Практикумы оқу құралы 2013 жыл Алматы 2013 1 0 0 0 6 0 0 4

 
138 
Жаттығулар мен есептер 
1. Натрий гидроксидінің ерітіндісі, құрғақ натрий хлориді, концентрлі күкірт қышқыл, 
марганец диоксиді берілсе, жавель суын қалай алуға болады? Реакция теңдеулерін жазыңдар. 
2. Тӛмендегі реакция теңдеулерін толық жазыңдар: 
...
)
(
2
2
2
2
4
O
O
H
ClO
Ca
 
...
3
2
3
FeCl
HCl
FeCl
KClO
 
4
2
SO
H
NaClO
KJ
 
2
2
)
(
Cl
OH
Ba
 
3. Мына қосылыстардағы 
2
3
)
(ClO
Mg
, 
2
KClO , 
2
4
)
(ClO
Sr
, 
2
)
(ClO
Ca
  хлордың  тотығу 
дәрежесін табыңдар. 
4. Тек тотықсыздандырғыш бола алатын хлордың қосылыстарына мысал келтіріңдер. 
Қажетті реакция теңдеуін жазыңдар. 
5.  3,75%-ті  (ρ=1,04  г/мл)  10  л  барий  гидроксиді  ерітіндісімен  әрекеттескенде  (қ.ж.) 
хлордың қандай кӛлемі қажет? 
6.  21%-ті  (ρ=1,22  г/мл)  250  мл  ерітіндідегі  темір  (ІІ)  сульфатын  қышқыл  (
4
2
SO
H
) 
ортaда тотықтыру үшін 6,8%-ті 
3
KClO
 (ρ=1,04 г/мл) ерітіндісінің қандай кӛлемі қажет? 
7. 150 мл 40%-ті (ρ=1,41 г/мл) калий гидроксиді ерітіндісіне хлор жібергенде неше г 
3
KClO
 түзіледі? 
8. Оксид құрамында 47,42% оттегі бар. Оның сутегі бойынша тығыздығы 33,7-ге тең. 
Осы оксидтің формуласын табыңдар. 
 
 
Бром, иод және олардың қосылыстары 
Бақылау сұрақтары: 
1. Бром және иод элементтеріне фтормен және хлормен салыстыра отырьп, сипаттама 
беріңдер. 
2.  Бром  және  иодқа  жай  зат  ретінде  сипаттама  беріңдер:  молекулалар  құрылысындағы 
хлорға  ұқсастығын,  айырмашылығын  көрсете  отырып  ядро  арақашықтығының  өзгеруін 
түсіндіріңдер,  молекуладағы  байланыс  сипаты,  беріктігі,  ұзындығы  т.б.  шамалардың 
өзгеруінің галогендер қасиеттеріне әсері қалай (кесте сызыңдар)? 
3. Галогендердің тотықтырғыш қабілеті қалай өзгереді? 
4. Галогендердің алынуы. 
5. Бромсутегі мен иодсутегін қалай алады? Реакция теңдеулерін жазыңдар. 
6. Галогенсутектерге сипаттама беріңдер (кесте түрінде). 
Молекула 
құрылысы 
Байланыс 
беріктігі 
Полюстілігі  
Суда 
ерігіштігі 
Электроли
т күші 
Тотықсыздан 
дырғыштығы  
 
 
 
 
 
 
Қорытынды: не себептен тотықсыздандырғыш және қышқылдық касиеттері өседі? 
7. Калий иодиді иодтың суда ерігіштігін неге өсіреді? 
 
№4 зертханалық жұмыс 
Тәжірибелер. 
Аспаптар  мен  реактивтер:таразы,  сынауықтары  бар  штатив,  тамшылатқыш,  шыны 
пластинка,  индикатор  қағазы,  сүзгі  қағазы,  алюминий,  магний,  иод,  мырыш  ұнтақтары, 
қызыл фосфор, марганец (ІІ) оксиді, бензол 
6
6
H
C
, этил спирті 
OH
H
C
5
2
, күкірт қышқылы  
(
84
,
1
г/мл),  калий  гидроксиді,  натрий  гидроксиді,  калий  бромиді,  калий  бромиті,  калий 
иодиді,  күміс  нитраты,  хлор  суы,  бром  суы,  иод  суы,  күкіртсутегі  суы,  индиго  немесе 
фуксин, лакмус. 
 

 
139 
1. Бромды  және  йодты алу.   а) Калий бромиді  түйірлеріне  марганец (ІV) оксиді  ұнтағын 
араластырып,  сынауыққа  салыңдар.  Қоспаға  концентрлі  күкірт  қышқылының  бірнеше 
тамшысын  тамызып,  жайлап  қыздырыңдар.  Бӛлінген  бром  буының  түсі  мен  иісі  (абайла!) 
қандай? Реакция теңдеуін жазыңдар. 
ә)Жоғарыдағы  жасалған  тәжірибені  калий  йодидімен  жасаңдар.  Бу  түрінде  қандай  зат 
бӛлінеді?  Оның  иісі  мен  түсі  қандай?    Реакция  теңдеуін  жазыңдар.  Жүргізілген 
тәжірибелерде марганец (ІV) оксиді қандай роль атқарады? 
б)  Калий  бромиді  ерітіндісіне  жаңа  дайындалған  хлор  суын  тамшылатып  қосыңдар. 
Ерітіндігіе  бензол  қосып,  шайқаңдар.  Ерітіндінің  және  бензол  қабатының  түсін  байқап, 
жазып  алыңдар.  Бромның  судағы  және  органикалық  еріткіштегі  ерігіштігі  туралы 
қорытынды  жазыңдар.  Калий  бромидінің  хлор  суымен  әрекеттесу  реакция  теңдеуін 
жазыңдар. 
в) Екі сынауыққа калий йодиді ерітіндісінің 2-3 мл-ін құйыңдар, біреуіне тамшылатып хлор 
суын, екіншісіне бром суын қосыңдар. Не байқалды? Сынауықтың әрқайсысына 1 мл бензол 
қосып шайқаңдар. Не байқалады? Түсіндіріңдер. Реакция тендеулерін жазыңдар. 
2. Бромның касиеттері. а) Индиго және фуксин ерітінділеріне бром суын қосып, байқалған 
құбылыстарды түсіндіріңдер. 
ә)  Сынауыққа  5  мл  бром  суын  құйып,  магний  ұнтағын  салып,  шайқаңдар.  Түсі  ӛзгерді  ме? 
Түсіндіріңдер. Реакция теңдеулерін жазыңдар. 
б)    Күкіртсутегі  суына  (оның  түсін,  иісін  алдын  ала  байқаңдар)  тамшылатып  бром  суын 
қосып ұзақ шайқаңдар. Байқалған құбылысты, реакция теңдеуін жазыңдар. 
в)Сынауыққа  2-3  тамшы  бром  суын  құйып,  түсін  байқаңдар,  аздап  қыздырыңдар.  Не 
байқалады? 
3.    Иодтың  қасиеттері.  а)  Құрғақ  сынауыққа  йодтың  түйірін  салып,  су  құйып  шайқаңдар. 
Сұйықтықтың түсін байқаңдар. Йод суда қалай ериді? Осы судағы ерітіндіге калий йодидін 
тамшылатып қосыңдар. Не байқалады? 
ә)  Иодтың  этил  спиртінде  ерігіштігін  сынау  үшін,  оның  1  түйірін  1  мл  спиртте  ерітіңдер. 
Ерітіндінің түсін байқаңдар. 
б)  2-3  мл  күкіртсутегі  суына  бірдей  мӛлшерде  йод  суын  шайқай  отырып  қосыңдар. 
Реакцияның белгісін бақылап,  реакция тендеулерін жазыңдар. 
в) Фарфор табақшада ұнтақталған йод пен алюминий немесе мырыш ұнтағын араластырып, 
1мл су тамызыңдар. Не байқалады?  Су - катализатор  қызметін атқаратынын ескере отырып 
реакция теңдеулерін жазыңдар.  
4. Калий бромиді мен йодиді қоспасына хлор суыныңәсері. Сынауыққа 2-3 тамшыдан 2н 
калий йодиді мен калий бромидінің ерітінділерін құйып, 0,5 мл бензол қосып, тамшылатып 
хлор  суын  қосыңдар,  ерітіндіні  үздіксіз  шайқаңдар.  Бензолдың  түсін  байқаңдар.  Хлор 
алдымен  калий  йодидін  тотықтырады,  бұл  кезде  йод  бӛлінеді,  ол  бензол  қабатын  қызыл 
күрең  түске  бояйды.  Одан  соң  бӛлінгенйод хлордың  артық  мӛлшерімен  әрекеттесіп  йодтау 
қышкылына
3
HJO
  дейін  тотығады,  сол  кезде  бензол  қабаты  түссізденеді.  Хлор  суын  тағы 
қосқанда  бензол  қабаты  қызыл-сары  түске  боялады.  Себебі,  бӛлінген  бром  хлор  суын 
қосқанда  бромдау  қышқылына 
3
HBrO
дейін  тотығады  да,  бензол  қабаты  қайтадан 
түссізденеді.  Реакция  теңдеулерін  жазып,  тотықтырғыш  пен  тотықсыздандырғышты 
анықтаңдар. 
5.Галогенсутектердің  тотықсыздандырғыш  қасиеттері.  Үш  құрғақ  сынауыққа  калий 
йодидінің,  калий  бромидінің,  калий  хлоридінің  ұнтақтарын  салып,  әрқайсысына  2-3 
тамшыдан  концентрлі  күкірт  қышқылын  тамызыңдар.  Алғашында  үшеуінде  де  ақ  бу 
түзілгенін,  ал  кейін  соңғы  екеуіндегі  ӛзгерістерді  байқаңдар.  Байқалған  кұбылыстарды 
түсіндіріңдер. 
Галогенсутектердің 
тотықсыздандырғыш 
қасиеттерін 
салыстырып, 
қорытынды 
шығарыңдар. 
Реакциятеңдеулерін 
жазыңдар. 
Галогенсутектерді 
тотықсыздандырғыш қасиеттерінің ӛсу ретімен орналастырыңдар. 
6.Бромиджәнейодидиондарынатәнреакциялар. Екісынауықалып,біріншісінекалийбромиді, 
екіншісінекалиййодидіерітінділерінқұйып,  екеуінедекүміснитратыерітіндісіменәсеретіңдер. 

 
140 
Тұнбалардың  түсін  байқаңдар.  Реакциятеңдеулерін  молекулалықжәне  иондықтүрде 
жазыңдар. 
7.Бромдылау  қышқылдың  тұздары.  Шамалы  бром  суына  ерітінді  сарғыш  тартқанша 
тамшылатып  сілті  ерітіндісін  қосыңдар.  Бромның  сілті  ерітіндісімен  әрекеттесуін 
молекулалық және иондық түрде жазыңдар. Ерітіндіде гипобромит түзілгенін дәлелдеу үшін 
индиго немесе фуксин ерітіндісін пайдаланыңдар.  
 
Жаттығулар мен есептеулер 
1.  Тӛмендегі  келтірілген  қосылыстардағы    бромның  және  йодтың  тотығу  дәрежелері  мен 
валенттіліктерін табыңдар: 
4
5
2
3
,
,
,
,
,
HJO
HJO
O
J
HBrO
HBrO
HBr
. 
2. Бром суына  
а) қышқыл; 
ә) калий йодидін қосқанда химиялық тепе-теңдік қай жаққа ығысады? Реакция теңдеулерін 
жазыңдар. 
3. Калий йодидінің ерітіндісіне шамалы бром суы  және артық мӛлшерде хлор суы қосылды. 
Ерітіндіде қандай реакциялар жүреді? 
4.  Йодтау қышқылды алудың үш әдісін реакция теңдеулерімен жазып кӛрсетіңдер. 
5. Реакция теңдеулерін аяқтап, коэффициенттерін қойыңдар: 
а) 
HCl
KClO
KBr
 
ә) 
4
2
3
SO
H
KBr
KBrO
 
б) 
KOH
Br
2
 
в) 
)
(
3
2
конц
HNO
J
 
г) 
....
2
2
2
HCl
O
H
Cl
Br
 
д) 
4
2
2
3
)
(
SO
H
BrO
Ba
. 
6. Не себептен йод суда нашар ериді, ал органикалық еріткіштерде жақсы ериді? 
7. 50 мл 14% (
1
,
1 г/мл) бромсутегі қышқылы ерітіндісін кӛлемін 700 мл-ге дейін су (
1
г/мл)  қосып  сұйытылды.  Алынған  ерітіндінің    молярлы  концентрациясын  және  ерітіндідегі 
еріген заттың массалық үлесін есептеңдер. 
8. 200 мл 0,1н күміс нитраты ерітіндісіне 2 г калий бромиді қосылды. Тұнбаға неше грамм 
күміс бромиді түседі? Ерітіндідегі еріген тұздың нормальды концентрациясы қандай? 
9. 50 мл 0,75М темір сульфатының ерітіндісімен қышқылдық  ортада әрекеттесу үшін 60% (
04
,
1
г/мл) калий броматынан қанша мл керек?  
 
 Оттегі. Оксидтер. Пероксидтер. 
Оттегi  ең  кӛп  таралған  элемент.  Табиғаттағы  оның  мӛлшерi  (литосфера  мен 
атмосфераны қоса есептегенде) 47,2% (салмақ). 
Бiздiң  планетада  оттегiнiң  маңызы  орасан  зор.  Ол  кӛпшiлiк  элементтермен 
әрекеттесiп, жер қыртысын құрайды. Ауада оттегi 20,9% (кӛлем), судың құрамында 88,89% 
(салмақ), жалпы барлық элементтердiң 55 пайыздайы оттегi болады. Сонымен қатар, оттегi 
органикалық заттардың (белок, май, углеводтар) құрамына кiредi. 
Оттегiнiң  биологиялық  маңызын  айта  кетпей  болмайды.  Жерде  барлық  процестер 
оттегiнiң қатысуымен жүредi. Тек кейбiр тӛменгi сатыдағы тiрi организмдер (ашытқы, кейбiр 
бактериялар)  ғана  оттегiнсiз  ӛсiп  жетiле  алады.  Жылықанды  жануарлар  оттегi  болмаса 
бiрнеше  минутта  ӛледi.  Жануар  мен  ӛсiмдiктер  тыныс  алу  кезiнде  оттегiн  сiңiрiп  кӛмiртегi 
(IV)  оксидiн  бӛледi.  Атмосферада  оттегi  мӛлшерi  тұрақты  болады.  Оны  тұрақтандырып 
тұратын ӛсiмдiктер. Күн сәулесi әсерiнен жасыл ӛсiмдiктерде фотосинтез процесi жүредi. Ол 
процесс  нәтижесiнде  ӛсiмдiк  ауадан  кӛмiртегi  (IV)  оксидi  мен  суды  сiңiрiп,  оттегiн  бӛлiп 
отырады. Қоршаған ортада оттегi мол болу үшiн жасыл ӛсiмдiктiң маңызы зор. 
Жануарлар  мен  адам  организмiне  оттегi  қан  арқылы  сiңiрiледi.  Ол  қандағы 
гемоглобинмен  тұрақсыз  қосылыс  оксигемоглобин  түзедi.  Тканьдерге  барған  кезде 

 
141 
оксигемоглобин  қайтадан  оттегi  мен  гемоглобинге  ыдырайды.  Оттегi  тканьға  сiңiрiледi  де 
организмдегi тотығу, тотықсыздану, тыныс алу процестерiне қатысады. 
Оттегi топырақтың да құрамына кiредi. Оның қатысуында топырақта ӛсiмдiк, жануар 
қалдықтары  шiрiп  жай  заттарға 
3
2
2
,
,
NH
CO
O
H
  айналады.  Оттегi  топырақтың 
құнарлылығын арттырады. 
Оттегiн алу. Оттегiнiң ауаның құрамды бӛлiгi екенiн алғаш Лавуазье дәлелдедi. Таза 
оттегiн алғаш швед ғалымы Шееле (1772 ж.), содан соң 1774 ж. ағылшын ғалымы Пристли 
сынап (II) оксидiнен алған. 
Ӛнеркәсiпте  оттегiн  сұйық  ауаны  ректификациялап  алады.  Азоттың  қайнау 
температурасы  тӛмен  болғандықтан  бiрiншi  ұшады  да,  оттегi  қалады.  Таза  оттегiн  суды 
электролиздеп алуға болады. Оттегiн арнаулы баллондарда сақтап, тасымалдайды. 
Зертханада  оттегiн  калий  перманганатын  не  хлоратын  қыздырып  ыдырату  арқылы 
алады: 
2
2
4
2
4
2
O
MnO
MnO
K
KMnO
 
