, quraq kórpe.

 Күрделі сан есімдердің əрбір сыңары бөлек жазылады:

• on bir, on birinshi, on segiz mıllıon, jıyrma segiz, júz on jeti, eki júz jetpis tórt, bir myń tog’yz júz elý úsh, tórt mıllıard, jıyrma úsh bútin onnan bir.

Күрделі сын есімдердің əрбір сыңары бөлек жазылады

•  аl qyzyl, qońyr ala, qyzg’ylt sary, qara ala, kók ala, qara kók , aq sur, qula qasqa, qula jıren, tory tóbel.

Күрделі етістіктердің, есім жəне еліктеуіш сөздермен тіркескен құрама етістіктердің əрбір сыңары бөлек жазылады

• baryp keldi, kele jatyr, jaza ber, kıip júre ber, júgire jóneldi, bara almady, bara almaı qalyp edi, jyg’ylyp qala jazdady; qyzmet etý , mán berý ,qol shapalaqtaý ; shap etý , dý ete túsý , baj etý , lap qoıý .

Толық мағыналы сөзбен тіркескен saıyn,keıin, buryn, deıin, sheıin, men, ben, pen, qoı, da,de, ta, te, ma, me, ba, be, pa, pe, she шылаулары бөлек жазылады:

• jyl saıyn, aı saıyn; sabaqtan keıin; budan buryn; jınalysqa deıin; túske sheıin; qalam men qag’az, kitap pen dápter; kerek qoı, ol da, men de;halyq ta, úkimet te; Bar ma eken? Kele me eken? Suraq pa? Kóp pe? Az ba? Kem be? Sen she?

da, de, ta, te шылаулы тіркестерімен келген күрделі сөздер бөлек жазылады: 

• bar da kel, aıt ta qoı, qara da tur, kir de shyq. Бірақ urda-jyq, asta-tók, ý da-shý тəрізді лексикаланған тіркестер бірге əрі дефис арқылы жазылады.

Негізгі сөзге тіркескен aldy, arty, asty, ú sti,mań y, jany, ishi, syrty, basy, tusy, sheti, boıy сияқты көмекші есімдер бөлек жазылады: 

• esik aldy, úı arty, kópir asty, ústeldiń ústi, qala mańy, bazar jany, aýla ishi, qora syrty, qystyń basy, júrek tusy, aýyl sheti, ózen boıy, tula boıy.

Е с к е р т у. Aldy, arty, asty, ústi көмекші есімдерімен келіп, атаулық мағынаға ие болған сөздер бірге жазылады: saılaýaldy naýqan, mektepaldy top, tilarty dybysy, sózaldy sy ary, tisarty daýyssyzy, jerústi jumystary, jerasty sýlary.

• Е с к е р т у. Aldy, arty, asty, ústi көмекші есімдерімен келіп, атаулық мағынаға ие болған сөздер бірге жазылады: saılaýaldy naýqan, mektepaldy top, tilarty dybysy, sózaldy sy ary, tisarty daýyssyzy, jerústi jumystary, jerasty sýlary.

Идиомалық, фразалық тіркестердегі əрбір сөз бөлек жазылады

•  qas batyr, shynjyr balaq, shubartós, shıki ókpe, qara ter, ıek artty, bas tartty, betburdy, ıin tires. Бірақ атау сөздің орнына жүретін лексикаланған тіркестер бірге жазылады: basqosý, atsalysý , aqkóńil 

НАЗАРЛАРЫҢЫЗҒА РАҚМЕТ

жүктеу/скачать 407,15 Kb.

Достарыңызбен бөлісу: