Практикалық жұмыс – 1-3

Мемлекетті континенталды контекстте бөлетіндер (Sociedad Geográfica de Colombia, 2017).

Олар Ұлыбританияға тиесілі Британдық Виргин аралдары, Монсеррат және Ангилья сияқты аумақтық аймақтан тыс (200 теңіз милін құрайтын теңіз кеңістігін қоса алғанда) аралдар, аралдар немесе кілттер; АҚШ-қа тиесілі Виргин аралдары мен Гавайи; o Францияға тиесілі Синт-Мартен және Гваделупа.

Олар әдетте 18-19 ғасырларда Англия, Франция және Нидерланды сияқты империялық экспансия тарихы бар елдерге жатады.

6. Дүние жүзі саяси картасының пайда болу кезендері.

Келесi ортағасырлық кезеңде (V—ХV ғғ.) саяси картаның қалып­тасуы феодализм заманымен тұстас келедi. Феодалдық мемлекеттер­дiң саяси билiк құрылымдары құл иеленушiлiк құрылыстан гөрi күрделi әрi жан-жақты едi. Оларда жер аумақтарын жаулап алу мүддесi айқын байқалып отырды.

Осы себептi ұлан-байтақ жердi мемлекеттер үнемi бөлiсумен келдi. Ол заманда Жер шарының көптеген аймақтарының саяси картасы өте тұрақсыз едi. Ондай мемлекеттер сапында: Византия, Араб халифаты, Киев Русi, Шыңғыс хан және Осман империялары, Франция мен Англия, т.б. болды.

Жаңа кезең (ХV ғ. соңынан — ХХ ғ. басына дейiн) — капитализм дәуiрiнiң пайда болуына, өрлеуiне және орнығуына сәйкес келедi. Капиталистiк қоғамдық қатынастардың бас кезiнде болған Ұлы географиялық ашылулардың өзi Жаңа Дүние материктерiне жол салып, дүниежүзi картасын үлкен өзгерiске ұшыратты. Ол адамзат баласына жат құбылыс — отаршылдық, құлдар саудасы және ерiксiз түрде өз дiндерiн жергiлiктi ұлт өкiлдерiне күштеп таңуға ұласты.

Әсiресе, дүниежүзiнiң саяси картасын бөлiсу жолындағы күрес отаршыл мемлекеттер арасында ХIХ ғасырдың ортасынан ХХ ға­сырдың бас кезiне дейiн барынша өршiдi. Мұны бiз Африка материгi мысалынан айқын көремiз. -ы еуропалық мемлекеттердiң отары болса,1876 жылы осы материктiң бар-жоғы 10 -дан асты. ХХ ғасырдың басында дүниежүзiнiң саясиал 1900 жылы бұл көрсеткiш 90 картасы түгелдей өзгерiп, нәтижесiнде мұндағы жер аумақтары тұтастай дерлiк отаршыл метрополиялар бодандығындағы отар және олардың ықпал ету аймақтарына бөлiнген жартылай отар елдерге айналды. Ендiгi жерде оны күштеп қана қайта бөлуге тура келдi. Ол iрi держа­валар арасында әскери-саяси топтар құруға және отар жерлердi қайта бөлiсу үшiн болған аймақтық қақтығыстар мен Бiрiншi дүниежүзiлiк соғысқа әкелiп соқты.

ХХ ғасырдың басында Жер шарында тәуелсiз дербес мемлекеттер саны 55 болса, ал 72 мемлекет қатысқан Екiншi дүниежүзiлiк соғыстан кейiнгi жылдары олардың саны 81-ге жеттi. Бұл елдердiң Исландиядан басқасы өз саяси тәуелсiздiктерiне қол жеткiзе алған Азия құрлығының жас мемлекет­терi болды. Олардың қатарында осындағы аса iрi елдер — Үндiстан, Индонезия, Пәкстан, Филиппин, т.б. бар. Бiрiншi және Екiншi дүниежүзiлiк соғыстар аралығы мен одан кейiнгi уақыт қазiргi саяси картаның бiрiншi немесе алғашқы кезеңi деп аталады.

Бұл кезең Ресей, Австрия-Венгрия, Осман империя­ларының ыдырауымен, Кеңестiк Социалистiк Республикалар Одағы (КСРО), т.б. мемлекеттердiң құрылуымен және социалистiк жүйе елдерiнiң саяси картада пайда болуымен сипатталады. Сонымен бiрге осы кезең аймақтық қақтығыстар мен дүниежүзiлiк соғыстарды бол­дыр­май, ауыздықтау сипатында құрылған халықаралық ұйым — Ұлттар Лигасының (1920 ж.), әсiресе қазiргi кездегi аса беделдi Бiрiккен Ұлттар Ұйымының (1945 ж.) құрылуымен ерекшеленедi.

1950 жылдардың соңында егемендi мемлекеттердiң саны 92-ге жеттi. Ендi Азия елдерiмен қатар Африка құрлығындағы елдер де саяси бостандық алды.

Ең алдымен, оның солтүстiгiндегi араб елдерiнiң көп бөлiгi, оның артынша тропиктiк Африкада — Гана (1957 ж.) ең бiрiншi болып, ал келесi жылы Гвинея өз тәуелсiздiктерiн алды. 1960 жыл «Африка жылы» болып есептелiнедi. Өйткенi тек осы жылы аталған материктiң 17 елi өз егемендiктерiне ие болды. Отаршылдықты жою процесi басқа материктерде де қарқынды түрде дамыды.

Осы заманғы саяси картаның алғашқы кезеңi мен 1980 жылдардың соңғы межесiне дейiнгi уақытты шартты түрде оның екiншi кезеңi дейдi. Бұл кезеңде отарлық империялар ыдырап, олардың орнында ұлт-азаттық қозғалыстар нәтижесiнде дамушы елдер деп аталынатын жүзден астам жас тәуелсiз мемлекеттер саяси картада пайда болды.

1990 жылы планетамызда егемендi ел 171-ге жеттi. Алайда осы жылдың мамыр айында, ұлттық-этникалық құрамы негiзiнде екi Йемен — Солтүстiк және Оңтүстiк Йемен Араб мемлекеттерi қосылып, Арабия түбегiнде жаңа мемлекет — Йемен Республикасы пайда болды. Ал қазан айында екi Герман — Батыс және Шығыс Германия мемлекет­терi бiрiктi.

Осы себептi 1991 жыл­дың қаңтары қарсаңында дүниежүзiнiң саяси картасында егемендi мемлекеттердiң саны 169-ға дейiн қысқарды.1991 жылдың қыркүйек айында Балтық маңы елдерi — Литва, Латвия және Эстония тәуелсiздiктерiн алды. 1991 жылдың соңында КСРО ыдырағаннан кейiн, оның орнында егемендi, жас тәуелсiз мемле­кет­тер пайда болды. Олар: Ресей Федерациясы, Украина, Беларусь, Молдова, Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан, Тәжiкстан, Түрiкменстан, Әзiрбайжан, Армения және Грузия республикалары. Осы аталған мемлекеттер ендi Тәуелсiз Мемлекеттер Достастығын (ТМД) құрды. Абхазия мен Оңтүстiк Осетия төңiрегiндегi ұзаққа созылған дау-дамай 2008 жылдың тамызында қарулы қатығысқа ұласуы салдарынан Грузия өз тарапынан ТМД құрамынан шығатынын мәлiмдедi. Нәтижесiнде, бiр жылдан соң ол мұндағы мүшелiгiн толық тоқтату туралы шешiм қабылдады.

Осы жерде ескере кететiн бiр жәйт, ол Ресей араласуымен Кавказ аймағының саяси картасында пайда болған Оңтүстiк Осетия және Абхазияны, егемен ел ретiнде Ресейден басқа дүние жүзiнiң екi-ақ (Никарагуа мен Венесуэла) мемлекетi танып отыр.

Югославия Социалистiк Федеративтiк Республикасында басталған саяси науқан қарулы қақтығыстар мен соғысқа айналып, ақырында оның ыдырауына әкелiп соқтырды. Югославияның құрамындағы бұрынғы одақтас республика­лардың орнына келесi тәуелсiз мемлекет­тер пайда болды: Словения, Хорватия, Босния және Герцеговина, Македония. Тек Сербия мен Черногория республика­лары ғана алғашында — Югославия Одағына бiрiктi, кейiннен федеративтiк құры­лым­дағы аталмыш республикалар атауымен конфедеративтiк негiзде қайта жаңғырды. Бiрақ өзара келiспеушiлiктер себебiн 2006 жылы осы екi республика жеке мемлекеттерге бөлiндi. Ал Сербияның Косово және Мето­хия аймағы 2007 жылдың соңында өз егемендiгiн жариялады.

1993 жылдың қаңтарында Чехо-Словакия Федерациялық Республикасы өзiнiң бiрiгiп өмiр сүруiн тоқтатып, оның орнында тәуелсiз екi мемлекет: Чехия және Словакия республикалары құрылды.

Дүниежүзiнiң қазiргi саяси карта­сының осы үшiншi кезеңiне өзiмiз куә болып отырмыз. Бiртұтас Кеңес Одағы, Югославия және Чехо-Словакия Федерацияларының бұрынғы республика­лары­ның егемендiк алуы, социалистiк жүйенiң ыдырауы мен басқа да тәуелсiз мемле­кет­тердiң (Эритрея, Палау, Шығыс Тимор) пайда болуы және бүгiнгi таңдағы дүниежүзi картасындағы көптеген саяси өзгерiстердi осы соңғы кезеңге жатқызамыз. Қазiргi кезде дүниежүзiнiң саяси картасында 240-қа жуық егемендi тәуелсiз мемлекеттер және отарлық иелiктер мен тәуелдi жер аумақтары (оның iшiнде тәуелсiздiгi танылмаған мемлекеттiк құрылымдар) бар. Бүгiнгi таңда Бiрiккен Ұлттар Ұйымына (БҰҰ) 194 мемлекет мүше.

Жоғары­дағы жаңадан құрылған мемлекеттер БҰҰ-ның құрамына, оның Бас Ассамблеясы сессиясының шешiмi бойынша қабылданды. Мысалы: бұрынғы КСРО мен Югославия республикаларын БҰҰ-ға қабылдау рәсiмi 1992 жылдың көктемiнде жүзеге асты.

7. Дүние жүзі саяси картасының негізгі объектілірі.