2
3
3
2
2
O
KCl
KClO
 
Оттегiнiң қасиеттерi.  Оттегi   иiссiз, түссiз, ауадан шамалы ауыр газ. Ол-183
0
С -та 
сұйылады,  218,8
0
С-та қар сияқты қатты затқа айналады. Оттегi суда аз еридi, 20
0
С-та судың 
100 кӛлемiнде оның 3,1 кӛлемi ғана еридi. 
Әдетте  оттегi  ӛте  тұрақты    екi  атомнан  О
2
  тұрады.  Оттегi  молекуласы  атомдарға 
ыдырау  үшiн  ӛте  жоғары  температураға  дейiн  қыздыру  қажет  (1500-3000
0
С).  Оттегi 
парамагниттi,  сондықтан  оның  молекуласында  дара  электрон  болуы  тиiс.  Оттегi  инерттi 
газдардан  басқа  барлық  элементтермен  қосылыс  түзедi.  Ол  кӛптеген  металдармен  және 
металл  еместермен  тiкелей  әрекеттеседi.  Оттегi  тiкелей  алтынмен,  платинамен  және 
галогендермен  ғана  әрекеттеспейдi.  Жеке  элементтермен  ол  оксидтер  түзедi.  Оксидтерде     
«-2» тотығу дәрежесiн кӛрсетедi. Таза оттегiнде заттар ауадағыдан жақсы жанады. Табиғатта 
оттегi  кӛмегiмен  тыныс  алу,  шiру,  жану  процестерi  жүредi.  Тiптi  организмде  оттегi 
қатысуында жүретiн тотығу процесiн тыныс алу дейдi. Тыныс алу кезiнде бӛлiнген энергия 
организмдегi  басқа  процестердi  қолдап  тұрады.  Ӛсiмдiк,  жануар  қалдықтарының  оттегiнде 
тотығуын шiру, жылу және сәуле бӛле жүретiн заттардың оттегiнде тотығуын жану дейдi. 
Оттегiнiң  кӛп  мӛлшерi  металл  кесу,  пiсiру  үшiн  қолданылады.  Ол  сутегiмен  немесе 
ацетиленмен  қосылып  жанғанда  ӛте  жоғары  (3000
0
С)  температура  бередi.  Ӛнеркәсiпте 
оттегiн металлургиялық процестердi жеделдету үшiн пайдаланады. Ол жарылғыш заттардың 
құрамды  бӛлiгi.  Сұйық  оттегi  авиация  мен  ракеталарда  қолданылады.  Таза  оттегiн 
медицинада, космонавтикада тыныс алу үшiн пайдаланады. 
Бақылау сұрақтары 
1. Оттегі атомының құрылымдық формуласын жазыңдар. 
2. МОӘ пайдаланып, оттегі молекуласының құрылысы мен парамагниттік қасиетін 
түсіндіріңдер. 
3. Оттегі мен озонның физикалық және химиялық қасиеттерін салыстырыңдар. 
4. Оттегін зертханада алудың белгілі әдістері. 
5. Металдар мен бейметалдар оксидтері мен гидроксидтерінің классификациясы 
және химиялық қасиеттері. 
№5 зертханалық жұмыс 
Тәжірибелер:  
Аспаптар  мен  реактивтер:оттегі  толтырылған  газометр,  штатив,  тығыны  бар 
сынауық,  заттарды  жағуға  арналған  темір  қалақша,  шыны  таяқша,  цилиндр,  ұшы  сүйір 
түтікше,  индикатор  қағазы,  қар  немесе  мұз,  сүзгі  қағаз,  воронка,  шыра,  қызыл  фосфор, 
көмір, темір ұнтағы, натрий пероксиді 
2
2
O
Na
, марганец (ІV) оксиді 
2
MnO , барий пероксиді 
2
BaO , калий хлораты 
3
KClO
, диэтил эфирі, сутегі пероксиді 
2
2
O
H
(30 -ды және 3 -ды) , 
OH
NH
4
,  барий  гидроксиді 
2
)
(OH
Ba
,  натрий  гидроксиді  NaOH ,  калий  гидроксиді  KOH , 

 
142 
күміс нитраты 
3
AgNO
, калий иодиді  KJ , калий перманганаты 
4
KMnO , хром (ІІІ) нитраты
3
3
)
(NO
Cr
,  марганец  (ІІ)  сульфаты
4
MnSO ,  қорғасын(ІІ)  нитраты 
2
3
)
(NO
Pb
,  хром  (ІІІ) 
сульфаты
3
4
2
)
(SO
Cr
, натрий сульфиді 
S
Na
2
, калий бихроматы 
7
2
2
O
Cr
K
. 
1.  Оттегінің  алынуы.  а)  Тәжірибе  үшін  ұсақталған 
3
KClO
және
2
MnO ұнтағы  қажет. 
Құрғақ  таза  сынауыққа 
3
KClO
  салып  штативке  бекітіңдер.  Сынауықтың  түбін  біртіндеп, 
одан кейін күшті қыздырыңдар. Тұз балқығанда шала жанған шыраны апарып сынаңдар. Не 
байқалады?  Қыздыруды  тоқтатып 
2
MnO -ні  тез  салыңдар,  қайтадан  шала  жанған  шыраны 
жақындатыңдар. Не байқалады? Реакция теңдеулерін жазыңдар. 
2
MnO -нің ролі қандай? 
ә)  Құрғақ  сынауыққа 
4
KMnO ұнтағын  салып  қыздырыңдар.  Түзілген  газды  шала 
жанған  шыраменсынаңдар,  реакция  теңдеуін  жазып,  тотығу-тотықсыздану  процестерін 
түсіндіріңдер.  Оттегін  су  астында  жинау  үшінперманганат  салынған  сынауықты  газ 
түтікшесі  бар  тығынмен  жауып,  түтікшені  суы  бар  ваннада  су  толтырылған  сынауыққа 
кигізіңдер.  
2. Оттегінің тотықтырғыш қасиеттері. а,ә,б,в тәжірибелеріне газометрде жиналған 
оттегін (60-сурет) пайдалану керек. 
а)  Күкіртті  қыздырып  тұтанған  кезде  оттегі  толған  ыдысқа  салып,  түбіне  дейін 
жеткізіп  ауада  және  оттегінде  жануын  салыстырыңдар.  Содан  соң  су  құйып  араластырып 
лакмуспен сынаңдар. Қандай заттар түзіледі? Реакция теңдеулерін жазыңдар. 
ә) Күкірттің орнына фосфорды алып алдыңғы тәжірибені қайталаңдар. 
б)  Алдын  ала  қыздырылған  магний  лентасын  оттегі  бар  ыдысқа  салып  жағыңдар. 
Түзілген затқа су құйып шайқаңдар. Лакмусқа әсері қандай? Реакция тендеулерін жазыңдар, 
қорытынды шығарыңдар. 
в)  Болат  (темір)  сымға  шамалы  кӛмірді  іліп  алып  қызарғанша  қыздырып,  оттегі  бар 
ыдысқа  салыңдар.  Темір  сымның  жануын  байқаңдар.  Реакция  теңдеулерін  жазыңдар 
(темірдің аралас оксиді түзіледі). 
г)Калий  нитратын  құрғақ  сынауыққа  салып  (61-сурет),  штативке  бекітіп  тұз 
балқығанша  қыздырыңдар.  Газ  бӛлінген  кезде  бір  кесек  ағаш  кӛмірді  қыздырып  салыңдар. 
Күкірттің молекулалықжәне атомдықоттегінде жануын салыстырыңдар. Реакция теңдеулерін 
жазыңдар. 
д)Алмасу  реакциялары  арқылы Mn (II)  гидроксидін  алыңдар.  Газометрден  оттегін 
біртіндеп жіберіп оның тотығуын байқаңдар. Түсі қалай ӛзгереді? Реакция теңдеуін жазып, 
жану және тотығу реакцияларының айырмашылығы қандай екенін түсіндіріңдер. 

жүктеу/скачать 6,26 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: