АБАЙ ҚАРАСӨЗДЕРІНДЕГІ ҰЛТ БОЛУ МӘСЕЛЕСІ

196 
 
Абай  өз    заманының    адамы    атқарған    негізгі    қарекеттерінің    басты  – 
бастыларына  өлеңдері  мен  қарасөздерінде  талдау  жасаған. Олар: ел бағу,  мал  бағу, 
дін бағу  және бала  бағу. Ел бағудан  түңіліп, мал бағу  қолынан келмейтініе  айта  келіп,  
неліктен  ғылым   бағу  мүмкін  еместігіне  нақтылы  дәлелдер  келтіреді. Өз  ортасында  
ғылым  сөзін  сөйлейтін  адам  жоқ, олай  болса  білмегенді  кімнен  сұрайсың,  білгенін  
кімге  дәрі. Жағдай  осылай  болған  соң  ғылымның  өзі жан  азабы.  Сопылық  қылып  
дін    бағу      үшін    Абай    тыныштық    керек  дейді.  Не    көңілінде,    не    көрген    күнінде  
тыныштық  жоқ,  қайдағы  дін  бағу,  қайдағы  софылық  деген  ой  айтады. 
Сопылық  туралы  Абай  отыз  сегізінші сөзінде  тоқталады. Алайда,  бұл  сөзінде  
дін  туралы,  сопылық  хақында  ойын  толық  ашпаған. Дін бағу  үшін  тыныштық  керек  
дейді  ақын. Ал анығында   елге  тыныштық  әкелетін  рухани  күштің  бәрі  дін  емес  пе? 
Сөзде бұл  мәлесе  көмескі. Бала  баға алмайтындығы  туралы  дәлелі  анық. Балаларыма  
ілгері   өмірінің, білімнің  пайдасын  көрелік  орын  тапқаным   жоқ, қайда  бар,  не  қыл  
дерімді  біле  алмай  отырмын,  не бол деп  бағам, - дейді  Абай. 
Осы      ойларға    терең    үңілсек,    ақынның    өмірден    түңілуі    емес,  адамға    оның  
характеріне,  өміріне  кеңістік  бола  алмай  тар  қапасқа  наразылықты  аңғарамыз. Осы  
наразылықтан    ақын    мына    тоқтамға    келеді:  «ақыры    ойладым:  осы    ойыма    келген 
нәрселерді  қағазға  жаза  берейін,  ақ  қағаз  бен  қара  сияны  ермек  қылайын,  кімде-кім 
ішінен  керекті  сөз  тапса,  жазып  алсын, я оқысын, керегі   жоқ  десе, өз  сөзім  өзімдікі  
дедім де  ақыры  осыған  байладым, енді  мұнан  басқа  ешбір  жұмысын  жоқ», - дейді. 
Үшінші сөз: – Бұл  сөзде Абай  билік  туралы  сөз  қозғаған  бас еркінен  айрылған  
қазақ  халқы  ақын  заманында  азып – тоза  бастаған  болатын. Ертеректе  хандары мен  
билері,    батырлары    мен    жыраулары    болған    кезде      адамдардың      бір  –  біріне  
қаскүнемдігі,  бақталастығы тағы  басқа  арам  пиғылдыққа  бастайтын  мінездердің  өсіп 
– өнуіне  тарихи  әлеуметтік  негіз  жоқ еді. 
Кісілігі    жоқ    адамдар    ұлы    жиын    мен    кеңеске    шақырылмақ    түгіл,  ауылдың  
алқа- қотан  сұхбатына  да қатыстырылмаған. Ол  кезде  әрбір қазақ халқы  қамына, оның  
мақсатына  сай  қызмет  атқарған. 
Бүгінде  халқымыздың  тарихын  бағдарлап  отырсақ,  қазақ  жігіттері  негізінен  
ат  үстінде  күн  кешкен  екен.  Азаматтың  басты  қасиеті  жауынгерлігінде  болған. 
Кейін  халқымыз   Ресейге бодандыққа  өткен  соң,  қазақтың  жауынгер  болып,  
ат  жалын    құшып    құстай    ұшып,    телегей-теңіз    ата-мекенімізді    қорғау    қажеті    күн  
тәртібінен  түсті. Ұсақ  тіршілік  басталып,  халқымыздың  болмысында  жаңа  мінездер  
мен  қылықтар  өріс ала  бастады. 
Ел    басқаратын    хан,    ақыл  айтушы    би,    жыраулардың    қоғамдағы    қызметі  
жойылды.  Олардың    орнын    діні,  тілі,    түсінігі    жат    орыс    шенеунігі    басты.  Қазаққа  
қалғаны    болыстық,    оның    өзін    Абайдың    айтуынша,    үш    жылға    ғана    сайлайды.  
Бірінші    жыл  «сені    біз    сайладық...»-  деп  елдің      бұлдануымен    өтеді,    екінші    жылы  
қосалқы    кандидатпен    аңдысады,  ал  соңғы    жылы    сайлау    жақындап,  тағы    болыс  
болсам  деген  тіршілікпен  өтеді. 
Абай  орыс  патшасының  осы    бір «кесімді  билігі» туралы  ашына  пікір  айтқан.  
Жағдай    осындай    болғанда    болыстыққа    орысша      білімі    бар      адамды    уезный  
начальникпен  бірге  военный  губернатордың  өзі  тағайындағаны  жөн  дейді.  Себебі,  
итке тастаған  сүйектей   «болыстың»  өзі  тозып  отырған  халықтың  мазасын  кетіретін  
пысықтарды  көргенде  Абай   бұрынғы  «Қасым  ханның  қасқа  жолын, Есім  ханның  
ескі    жолын»    Әз    Тәукенің    «жеті      жарғысын»    білмек    керек    дейді.    Әрине,    Абай  
бұлардың    бүгінгі      өмірге    келетінін    алып,    жарамсызын    теріске    шығарса    деп   
армандай  келіп, осыларды   іске  асыратын   кісілердің  жоқтығына   қиналады. 
Қ.Салғараұлы  Абайды:  «Ел  тірлігіне  жастай  араласып,  әлеумет  қайраткері 
дәрежесіне  көтерілген,  көп  дүрмегімен  күн  кешудің  күндік  тірліктен  әріге 
апармайтынын,  ел  мүддесін,  болашақ  қамын  ойлаған  жанның  әрі  көп,  әрі  терең  білу 

197 
 
керектігін ерте аңғарған жан» дейді [2.23]. 
Абай    тек  терең  білім  ғана  құбылыс  пен  болмыстың  барша  сырын  жан-жақты 
қарастыру арқылы білім аясын кеңейтіп, өз халқы бастан кешірген әлеуметтік тәжірибеге 
сүйене  отырып,  бүкіл  адамзаттың  өткенінен  дұрыс  қорытынды  жасай  алатын  тарихи 
саналылыққа  жеткізерін  сезеді.  Тарихи  санадан  айырылған  ұрпақтың  халқының 
ғасырлар  бойы  жиып-теріп  өзіне  аман  жеткізген  асыл  қазынасын  аяусыз  шашып,  аз 
мерзімде  бәрінен  жұрдай  болып,  онысымен  де  қоймай,  өзге  жұрттың  қолынан  шыққан 
игіліктің бәріне жатырқай не менсінбей қарап, қарадай рухани мүгедектікке ұрынатынын 
көреді. 
Қазақ  жайын  жақсы  білген  адамдар: «Би  екеу  болса,  дау  төртеу  болмақ»  - 
деп  айтыпты  дейді  Абай. Сондықтан  би жұп  болмай,  тақ   болуы керек. Яғни  билікке  
әр  болыстан  үш кісіні сайласа,  бітімге  келу  ұзамас еді. Бұлай болғанның  өзінде де 
қазақтар   арасындағы  дау  жанжалдық  бітпетінін  Абай  жақсы  білген.  Себебі, билік  
билерден  өткен. Олардың  орнын   шала-шарпы  орысшасы  бар  пысықтар  басқан.  Ел  
ішінде    әділеттілік    орнығуынан    қайыр    болмағандықтан,  Абай    болыстың    жоғарғы  
жақтан  бекітуін   құп  көрген. 
Одан  ақын  екі жағымды  іс  боларын  айтады.  Бірі, қазақ  балалары  білім  алуға  
ұмтылар  еді,  ол да  керекті,  пайдалы  іс. 
Екіншіден  тағайындалған  болыс  сайлаушыларға  міндетті  болмай,  ұлықтарға   
міндетті    болар    еді.  Мұны    кейбіреулер    Абайдың    орыстың    отаршылдық    саяси  
жүйесін  құптағаны  деп те  айтар. Ал, іс мәнісіне  келсек,  болыстыққа  таласып  босқа  
әуре    сарсаң    болғанша,    қазақтардың    егін    егіп,    мал  тауып,    білім-ғылым    жолына  
түскендері  әлдеқайда  пайдалы.  Абай  мәселені  осылай  қойған. 
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі: 
1. Әлімқұлов Т. Жұмбақ жан. - Алматы, 1993, 221. 
2. Салғараұлы Қ. Таным баспалдақтары. - Алматы, 1993, 118. 
 
Ж.АЙМАУЫТОВ ДРАМАЛАРЫНДАҒЫ ҚОҒАМДЫҚ БОЛМЫС 
БЕЙНЕСІ 
 
ДАЙЫРБЕКОВА Н. 
Алматы университеті 4-курс студенті 
Ғылыми жетекшісі: ф.ғ.к., профессор м.а. РАХМАНОВА Н.М. 
 
Алуан  жанрда  бақ  сынап,қалам  тербеген  Жүсіпбек  Аймауытовтың  әдеби 
мұраларының    салмақты  саласының  бірі  –драматургия.      Қаламгер  драматургиясы– 
кәсіби шығармашылықтың қалыптасу, даму көрсеткіші. «Ел қорғаны», «Мансапқорлар», 
«Рәбиға», «Қанапия-Шәрбану», «Шернияз»т.б. драмаларының сюжеттік-композициялық  
желісінде  қазақ  халқының  алмағайып  тұстағы    жайы,  қоғамдық  өзгерістер  тұсындағы 
өмірі,  өзекті  мәселелердің  шешімі  бар.  Драматург  кейіпкер  бейнесін  сомдау,адам  
жанының  сан  алуан  құбылыстарына  тереңдеп  бару  үшін  түрлі  әдіс-тәсілдерді 
қолданған.Соның  бірі  –    адам  мінезіндегі  психологиялық  өзгерулерді  мүмкіндігінше 
шынайылықпен  суреттеуі.  Ж.Аймауытов  пьесаларында  кейіпкерлерінің  жан-сезім 
дүниесіне  психологиялық  барлау  жасау  мақсатында  монологты  ұтымды  қолданады. 
Автор  монологтың  түрлі  формаларын  пайдалану  нәтижесінде  кейіпкерлерінің  мінез-
құлқын  әр  қырынан    танытуға  қол  жеткізген.  «Рәбиға»  пьесасындағы  Рәбиғаның 
монологі,  «Қанапия-Шәрбану»  пьесасындағы  Ұмсынайдың  монологі,  «Ел  қорғаны» 
пьесасындағы    оқығанның  монологі,  «Мансапқорлардағы»  Мүслиманың  монологі 
кейіпкерлердің  ішкі  әлемі  арпалысынан    хабар  берудегі  автордың  қолданған  көркемдік 
құралы.Драматург    туындыларында  ішкі  толғаныстардан    кейіпкер  басыдағы  екіұдай 
көңіл-күйдің тоғысуын байқаймыз.  

198 
 
Ж.Аймауытов  шығармашылығына  тән  адам  санасындағы  өзгерістерді,  іс-
әрекеттерінің  табиғатын  танытатын  психологиялық  талдау  –  оның  драмалық 
шығармаларынның да өзегі.Қазақ қоғамындағы орын алған әділетсіздік, күштінің әлсізге 
көрсетке  зорлығы,  адамдар  арасындағы  көреалмаушылық,мансапқорлық,  бәсеке-талас–
Ж.Аймауытов  пьесаларының негізгі оқиғаларын құрайды.  
Драматург  «Ел  қорғаны»  пьесасында  атыс-шабыстан,  талан-тараждан  шаршаған 
қазақ  елін  кім  қорғайды,  ендігі  оның  қамқоры,  көшбасшысы  кім  деген  сұрақтарды  
шығарма идеясына айналдырады. Автор ел тұтқасын ұстайтын Оқығандар деген сыңайда 
болады.  Оқығандардың  жиынтық  бейнесін  жасайды,  олардан  елдің  күтері  көп  екенін 
ескертеді.  Тәуелсіздікті  аңсау  идеясы  –  шығарманың  өн  бойында  тұр.  Алаш 
зиялыларының алмағайып замандағы ел тұтастығын алдыға қойған мақсаттарын, ұлттық, 
отаншылдық  ұстанымдарын  құрмет  тұтқан  пьесадағы    Оқыған  жігіт  –    ел  сақтау  
жолындағы  ту    ұстарлардың  жиынтық  бейнесі.Қазақ  қоғамының    ел  ту  талақай  болған 
кездегі  шындығы  Оқығанның  пікірі,  ой  ағысы  арқылы  сараланады.  Ұлт  көсемі  Ахмет 
Байтұрсынұлы бейнесі пьесада көркемдік жинақтаулар арқылы беріледі. 
 «Оқыған:  –Біз  де  казаққа  автономия  алу  жолыңдамыз.  Бірақ  біздің  көздегеніміз 
байлардың  автономиясы  емес,  елді  кедейге  билететін  автономия  алмақпыз. 
Алашорданың  басында  бұрын  патшаға  қызмет  қылған  төрелер,  ақсүйектер,  ескі 
оқығаңдар болатын. Олар саясат білмеді, төңкерістің бағытын жете болжай алмады, олар 
адасты.  Адасқандығын  кейбіреулер  жаңа  білді,  енді  бізге  қосылып  жатқандары  да  бар. 
Ахмет Байтұрсыновты естулеріңіз бар шығар? 
Ақсақалдар:— (Басын көтеріп) Бар. О кісі қайда? 
Окыған: — О кісі қазақтың автономиясын алуға Мәскеу барды. 
Ақсақалдар: — Ой, жарықтық-ай. 
Оқыған:  —  О  кісі  қазаққа  пайдалы  өкімет  осы,  большевик  өкіметі  деп,  кеңес 
жұмысына араласты».  
Пьеса    халық    санасына  елдегі  түбегейлі  өзгерісті,  заман  тынысын  жеткізуге 
тырысады.  Алаш  зиялылары    өз  заманының  шындығымен    сабақтастықта  бейнеленіп, 
көрермен  санасының  биігінен  өздерінің  тарихи  бағасын  алуын  автор  барынша 
қадағалаған. Азамат соғысы жылдарындағы ел басына түскен шырғалаң, қилы кезең, көп 
қатпарлы шындық пьсада жанды көрініс тапқан. 
«Мансапқорлар»  пьесасындағы  тартыс  –  билік  сахнасы,  мансап  үшін  болады. 
«Мансапқорлар» драмасының негізгі тартысында сегіз кейіпкер көрінеді.Кейіпкерлердің 
шектеулі  болуы сахналық  әрекетті  ширактандырады.  Пьесадағы негізгі  тартыс  жақын 
туыстар  арасында  өрбиді.  Негізгі  кейіпкердің  бірі    –Қасқырбай    байлықтың  арқасында 
мансапқа жетіп,  ақ дегені алғыс, қара дегені қарғыс  дейтін  астамшыл жан. Кешегілік 
сана  астарында  тіршілік  кешеді,  оны  жеңіліске  бастайтын  да  сол  жол.  Оның  құлқын, 
мансап  үшін  ештемеден  тайынбайтынын  монологтарынан  байқаймыз.    Он  үшінші 
көріністегі Қасқырбайдың монологы арқылы оның өмір кезеңдеріндегі тек бір басының  
мүддесін ойлаған, тоғышар жан екені көрінеді. 
 «Біраз  ел  жемей  азулы  болмайсың.Азулы  болмай  дәулет  табыла  ма?  Бақ, 
атақ,дәулет –көздің жасы ғой... елді ойлағанда кейде жаның қиналады... 
Қанша бақты болсаң да, жүрегіңнің басынан  бір тікен кетпейді.  ...Нәпсі шіркін, 
тағы  шыдамайды,  алмай  тұра  алмайсың...Қайтесің  ел  жеген  жалғыз  мен  емес,солардан 
артықпыз  ба?  Мен  алмағанмен  біреуі  алады...Құдай  бізді  алуға  жаратты,  дүние- 
күштінікі...»[1. 455]. 
Пьесада  аярығы мен қылығы  Қасқырбайдан да асып түсетін Мүсілім қылықтары 
шығарманың  екінші  бөлімін  құрайды.  Қасқырбайдың  Мүсілім  туралы  пікірі    де  көп 
жағдайды аңғартады. «Бұл –аса сұмдық бала.Қулығы  біздің ар жағымызда.Мен ағалық 
қылып  тежеп  тастаған  болам.  Еркіне  жіберсең,  біздің  сыртымыздан  сатып  жіберер. 
Осының арамзалығын мен ерте сезгемін  ғой. Оқып шықса төбемізді тесер деп, осынша 

199 
 
оқытпаймын деп арпалыстым болмады.  Қашып кетіп,оқып шықты». 
Қасқырбай  бекер  сезіктенбеген  екен,    Мүсілім  болыс  ағайыны  Қасқырбай  
мансабын  алу  жолында  небір    қылықтарға  барады.  Қасқырбайдың  жас  тоқалы 
Күләндамен  көңілдес  болып,  тоқалдың  қолымен    қымызға  у  қосып    күйеуін  өлтіртеді. 
Ағасын  өлтіріп,  жеңгесін  күнәһар  етіп,  елді  алдап,  оязға  пара  беріп  ақыры  мансапқа  – 
болыстыққа  қолы  жеткен  жас  окыған,  тілмаш  Мүсілім  жаңа  жауыздықтың,  еңді  бел 
алмақ  зұлымдықтың  кескінін  танытады.  Пьесада  мансапқа  жету  үшін  топ  жинау, 
сайлаушылар  аузын  алуға  берілетін  пара,  жуанның  кедейге  жасайтын  зорлығы  –  осы 
алуаңдас ұстасулар қатар жүріп отырады. 
Пьесадағы  Күләндам  жас  окыған  Мүсілімңің  ғашык  отына  күйген  сипатына, 
үйленем дегеніне сеніп опық жейді. Автор Күләндам жеңілістері арқылы көрерменге ой 
тастайды. 
Қазақ  халқының  ұлттық  мұңды  жылдары  1916-1917  жылдардың    оқиғасы 
«Қанапия-Шәрбану»  драмасында  шынайы  ашып  беріледі.  Қазақ  даласының  түкпір-
түкпірінде    болған  ұлт  азаттық  көтерілістің    жиынтық  болмысын  осы  шығармадан 
көреміз.  Заманның  құрған  тұзағы  мен  азабынан  қазақ  даласы    сан  түрлі  күй  кешті. 
Майданның қара жұмысынан қашқан  ел әрқалай мінез көрсетті.Жанкештілікпен өзін-өзі 
қаріп қылған да, баласын  әскерге жібермеу үшін қызын сатқандандар да болды.  Пьесада 
Шәрбануды  әке-шешесі  сүйген  жігіті  бола  тұра,  ұлдары  әскерге  ілінбеу    үшін    біреуге 
тоқалдыққа  баруға  әзір.  Шәрбанудың  жігіті  Қанапия  да  әскер  қатарына  ілігеді.  Қызды  
Сазамбай  байдың  адамдары  оны  байлап-матап  алып  кетеді,Шәрбану  иығына  көп  жүк 
түседі. 
Азапта жүрген Шәрбәнуды сүйгені Канапидаяның солдаттан келіп,  дуана кейпіне 
еніп,    алып  қашады.  Пьесаның      милиция  алдында  әділетке  жету  көріністерінде  
«Жасасын бостаңдық! Жасасын әйел теңдігі! Жасасың бұқара өкіметі!» деген сөздермен 
аяқталуыңда сол заман талабына лайық үгіт-насихат, публицистикалық бояулар бар. 
Жүсіпбек  Аймауытовтың  пьесаларының  ішіндегі      стилі,  құрылысы  жағынан 
ерекшеленетіні  өлеңмен    жазылған    –  «Шернияз»  драмасы.    Пьеса  Алаштың  ақиық 
ақыны  Сұлтанмахмұт  Торайғыровқа  арналған.  Шығармада  ақпан-қазан  төңкерістерінен 
кейінгі   ұлттық интеллигенцияның екіұдай күйге түсуі, екі түрлі көзқарас қақтығыстары 
бейнеленеді. Шығармадағы негізгі тартыс та осы пікір- сайыстар төңірегінде.  
Ғасырлар  тоғысындағы  қазақ  даласындағы  тарихи  оқиғалар  үрдісі,  адам  мен 
қоғам  арасындағы  қатынастар,  ұлттық  рух  ұстанымы,  азаттық  пен  еркіндік  идеясы 
оқыған жігіттер Шернияз бен Базарбай арасындағы әңгімелерден көрінеді.  «Шернияз  – 
туған жер, ел алдындағы аманат-борышты орындауға  күреспек керек  жолындағы жан. 
Ұлт  мұраты  мен  халықтық  қасиеттер,  дәстүр  өнегелері  оның  көзқарасынан  орын 
алады.Шернияз сөздерінде кеңдік те, тереңдікте бар» [2. 215].  
Пьесадағы Базарбай  ұстанымы оған керағар.Оның оқығандағы мақсаты – шекпен 
кию, шен алу. Билікті иемденуге де қарсы емес,өзін өзгелерден артық санайды. Бар күш- 
жігерін, амал-айласын тек өз қара басына, өз құлқынына арнамақшы. 
Қаладан тарығып  далаға келген Шернияз жаны мұнда да байыз таппайды. 
Мұғалімнің мұңы, 
Боранбайдың ылаңы, 
Сүзек кернеді, 
Есеп бермеді. 
Ақсақалдың бұйрығы, 
Ұрылардың қимылы, 
Бақсының емі, 
Молданың жемі, 
Аштардың жайы, 
Мұқтаж шәкірт, 

200 
 
Парақорлар, 
Бұған не лаж? 
Талан-тараж... 
Ақын жандүнесін күйзелтеді.  
Шернияздың  сүйіп    қосылған      әйелі,оқымаған,  қыр  қызы  Раушан  да  тазалық, 
адамдық болғанмен, таным-талғам жетіспейді, оған рухани сүйеу бола алмайды. Осыдан 
барып аралары суып, ақыры ажырасып тынады.  
Қала  қызы  Жәмила  –  қала  қызығына  түскен,  жеңілтек  мінезді  жан.  Әуеліде 
Шерниязға жанып-күйіп қосылса да, арада уақыт өткен соң, одан суынып жаңа ғашығы 
Базарбаймен кетеді. 
Болмыстың  ауыр  батпан  күрделі  шындығын  арқалаған  Шернияз  адалдық  пен 
аярлықты  да,  сұлулық  пен  сиықсыздық  табиғатын  да,  қоғамдық  –әлеуметтік 
құбылыстағы  саяси, психологиялық ауқымды да тани білген жан. Ол тарих пен таным 
таразысын  тең ұстап, уақыт шындығына байланысты ой айтады. 
Ұлып жатыр Ұлы жүз, 
Қырғын тауып аштықтан. 
Ел еңіреп егілу. 
Кіші жүзі тұншығып, 
Елін әскер жеміру. 
Орта жүзі ойсырап, 
 Сұм Колчактан езілу 
Ж.Аймауытов  драматургиясында    қалам  тартқан  тақырыптар  ауқымы  кең.  Өмір 
шындығын көркем жинақтауда драматург адам өмірінің әлеуметтік сыр-сипатына терең 
үңіледі.  Ж.Аймауытов  –  қоғам  мен  адам  арақатынасы  арқылы  кейіпкерлерінің  ішкі  
психологиялық астарын аша білген драматург.  
Пайдалынылған әдебиеттер: 
1. Аймауытов Ж. Бес томдық шығармалар жинағы. –Алматы, 1998.Т. 4. 
2.Қамзабекұлы  Д. Алаш және әдебиет. –Алматы,2002. –474. 
 
АУЫЗ ЕКІ СӨЙЛЕУ ТІЛІ ЖАЙЛЫ БІРЕР СӨЗ 
ДОСЫМХАНОВА М. 
Алматы қаласының Алматы университеті, қазақ тілі мен әдебиеті мамандығының 2 курс 
студенті 
ТАСЫМОВ А. 
Алматы қаласының Алматы университетінің профессоры, ф.ғ.к.  
 
Тіл мәдениеті сөздерді айтуда да, жазуда да бірізділіктің болуын талап етеді. Бүгінгі 
тілдердің қызметі жазумен қоян-қолтық астарласып жатыр. «Тіл» дегеннің өзін ауызша сөз 
немесе  айтылған  сөз,  жазба  сөз  немесе  жазылған  сөз  деп  екіге  бөліп  қарастырамыз.  Бұл 
жердегі  «сөз»  термині  тілдің  қолданыстағы  қалпы,  орысша  «речь»  дегеннің  баламасы  (Р. 
Сыздықова) Уақыт өткен сайын тілдің өзі сияқты, оның әр алуан тұстарындағы нормалары 
да өзгеріп отырады. Өзге тілдер сияқты қазақ тілінің нормаларының негізі-жалпы халықтық 
сөйлеу  тілі.  Бұл  нормаларды  ұрпақтан-ұрпаққа  ұластырып  отыратын  қызметті  ауызша 
сөйлеу тілі, ауыз әдебиеті, жазу пайда болған кезеңдерден бастап, жазба үлгілер атқарады.  
Тіл  бір  дәуірдің  жемесі  емес,  талай  тарихты  басынан  кешірген  ұрпақтан-ұрпаққа 
беріліп  келе  жатқан  көне  нәрсе.  Тіл  даму  процесінде  байиды,  шыңдалады,  құрылысы 
сараланып,  икемділігі  артып,  қат-қабаттары  толығып,  барған  сайын  кемелденіп,  жетіліп 
отырады. Бұл даму тілдің әдеби тіл дәрежесіне жетуіне әкеледі. Әдеби тіл дегеніміз-жазба 
әдебиет  арқылы  жүйелі  қалыпқа  түскен,  стильдік  тармақтары  бар,  қоғамдық  қызметі  әр 
алуан  тіл.  Осындай  басты  белгілеріне  жете  көз  жіберіп  талдау  арқылы  ауызекі  сөйлеу 

201 
 
тілінен  елеулі  айырмашылығы  бар  екенін  аңғарамыз.  Ауызекі  тілдің  әдеби тіл  дәрежесіне 
көтерілуі  ұзақ  мерзімді  қажет  етеді.  Ауызекі  сөйлеу  тілінің  әдеби  тілдік  дәрежесіне  жету 
үшін жазба әдебиеттің елегінен өткізіп, талдап, талғап, сұрыптап қолдану керек. Әдеби тіл 
әр түрлі халықтарда әр түрлі дәрежеде және әр түрлі кезеңде дамыған. Кейбір халықтарда 
әдеби  тіл  сол  халықтың  аз  ғана  тобы  сөйлейтін  бір  диалект  негізінде  қалыптасады. 
Қайсыбір әдеби тілдер жалпыхалықтық сөйлеу тілі негізінде дамиды. Қазақ халқының тілі 
де  дамудың  кезеңдерін  басынан  өткізген,  жалпыхалықтық  тілдің  ең  жоғарғы  формасы. 
Қазақ  ғалымдарының  басым  көпшілігінің  пікірінше,  қазіргі  қазақ  әдеби  тілі  бүкіл  қазақ 
халқына ортақ ауызекі сөйлеу тілінен, мол ауыз әдебиеті тілінен екшелінген, сап күмістей 
сараланған  нәрлі  қазына.  Тіл  білімінде  «халық  тілі»,  «ауызекі  сөйлеу  тілі»,  «әдеби  тіл» 
деген ұғымдар бар. Бұлар аралас-құралас болғанмен әрқайсысының өзіне тән ерекшеліктері 
бар.  Қазақ  тілінің  сөздік  қорындағы  бар  байлығы  халық  тілінің  қазынасы  болып 
есептелінеді.  Олай  болса,  халық  тілінің  көлемі  кең,  ал  әдеби  тілдің  аясы  оған  қарағанда 
тарлау. Халық тілінің екінші түрі-ауызекі сөйлеу тілі. Әдеби тілге қарағанда ауызекі сөйлеу 
тілінің  дәрежесі  төмен.  Бірақ,  әдеби  тілдің  баю  арнасы  ретінде  қызметі  зор  тіл.  Бұл 
айтылғанның дұрыстығына тіл білімпаздарының төмендегі пікірлері дәлел.  
«Тілдің  грамматикалық  құрылысы,  сөздік  құрамы,  жеке  сөздердің  түрлі  мағынада 
жұмсалуы, кейбір синтаксистік құбылыстар, еркін және тұрақты тіркестер, афоризмдердің 
көпшілігі  сөйлеу  тіліндегі  қалпында  екшеліп,  әдеби  тілге  енеді.  Жалпыға  ортақ  нормаға 
айналып  кетеді.  Сөздік  қордағы  бар  сөздер  алғашқы  ауызекі  сөйлеу  тілінде  айтылып, 
танылады  да,  әдеби  тілге  енеді,  сонда  қолданыла  жүре  әдеби  нормаға  айналады».  Бұдан 
сөйлеу  тілі  мен  әдеби  тілдің  арасындағы  табиғи  жақындықты,  байланысты  байқау  қиын 
емес.  Мұндай  жақындық  екеуіне  ортақ  қасиет-құбылыстар,  әсіресе  әдеби  тіл 
жалпыхалықтық  тіл  қалыптасқан  жағдайда  айқынырақ  көзге  түседі.  Сонымен  қатар 
бұлардың  арасында  белгілі  дәрежеде  айырмашылық  та  бар.  Ондай  айырмашылықты 
болдырмау  үшін  халықтың  жазу  мәдениеті  болуы  керек.  Жазба  әдебиет  тілдің  байлығын 
қалыпқа түсіреді, дамытады. Қазақ халқының жазуы болмай тұрған кезде бай ауыз әдебиеті 
болды.  Ауыз  әдебиеті-әдеби  тілді  қалыптастырудың  алғашқы  лабораториясы.  Ауыз 
әдебиетінің  тілі  ауызекі  сөйлеу  тілімен  ұштасып  жатады.  Әдеби  тіл  сөйлеу  тілінен,  ауыз 
әдебиеті  тілінен  нәр  ала  отырып,  оған  кері  әсер  етеді.  Дамудың  барысында  әдеби  тілде 
қалыптасқан  нормалар  екеуіне  ортақ  қызмет  атқара  береді.  Сөйлеу  тілі  мен  әдеби  тілдің 
айырмашылығы  азаяды.  Бірақ  баспадан  шыққанның  бәрін  әдеби  тілдің  үлгісі  деуге 
болмайды.  Жазуы  болмаған  елдің  тілі-әдеби  тіл  дәрежесіне  көтеріле  алмайды.  Себебі, 
сөйлеу  тілінде  әркім  әр  түрлі  айтады,  түрліше  қолданады,  жазба  әдебиет  тілінде  жұрттың 
бәріне  бірдей,  бір  қалыпты  жұмсалады.  Мұндай  бірізділік  тілдің  барлық  тарамдарында 
сақталып  отырады.  Жазуы  болмаған  қазақ  сияқты  халықта  ауызекі  сөйлеу  мәдениетінің 
ғасырлар  бойы  тұрақтала  түскенін  белгілі  нормалары  қалыптаса  бастағанын,  сөйлеу 
ырғағының болғанын ескерсек, ауыз әдебиетінің шешендік сөздердің ең құндыларын алып 
қарасақ, жазба әдеби тілге бір табан жақын екеніне дау айта алмаймыз. Қайта жазба әдеби 
тілге  жақын  туған  тіл  деп  түсінеміз.  Ауызекі  сөйлеу  кезінде  ойлану,  тиімді  тілдік 
құралдарды саралап жатып мүмкіншілігі аз болғандықтан жазба тілдегідей әдеби нормалар 
қатаң сақталынбай айтылады. 
Ауызша  таралып,  ұрпақтан-ұрпаққа  жеткен  әдеби  мұралар  («Қыз  Жібек», 
«Қобыланды», «Қамар») т.б қиссалар ХІХ ғасырдың екінші жартысында баспа бетін көрді. 
Бірақ  олар  таза  қазақ  тілінде  берілген  жоқ.  Дегенмен  бұл  қиссалардың  әдеби  тілдің 
қалыптасуына  тікелей  пайдасы  болғанын  айтпауға  болмайды.  Бұл  мұраларды  тіл  тарихы 
тұрғысынан зерттеу, әдеби мұраның ең құндылары деп қарау керек.  
Академик І. Кеңесбаев былай дейді:  «Арғы көне тарихымен ұласқан тарихтың тілі, 
бертін  келе  ұлттық  тіл  категориясынан  әдеби  тілдің  жігін,  шегін  бөле  қараған  теріс 
болмайды,  бөле  қарау  дегенді  бөліп  тастау  деп  түсінбеуіміз  керек.  Неге  десеңіз,  ешбір 
әдеби  тіл  белгілі  бір  халықтың  ауызекі  тілінен,  ауыз  әдебиетінен,  лексика,  грамматика, 

202 
 
фонетика жағынан мүлде оқшаулануы мүмкін емес». Әдеби тілдің табан тірер, арқа сүйер 
негізі  сол  халық  тілі  нормасында  жатыр.  Демек,  әдеби  тіліміздің  ауызекі  тілге  де  ауыз 
әдебиетіне  де  қатысып,  терең  зерттеу  пайымдай  тексеру  басты  міндеттердің  бірі.  Ауыз 
әдебиеті  мен  ауызекі  сөйлеу  тілінен  нәр  алған,  ұлттық  тіл  дәрежесіне  жеткенге  дейінгі 
сатысын жүйелі зерттеу арқылы тілдің өзгерістерін айқындау негізгі міндеттердің бірі. 

жүктеу/скачать 2,79 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: