Г.Қ. Рысбаева  Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің         Алматы, Қазақстан,  guldarhan@inbox.ru

97 
 
Түркі  халықтарының  мәдениетінің  ғана  емес,  сонымен  бірге  бүкіл  дүние  жүзі 
мәдениетінің  тарихында  елеулі  орын  алатын  ескерткіштердің  бірі  –  бүкіл  әлемге  әйгілі 
болған  VІІІ  ғасырдағы  Орхон  ескерткіштері.  Орхон  ескерткіштері  қатарына  VІІ  ғасырдың 
аяғы  мен  VІІІ  ғасырдың  бас  кезіндегі  Орхон,  Сэлэнгі,  Тоғула  (Тула)  өзендерінің 
аңғарларынан  табылған  Құтлық  қаған,  Білге  қаған,  Күлтегін,  Тоныкөк,  Күллі  Чор 
ескерткіштері жатады. Ондағы жазулар көбіне оңнан солға қарай, жоғарыдан төмен қарай екі 
түрлі оқылады. 
Көне  түркі  халықтары,  яғни  біздің  арғы  ата-бабаларымыз  өздері  жасаған  рухани  асыл 
мұраларын,  ерліктерін  құлыптастарға,  тақтатастарға  ойып  жазып  қалдырған.  Орхон-Енисей 
бойындағы  құлпытастардағы  жазулардың  барлығы  халық  тарихын  баяндап  тұр.  Онда  ел, 
отан  қорғау  мотивтері  кең  орын  алған.    Сондықтан  болар,  бұл  ескерткіштердегі  өлеңдердің 
басым  көпшілігі  халқын,  жерін  жаудан  қорғауда  және  шапқыншылармен  болған  ауыр 
шайқаста  асқан-ерлік  көрсеткен  батырларға,  сонымен  бірге  соғыста  мерт  болған 
жауынгерлерді мадақтауға арналған.  
Айталық, Күлтегін, Тоныкөкке арналған құлпытастағы жазулардың культтік мағынасы 
болды. Мәселен, Күлтегін, Тоныкөкке арналған ескерткіштегі жазулардан [1, 44] көне түркі 
халықтарының Тәңірге,  Күнге, от пен суға табынып, тағзым еткенін толық аңғаруға болады: 
Күлтегіннің кіші жазуында:  
 
Аудармасы: 
Теңрі йарлықадуқын үчүн,  
 
Тәңірі жарылқағандықтан, 
Өзім қутым бар үчүн,  
 
 
Өзімнің бақытым болғандықтан, 
Қаған олуртым.  
 
 
 
Қаған отырдым. 
Қаған олурып, йоқ,   
 
 
Қаған болып, жоқ, 
чығай будунуғ қоп қобартдым  
 
кедей халықты көп көтердім, 
Чыған будунуғ бай қылтым. 
 
Кедей халықты бай қылдым, 
Аз будунығ үкүш қылтым.   
 
Аз халықты көп қылдым.  
Тоныкөк/Тоныкук жазуында: 
  
Аудармасы: 
Тәңрі анча теміс ерінч: 
 
 
Тәңірі (сонда) былай деген екен: 
Қан бертім, қануңун қодуп,  
 
Хан бердім, ханыңды тастап  
ічікдің. 
 
 
 
 
бағындың. 
Ічікдүк үчүн   
 
 
 
Бағынғаның үшін (басқаға) 
Теңрі өлүтміс ерінч,  
 
 
Тәңірі (сені) өлімші етті,  
Осыдан-ақ,  көне  түркі  қағандарының  көктегі  Тәңір  жолынан  айнымауға  тырысқанын 
байқауға  болады.  Демек,  Көне  түркілердің  Тәңірге  табынған  наным-сенімі  –  ұзақ  дәуірдің 
жемісі.  
«Тарихи деректерге қарап «тәңірі» сөзінің көне түркі жазбаларында екі түрлі мағынада 
қолданылғанын  көреміз.  Алғаш  ол  биік  тау  шыңына  қатысты  айтылса  керек.  Кейін  ислам 
дінінің  әсерімен  семантикалық  өзгеріске  түскен.  Сөйтіп  бізге  мәлім  «құдай»,  «алла»  деген 
мағынаға  ие  болған,  –  дей  келе,  Т.Қоңыратбаев  «Көкке  табыну  культін  біз  Қытай 
жазбаларынан  да  жиі  ұшыратамыз.  Олардағы  атауы  –  шань.  Демек,  «Тянь-Шань»  –  тау 
шыңы, «шаньжүн» – тауды мекендейтін тайпа (жүн) атауы болмақ. Мұны біз Сымя Цянның 
тарихи  жазбаларынан  анық  көреміз»  –  деп  өз  ойын  білдіреді  [2,  62].  Ежелгі  түрік  әулеті 
өздерінің  ұғымындағы  ең  биік  шыңды  Хан  Тәңірі  деп  атауы  кездейсоқ  емес.  Бұл  да  – 
Тәңіріге табыну мен қастерлеудің бір түрі.  
«Тәңірі»  сөзі  –  түркі  тілдерінде  өте  ерте  заманнан  келе  жатқан  культтік  мағынада 
жұмсалатын сөз екенін айттық. «Тәңір» сөзінің этимологиясын С.Ақатаев: «Таң» және «ер» 
сөздерінің  бірігуінен  шығуы  мүмкін  деп  қарастырады.  «Бірінші  буын  «таң»  автордың 
пікірінше күннің шығуымен байланысты болса, «ер» – түркі тілдерінде ер адамды білдіреді. 
Осы тұрғыда Тәңір «Күн адам», «Аспан адам», яғни құдай дегенді білдіреді» [3, 69].  
«Көк  Тәңірі»  мен  «Аспан»  екеуі  екі  ұғым.  Түріктанушы  Қ.Сартқожаұлы  «Тәңірі»  мен 
«көк  аспан»  бір  ұғымда  жұмсалмайтындығын  былай  түсіндіреді:  «Teηir»  (Тәңір)  –  бұған 
дейінгі  барлық  аудармашылар  «көк  аспан»  деп  аударып  келді.  «Тәңір»  –  байырғы 
түркілердің  табынатын,  жаратушы  жалғыз  құдайы.  Тәңір,  адам,  табиғат  жанды,  жансыз 

98 
 
дүниенің жаратушысы. «Teηir teg teηiride jaratmyš Türük bilige qaγan» деген сөйлемді барлық 
зерттеушілер «Небопадобный, неборожденный Бильге каган» Н.Х.Оркун «Gode benzer gokte 
(mevcud)olmus  bilge  hakan»  деп  аударған.  Бұлардың  аудармасы  бойынша  «аспан  іспеттес, 
аспаннан  жаралған»  боп  келеді.  Тәңір  –  көк  аспан  емес.  Сондықтан,  біз  «Тәңір  текті,  Тәңір 
жаратқан»  деп  аудардық.  Байырғы  түркі,  парсы  қытай  деректеріндегі  «Нұрдан  жаралған» 
дегеннің  көне  аналогы  болмақ»  [4,  120].  Демек,  тәңірі  –  исламнан  бұрынғы  түркі 
халықтарының  негізгі  діні.  Олар  ата-бабаның  аруағына  сыйынып,  аспанға,  күнге,  айға 
табынды және отты тазартушы күш ретінде таныды. 
Түркі  халықтары  қандай  істі  бастаса  да,  атқарса  да  және  мақсат,  мүдделерін  жүзеге 
асырса  да  ең  әуелі,  көктегі  Тәңірге  шын  беріле  тағзым  етіп,  «Тәңірім  қолдай  көр»,  «Менің 
тәңірім»,  «Менің жарылқаушым, жаратушым»,  деп  Тәңірді  өздеріне  ең  жақын  қамқоршы 
тұтқан.  Екіншіден,  түркілердің  «Менің  Тәңірім»  деуі  –  осы  дінді  өздері  тудырғандығын 
танытады.  Бұған  «Оғызнама»  шығармасындағы  «Тағы  бірде  Оғыз  қаған  Тәңірге 
жалбарынды. Содан айналаны қараңғылық басқанда көктен бір жойқын жарық түседі. Оғыз 
қаған  арнайы  барып  қараса  –  маңдайында  оттай  жарқыраған  меңі  бар  аса  сұлу  қыз  көреді. 
Оғыз қаған соған үйленеді. Ол үш ер бала туады. Олардың біріншісіне Күн, екіншісіне  Ай, 
үшіншісіне Жұлдыз деп ат қояды. Одан кейін аңға шыққанда үлкен ағаш қуысында отырған 
сұлу  қызға  үйленіп  содан  көрген  балаларына  Көк,  Тау,  Теңіз  деп  есім  береді.  Солардың 
құрметіне Оғыз қаған үлкен той жасап, ел-жұртқа жарлық беріп: «Міне, мен сендерге қаған 
болдым,  біздің  таңбамыз  береке  болсын,  ұранымыз  көк  бөрі  болсын.  Көк  туымыз  болсын, 
Көк шатырымыз болсын», – деген жолдар дәлел болады [5, 32]. 
Көк Тәңіріне сыйынған, көк пен жерге табынған сонау көне түркілердің мифтік танымы 
тілек-бата  сөздерде  айқын  көрінеді.  Бата  сөз  мәтінінде  көбінесе  Алла,  Құдай,  Тәңірі  секілді 
культтік  сөздер  жиі  кездеседі.  Бұл  культтік  сөздерді  бір-біріне  ауыстырып  қолдана  береді. 
Бұл,  әрине,  қазақтардың  наным-сенімдерінің  бір  ерекшелігі.  Бата  сөздерде:  «Құдай 
жарылқасын!», «Құдай оңдасын!», «Тәңірі ием жарылқап, әулиелер қолдасын!», «Жарылқа, 
Тәңірім, қабыл ет, жарылқаудың қамын ет!», «Тәңірі берген несібең, тепкілесе кетпесін!», 
«Құдай өзің жарылқап, жолыңды оңғарсын!» деген сияқты фразеологизмдер жиі кездеседі. 
Кейде,  дәстүрлі  баталарда:  Қыдыр,  бақ,  бақыт  құсы,  бақ  дәулет,  құт  береке  тәрізді  сөздер 
айтылады: «Жорытқанда жолың болсын, жолдасың Қыдыр болсын!», «Әуелі құдай оңдасын, 
содан соң Қыдыр орнасын!», «Бақ қарасын, Қыдыр дарысын!», «Берсін десең, берейін бата, 
дарысын  Қыдыр  ата.  Қыдырың  қияласын,  періштең  ұяласын»,  т.б.  Сондай-ақ,  адамдар  бір-
біріне  жақсы  тілек  айтқанда  қалыптасқан  тұрақты  тіркестерде  де  «Алла,  Құдай,  Тәңірі» 
секілді культтік сөздер жиі кездеседі. Мәселен: Құдай жарылқасын! Құдай тілеуіңді берсін! 
Құдайдың құлағына шалынсын! Алла жар болсын! Алланың нұры жаусын! Тәңірі оңдасын! 
Тәңірі пана болсын! т.б. 
Тоныкөкке  арналған  ескерткіштегі  жазулардан  культтік  мағынада  жұмсалатын  ежелгі 
түркі  халықтары  үшін  Көк  пен  жерден  кейін  тұрған  құдіретті  күш  –  әйел  тәңірісі  Ұмайға 
табынып, тағзым еткенін мындай жыр жолдардан аңғаруға болады: 
Тоныкөк жазуында:  
 
 
 Аудармасы: 
Теңрі, Ұмай, удуқ  йер – суб басы     
 Тәңірі Ұмай, қасиетті жер- су  
берті ерінч,   
 
 
 
 жеңіс берген. 
Неке тезербіз, үкүс тійін,   
  
 Көп деп неге қашамыз, 
Неке қорқұрбіз, аз тійін...   
  
 Азбыз деп неге қорқамыз...  
Ұмай  –  ертедегі  Орталық  және  Орта  Азияны  мекендеген  көшпелі  түркі  тілдес 
халықтардың  ұрпақ  жалғастырушы,  береке-молшылық  құдайы  болған.  Бұл  әйел  құдайы 
Тәңірден кейін екінші орын алған. Ұмай анаға қырғыздар, алтайлықтар, тувалықтар, шорлар 
және  хакастар  табынған.  Кезінде  Шоқан  Уәлиханов  қырғыздардың  «Майнекең  болайын!» 
деген  ант-суын  осы  Ұмай  ана  есімінен  іздестірген.  Өйткені  «майнеке»  деген  сөз  май,  неке 
деген  екі  сөзден  тұрып,  «май»  бөлігінің  алдындағы  дыбысы  түсіп  қалған  Ұмай  ананың  аты 
болып  шығады.  Сондай  «Ұмай  ана  сияқты  желеп-жебеушің  болайын!»  деген  мағынаны 
білдіреді  екен.  Демек,  қазақ,  қырғыз  тілінде  оның  есімі  «Май-ене»,  «Май-ана»  түрінде 

99 
 
сақталса, хакас тілінде «От ине», «От инезі» тіркестері «От ене, от енесі, от иесі» түрінде 
сақталып,  келін  түсіру  кезінде  Ұмай  анаға  табыну  нышандары  байқалды.  Мәселен,  қазақ 
халқының    ғұрпында  жаңа  түскен  жас  келінді  табалдырықтан  оң  аяғымен  аттата  сала  «От 
ана», «Май ана», жарылқа!» – деп отқа май құйғызады. Осы ізгі ниетті ақ тілеуді «От Ана» – 
қазақтардың мифологиялық кейіпкері Үт бикеш те, ал «Май Анамыз» – Ұмай Ана.  
Көне  түріктер  Ұмайды  көктен  түскен,  қолында  балаларды  қорғауға  арналған  алтын 
садағы  бар  өте  сұлу  әрі  қайрымды,  жымия  күлген  жас  әйел  бейнесінде  елестеткен.  Мұндай 
бейнелер  Күлтегін,  Көшө-Цайдам  кешеніндегі  тас  мүсіндерде,  балбал  тастарда  кездеседі. 
Баланың ата-анасы өз ұрпағы ұзақ сапарға шығарда, жаумен шайқасқа аттанғанда әуелі Ұмай 
ананың  қамқорлығына  тапсырады,  қауіп-қатерден,  тосын  ажалдан  қорғап  жүруді  тілейді. 
Сондай-ақ,  ежелгі  түркілер  дінінің  негізі  бірінші  Көкке  (Тәңір),  екінші  Жерге  (Жерге-Суға, 
Иер-Суб)  сыйыну  болатын.  Бұлар  нақ  Көктің  еркімен  билік  құрып  отыр  деп  санаған  түрік 
қағандарды  «Көк  тектестер  және  Көкте  туғандар»  деп  атады.  Үшінші  Ұмайға  сыйыну 
болатын.  Ұмай  –  от  басы  мен  бала-шағаны  қорғаушы  саналған.  Ұмайға  сыйынушылық 
Алтайдың  кейбір  түркі  тілдес  тайпаларының  наным-сенімінде  ХІХ  ғасырдың  аяғына  дейін 
сақталған. 
Түркі  тілдес  халықтар  Күн  культін  құдіретті,  қасиетті  құбылыс  деп,  От  культін,  Су 
культін  жоғары  бағалап,  құрмет  көрсетіп,  оған  сыйынған  [6,  74].  Күнге  табынуының 
алғашқы  баспалдақтары  «Авеста»  кітабыннан  көрніс  тапқан.  Күн  құдайы  «Хваршед  яшт» 
деп  аталады.  Авеста  кітабында  Күнге  арналған  гимн  онға  жуық  жыр  шумақтардан  тұрады. 
Онда  әлемге  нұрын  төккен  аспандағы  күннің  құдіретті  күшін,  қуатын  айта  отырып,  бір  ой 
мен  келесі  ойды,  бір  оқиға  мен  келесі  оқиғаны  тұтастыра  жалғастырып  жібереді.  Күнге 
арналған гимнге табынушылар күніне үш рет: таңертең, түсте, кешке, яғни, күн шығарда, күн 
тастөбеге  көтерілгенде  және  күн  батарда  оқу  көзделген.  Әр  айда  қанша  уақыт  болуы 
керектігін мөлшерлеуде де әр күннің атуымен батуы аралығын алған. Мысалға, Зороастризм 
ілімі негізінде де әр айда 30 күн бар. Мұнда әр күн бір құдайға бағышталып, соның атымен 
аталған.  Әр  айдың  он  бірі  –  Күн  құдайына  арналған  [7,  186].  «Күн  туымыз  болсын,  көк 
шатырымыз  болсын»  деген  сөйлем  арқылы  түркі  халықтары  аспан  әлемін  киелі  деп 
санағанын  көреміз.  Бүгінгі  күні  қазақ  елінің  байрағының  көк  болуы,  күн  шапағының 
суреттелуі  сол  сияқты  Түркия,  Әзірбайжан,  Өзбекстан  елдерінің  байрағында  ай  мен 
жұлдыздың  символдық  көрсеткіш  ретінде  көрініс  табуы  көне  түркі  дәуіріндегі  таныммен 
байланыстығы.  Түркілер  танымында  аспан  –  киелі.  Құдіретті  күшті  жаратушы  Тәңір 
аспанмен  астасып  жатады.  Сондықтан  аспан  түстес,  аспандағы  ай,  күн, жұлдыздарды  түркі 
халықтары  мемлекеттерінің  рәміздерінде  орын  алуының  өзі  олардың  түпкі  танымының  бір 
екенін айқындайды. 
Зороастризмнің  негізі  –  От  культіне  табыну.  От  –  жарылқаушы    құдай,  Күннің 
жердегі  бір  бөлшегі  ретінде  қарастырылған.  Отқа  табынудың  арғы  тегі  сол  Күнге  табыну 
болып шығады. Ежелгі адамдар күннің жарығы мен жылуының пайдасын ерте түсінген, сол 
күннің жарығы мен жылуының символы ретінде жерге от жаққан. Жер шарының терістігін 
мекендеген халықтардың отқа деген ықыласы, әсіресе айрықша болса керек. Өйткені мұнда 
қыс  ерте  түседі,  ауа  райы  суық.  Сондықтан  да  олар  отты  күннің  жердегі  символы  ретінде 
үнемі  жағып,  жылынған  болса,  от  мерекесін  олар  жаздың  күні  емес,  қыс  айларында,  суық 
түскен кездерге ыңғайлап өткізген. 
Түркі  тілдес  халықтардың  көпшілігінде  Отты  жоғары  бағалап,  құрмет  көрсетіп,  оған 
сыйынған.  От  қырғыз,  ұйғыр,  қарақалпақ,  қарачай-балқар  тілінде  –  от;  өзбек,  татар 
тілдерінде – ут; азербайжан тілінде – од деп аталады. От сөзінің семантикалық мағынасы әр 
түрлі  болып  келеді.  Айталық,  герман,  иран  тілдерінде  ол  «құдай»  мағынасын  берсе,  көне 
славян тілінде «күн» деген мағына берген. 
Отқа  табыну  –  қазақ  халқының  ежелгі  заманнан  бері  жалғасқан  нанымдарының  бірі. 
Отты  халық  өте  жоғары  бағалап,  қасиетті  әулие  деп  ұқты.  Алғаш  күн  күркіреп,  найзағай 
ойнағанда,  «сүт  көп,  көмір  аз»  деп  үйді  айнала  жүгіріп  ожаумен  ұру  ырымы  да  оттың 
құдіретті  күшіне  жалбарынудан  шыққан  болу  керек.  Ойымызды  Ш.Уәлихановтың:  «Түркі 

100 
 
халықтарында,  әсіресе  қазақтарда  отқа  әулиеше  табыну  бар»  деген  тұжырымы  дәлелдей 
түседі  [8,  208].  От  сөзінің  өте  жоғары  қастерленіп,  құдай  сөзімен  тең  қолданылғанын 
тіліміздегі «От ана» тіркесінен байқауымызға болады. Хакас тілінде «От атан» деп әйел от 
құдайын  айтқан,  Бутанаевтың  сөздігінде  бұл  сөз  «Почтительное обращение  к  богине огня» 
деп түсіндіріледі [9, 75]. Осы мағынада «От инее», «От инезі» тіркестері де әйел құдайына 
қаратып  айтылған  сөздер,  оның  қазақша  мағынасы  «От  ене,  от  енесі,  от  иесі».  «От  иесі» 
матриархат  дәуірінен  қалған.  Осыған  байланысты  әдет-ғұрыптар,  аңыз-ертегілер  көптеп 
кездеседі. Бұл ертегілердің кейбіреулерінде жалмауыз кемпір бейнесі от (ошақ) иесі ретінде 
суреттелінеді. Оты сөніп қалған қыз жалмауыз кемпірден от алып, үйіндегі ошақты жағады. 
Осыдан  келіп  қазақ  елінде  үй  ошағынан  «от  алу»  ғұрпы  шықса  керек.  От  культіне 
байланысты әдет-салт, ырым-жоралар өте ерте заманнан жалғасып келеді.  
 
Адамның  тіршілігінде  оттың  алатын орны  зор,  оның  бірнеше  бейнелік,  символикалық 
қасиеті бар. 
Біріншіден,  ертеде  отты  тамақ  пісіруге,  үй  жылтуға,  қараңғы  түнде  жарық  етуге 
пайдаланды. «Жаурасаң от жақ, қорықсаң от жақ, қарның ашса от жақ» деген нақыл сөз 
осыдан  келіп  шыққан.  М.Жұмабаевтың  «От»  өлеңі  осы  айтылған  таным  түсініктерді 
көрсетеді: 
Шынында, менің өзім – от,  
Қысылған қара көзім де – от. 
Мен оттан, от – менен. 
Жалынмын, мен жанамын, 
Оттан туған баламын. 
Оттан басқа тәңірі жоқ.  
Екіншіден,  отта  аластатқыш  қасиет  бар.  Отта  бәле-жаладан  сақтаушы,  күнәдан 
тазартушы күш бар деп есептейді. Соған сәйкес ертеде ел бір жұртқа көшкен кезде жұрттың 
орнына от жағып, адамды да, малды да екі оттың арасынан өткізіп тазартады. Бұл әдет, яғни 
ырым – аластау деп аталады. Аластаған кезде: «Алас, алас, әр пәледен халас, от, от тазарт 
бізді әр пәледен» – деп айтады. От түтінімен аурудың төсегін, жас баланың бесігін, киімдерін 
аластайды. 
Үшіншіден, оттың тазартқыш қасиеті бар. Қазақ, қырғыздар отқа табынып, оны барлық 
жаманшылықтан  сақтаушы,  тазартушы  ретінде  құдірет  тұтады.  Анимистік  наным  бойынша 
өлген  адамның  жаны  оттан,  от  жарығы  шырақтан  қорқады.  От  адамға  қамқорлық  етумен 
бірге, ол оның жауы да болады. Өйткені ол мылқау, мейрімсіз, тілсіз жау. От адамдарға үрей, 
қорқыныш сезімін тудырады. Сондықтан өлген адамның жаны үйіне қайта оралмасын деген 
ниетпен  оның  басына  шырақ  қойылып,  түні  бойы  күзетілетін  болған.  «Қырық  күнге  дейін 
өлген  адамның  тәні  бұзылмайды»  деп  білген  ата-бабаларымыз  «Жатқан  жері  жарық 
болсын!»  деген  мақсатпен  де  қырық  күнге  дейін  күн  сайын  шырақ  жаққан.  Бұл  салт  отқа 
табыну ғұрпы мен оның жылтқыш, тазартқыш қасиетіне сенуге байланысты пайда болған.  
Су  культі.  Түркі  халықтары  суға  тағзым  етіп,  бұлақ  атаулыны  қастерлеген.  Олардың 
нанымы  бойынша  судың  да  тәңірі  болады,  су  иесі  –  Сүлеймен  деп  қадір  тұтқан.  Мәселен, 
«Су иесі Сүлеймен», «Су иесі Пайғамбар», «Су Сүлеймені», «Суын ішкен құдыққа түкірме» 
деген  сөйлемдер  судың  қасиет-киесіне  байланысты  айтылған.  Су  иесін,  су  культін  яғни  су 
құдайын  құрметтеу  көне  түркі  ру-тайпаларымен  бірге  жасасып,  әлі  жалғасын  тауып  келе 
жатқандығын,  сол  наным  қырғыз  халқының  арасында  бүгін  де  сақталып  тұрғандығын 
С.М.Абрамзон  зерттей  келіп:  «Бұл  құдайға  құрбандық  шалу  әрекеті  жаңбыр  жаумай, 
құрғақшылық болғанда ұйымдастырылады. Онда әр шаңырақтан бір қой немесе жеті күлше 
алып  өзеннің  жоғары  жағына  барады»,  –  деп  тұжырымдаған  [10,  133].  Дәл  осындай  салт 
дәстүр қазақ  халқында  да болған. Оны «тасаттық» дейді. Бұл арабтың «тасалдық» – құрбан 
шалу деген сөзінен шыққан. Құрғақшылық болып, жаңбыр жаумай, шөп шықпаған жағдайда 
халық ортадан мал шығарып тәңірден жаңбыр тілеп  «тасаттық» жасаған. Оны қорым басына 
немесе  өзен  жағасына  барып,  өткізетін  болған.  Үлкендердің  айтуынша,  осыдан  кейін 
көбінесе жаңбыр жауатын болған. Бұл салт қазір де бар.  

101 
 
Түркі  халықтарының  магиялық  және  анимистік  нанымдарының  негізінде  байырғы 
түркі  заманынан  бермен  қарай  қоршаған  табиғатқа  табынудан  туындайтын  –  киелі  жер-су 
иелері.  Анимистік,  магиялық  және  шамандық  нанымдар  бойынша  қазақ,  қырғыз,  өзбек, 
татар,  қарақалпақ,  алтай,  хакас,  якут  және  басқа  түркі  халықтары  кез  келген  тау  мен  тас, 
бастау  мен  бұлақ,  өсіп  тұрған  кез  келген  ағаштың  киесі  бар  деп  сенген.  Мифологиялық 
сөздікте «Су иесі», қырғыздарда «Суу ээси», татарларда «Йорт иясе», хакастарда «Шерсуг», 
қарқалпақтарда  «Су  анасы»  деп  көрсетіледі.    Мысалы,  «Су  иесі  Сүлеймен»  деген  фраза 
моңғолдарда  мүлдем  жоқ.  Алайда, осы  фраза «Суу-энези  Сулай-Каан»  деген  формада  алтай 
бақсыларының «алқышында» кездеседі: 
Балык сууда Палай-Каан, 
Тал таптылу Талай-Каан, 
Суу-энези Сулай-Каан [11, 108]  
«Суу-энези Сулай-Каан» немесе «Су иесі Сулай-Каан» деген фразаның түбірі «су» деген 
сөзден  өрбіп,  су  құдайы  «Су  иесі»  «Су  анасы»,  «Су  енесі»  деген  мағынаны  береді. 
Хакастарда «Су иесі Суғдай-хан, жел иесі – Чилдей-хан» деген сөйлем бар. [12, 52] Омбылық 
татарларда  Ертіс  пен  Сүлеймен  әлемді  жаратушылар,  екеуі  бірігіп  орманды,  жын-періні, 
адамды  жаратқан  соң  ұсқыны  жаман  Сүлеймен  өзеннің  тереңіне  жасырынып,  елге 
көрінбейтін  болған  деген  аңыздар  бар  [13,  144-146].  Бұл  сюжетте  де  Сүлеймен  судың  рух-
иесі, су иесі, су құдайы ретінде көрінеді. Демек, «Су енесі Сулай-Каан» мен «Су иесі Суғдай 
хан»  деген  фразалар  кәдімгі  әлемдік  діндерде  кездесетін  (иудей,  христиан,  ислам)  Дәуіт 
пайғамбардың  баласы  Сүлеймен  патшаның  бейнесі  ғасырлар  керуенінде  тоғысып,  астасып, 
тұстасып кеткенін көрсетеді. 
Сондай-ақ,  Су  культіне  деген  құрмет  әлі  де  бар.  Су  –  зороастризмде  өзінің  маңызы 
жағынан  отқа  жақын  тұрған  табиғат  күші.  Сумен  емдеу,  сумен  ұшықтау,  сумен  үшкіру 
сияқты халықтық медицина тәсілдері су құдіретін, киелі табиғатын мойындауға негізделген. 
Бұл  барлық  халықтарға  тән.  Су  –  адам  өмір  тіршілігінде  аса  қажетті,  онсыз  өмір  сүруге 
болмайтын  табиғат  байлығы.  Су  –  өте  қасиетті.  Сондықтан,  «Суға  түкіруге  болмайды», 
«Суға дәрет сындыруға болмайды», «Суды лайлауға болмайды» деген тыйым сөздер қалған. 
Суды  қарызға  сұрамайды  немесе  қарызға  бермейді.  Сумен  қатар  өзеннің  культ  екенін 
түсінеміз. Өзен ұғымы қазақтарда өмір сүруге қажетті. «Өзен аралағанның - өзегі талмайды» 
дейтін мақал-мәтелден өзеннің балығы бар, оны жеуге болатынын, өзеннің қажеттігін, өзенге 
деген танымдық ұғымның, өзенге деген құрметтің бар екенін түсінеміз. 
Сонымен  қатар,  көне  түркілердің  ежелгі  дүнетанымынан  туындағанын  жазба 
деректерден «Жеті», «Төрт» киелі сандарының ұйтқы болуынан туындаған тіркестерден де 
культтің бар екенін көруге болады.  
Күлтегін  ескерткіші  –  ежелгі  түркі  ханының  Күлтегін  деген  баласының  зиратына 
орнатылған  құлыптас.  Ескерткіште  тасқа  жазылған  250  жол  бар.  Осы  құлпытастағы 
жазулардан да «Жеті» санының киелі екенін төмендегі үзіндіден оқи аламыз: 
Күлтегіннің үлкен жазуында:  
 
Аудармасы: 
Қанум Елтеріс қағануғ,  
 
 
Әкем Елтеріс қағанды, 
Өгім Елбілге қатұнығ. 
 
 
Шешем Елбілге қатынды 
Теңрі төпесінте тұтұп  
 
 
Тәңірі төбесіне ұстап, 
Иегерү көтүрміс ерінч. 
 
 
Жоғары көтерген екен. 
Қанум қаған йіті йегірімі ерін  
 
Әкем қанға он жеті ер еріпті. 
ташықмыс. 
Ташра йорыйур, тійін, кү есідіп, 
 
Шетте жортып жүр дегенді естіп 
Балықдақы тағықмыс,  
 
 
Қаладағылар өрлепті, 
Тағдақы інміс,  
 
 
 
Таудағылар індепті. 
Тіріліп йетміс ер болмыс. 
 
 
Жиылып жетпіс ер бопты. 
Теңрі күч біртүк үчүн, 
 
 
Тәңірі қуат берген соң, 
Қаңұм қаған сүсі бөрі тег 
 
 
Әкем қағанның әскері  
ерміс,   
 
 
 
 
бөрідей бопты. 

102 
 
Ағысы қоң тег ерміс,   
 
 
Жаулары қойдай бопты. 
Ілгерү-қурығару сүлеп 
 
 
Ілгері-кейін аттанып, 
тірміш, қобартмыш.   
 
 
жинапты, көтеріпті.   
(Қа)мұғы йеті йүз ер болмыс,  
 
Қолы жеті жүз ер бопты. 
йеті йүз ер болып... 
 
 
 
Жеті жүз ер болып... 
Қаңым қаған бунча...   
 
 
Әкем қаған осынша... 
Қырық артуқ (ы) йіті сүлмес, 
 
Қырық жеті рет аттанды, 
Иегірмі сүңіс сүңісміс, 
 
 
Жиырма айқас жасады [1, 47]. 
Күлтегін  жеті  жасында  әкеден  жетім  қалады.  Он  үш  жасқа  келгенде  ер  атанады.  Он 
алты  жасында  қару-жарақ  асынып,  ел  намысын,  халық  кегін  қуып  табғаштарға  аттанады. 
Жиырма бір жасында (үш жеті) Тадықын чурдың Боз атына мініп, Чача Сеңүнмен айқасады. 
Жиырма алты жасында қырғыздарға, отыз жасында қарлұқтарға, отыз бір жасында аздар мен 
оғыздарға шабуыл жасайды. Сөйтіп қырық жеті жасында қайтыс болғаны туралы ескерткіш 
жазуында анық көрсетілген: 
«Күлтегін  қон  йылқа  житі  ягірмика  ұчды.  Тоқұзынчы  ай  житі  отузқа  йоқ 
әртүртіміз... Бітіг ташын бічін йылқа житінші ай житі отузқа құп алқадымыз... Күлтегін 
өліп қырқ артық жеті...».  
Аудармасы  мынадай:  «Күлтегіннің  қой  жылғы  он  жетіде  жаны  ұшты.  Біз  оны 
тоғызыншы  айдың  27  күні  жерледік...  Мешін  жылғы  жетінші  айдың  27  күні  басына  тас 
орнаттық. Күлтегін 47 жасында өлді...» делінген.  
Табғаш  тіліндегі  мәліметтер  бойынша  Күлтегін  732  қой  жылының  17-сі  күні  қайтыс 
болды, оны 9-айдың 27-күні жерледі. Мешін жылғы 7 айдың 27 күні басына тас орнатты. Ол 
47 жасында өлді делінген.  
Мұндағы  жетінші  ай,  тоғызыншы  ай,  т.б.  ежелгі  түркі  халықтарында  ескерткіштегі 
адам жасы, оқиғалардың жыл көрсеткіштері «жеті»-ге байланысты. 
Тоныкөк жазуында:                
Аудармасы: 
Елтеріс қаған біліг есін үчүн,  
Елтеріс қағанның ақылдылығынан,  
алпун үчүн   
 
 
       
батырлығынан 
Табғачқа йеті йегірмі сүңүсді,        Табғаштармен жиырма жеті рет соғысты. 
Қудаңқа йеті сүңүсді,  
 
Құтандармен жеті рет соғысты 
Оғузқа бес сүңүсді.   
       
Оғуздармен бес рет соғысты [1, 75-76]. 
«Төрт»  санының  ұйтқы  болуынан  төрт  бұрыш,  төрт  бұлұң,  әлемнің  төрт  бұрышы, 
төрт тарап, төрткүл дүние, төрт бағыт сияқты тіркестер өте ерте қалыптасқан. Мәселен, 
Көне  тілде  «бұлын»  сөзі  «бұлұң»  болып  жазылған,  мағынасы  «бұрыш»,  «құбыла»,  «жақ» 
деген сөздерді білдірген. «Күлтегін» жазуындағы «төрт бұлұң қоп йағы ерміс» – «(дүниенің) 
төрт бұрышындағы (халықтар) оларға (яғни, түркілерге) жау болған еді» делінген, мұнда да 
біз «төрт бұлұң» атауының VІІІ ғасырдағы көк түркі танымына болғандығын көруге болады. 
Түрік тілдес халықтар жерді, дүние кеңістігін төрт бұрышты («төрт булуқ») деп ойлаған. Бұл 
төрт  бұрыш  «ілгеру»  (күн  шығыс),  «қурығару»  (күн  батыс),  «біргеру»  «күн  ортасы» 
(оңтүстік), «йырғару» – «түн ортасы» (солтүстік) деп аталған.  
«Күлтегін» жырында Білге қаған өз жері мен халқының көптігін былайша баяндайды: 
Күлтегіннің кіші жазуында:  
 
Аудармасы: 
Ілгеру – күн тоғсыққа,   
 
 
Ілгері – күн шығысында, 
Біргеру – күн ортусыңару,    
 
Оң жақта – күн ортасында 
Қурығару – күн батсықыңа,   
 
Кейін – күн батысында, 
Йырғару – түн ортусыңару    
 
Сол жақта – түн ортасында 
Анта ічрекі  будун қоп  
 
 
Осының ішіндегі халықтың бәрі маңа  көрүр 
маған қарайды [1, 40].  
«Күлтегін жазуындағы» төрт бұрышқа қатысты мынадай мәліметтерді мысал ретінде 
келтіруге болады: 
Күлтегіннің үлкен жазуында:  
 
Аудармасы: 
Түрт булүң қой йағы ерміс,    
 
Төрт бұрыштың бәрі дұшпан екен, 

103 
 
Сү сүлепен, 
 
 
 
 
Сарбаздарымен аттанып, 
Төрт булуңдақы будунығ  
 
 
Төрт бұрыштағы халықты 
Қоп алмус, қоп баз қылмыс,   
 
Көп алған, бәрін бейбіт еткен, 
Башлығығ йүкүнтүрміс,  
 
 
Бастыны еңкейткен, 
Тізлігіг сөкүрміс, 
 
 
 
Тізеліні бүктірген, 
Ілгерү-Қадырқан йышқа тегі, 
  
Ілгері-Қадырқан қойнауына дейін, 
Керү – Темір Қапуғқа тегі 
 
 
Кері – Темір қақпаға дейін 
қонтұрмыс...    
 
 
 
жайлаған... [1, 44]. 
«Күлтегін  жазуындағы»  tört  buluη/төрт  тарапқа  қатысты  мынадай  үзінділерді 
келтіреміз:  Tört  buluη  qop  (qoup-C.K)  jaγy  ermis.  Sü  sülepen  tört  buluηdaqy  bodunyγ  (quup  -
C.K.) qop almys. Qop (quup -C.K.) baz qylmys. Bašlyγyγ jükündürmis, tizligig sökürmis. - Төрт 
тараптағылар қарсы жау болған. Қол аттандырып төрт тараптағы халықты бағындырып, 
иеленген. Бағындырып бейбіт қылған. Бастыны жүгіндірген, тізеліні бүктірген.  
Сондай-ақ, Күлтегін кешенінде айшық таңба салынған ақсұр граниттен жасалған төрт 
бұрыш  текшетас  болған.  Ортасына  дөңгелектеп  тесік-ойық  шығарған.  Дүниенің  төрт 
бұрышы  бейнеленген  текшетас  –  Бөд  Тәңірінің  (böd  teηri)  символы.  Бөд  «böd»  байырғы 
түріктердің иесі болған. Яғни текшетас – Қаған тағының киесі. Бұл тақ киесіне әлемнің төрт 
бұрышына ие деген мағынада айшық таңбасы қашалған. Текшетастың сызба суреті Гурван-
Мандал  тауының  жартасына  сызылған.  Ал,  «Айшық»  әлемнің  төрт  бұрышын  мегзеген 
символ [14, 157]. 
«Төрткүл  дүние».  «Төрткүл»  –  түркілердің  төл  сөзі,  ол  да  «төрт  бұрыш»  дегенді 
білдіреді, өйткені «күл» сөзінің бір мағынасы – «бұрыш». «Төрткүл дүние» тіркесі лиро-эпос 
жырларында  кездеседі.  Мысалы:  «Жолдастарының  нақақ  сөзіне  ерген  Қобыланды  құлынға 
ертерек  мінбек  болады.  Құлын  дариядан  өтіп  бір  төрткүлдің  үстіне  барып  түседі.  Одан  әрі 
құлын жүрмейді. Қобыланды құлынды жүргізейін десе жүгені жоқ, ұрайын десе қаруы жоқ, 
біраз дағдырып қалады /«Батырлар жыры»/. 
Түркі  халықтарының  мәдениетінде  адам  есімдеріне  де  үлкен  көңіл  бөлінген.  Культтік 
лексемалардың  антропонимиялық  қордағы  үлесін  қазақ  тіліндегі  есімдер  ғана  емес,  араб, 
парсы  тілдерінен  енген  антропонимдер  де  құрайды.  «Алла»  араб  тілінен,  «Құдай»  парсы 
тілінен енген, «Тәңірі» көне түркі тілінен, «Жаппар», «Жаратушы» қазақ тіліндегі баламасы. 
Аллаберген,  Құдайберген,  Тәңірберген,  Аллаберді,  Құдайберді,  Тәңірберді,  Құдайқұл, 
Тәңірқұл,  Жаппар,  Жаппарқұл,  Жаппарәлі  деген  сияқты  жаратушы  күштерге  қатысты 
туындаған ер адамдардың есімдері қазіргі таңда да өте сирек кездеседі.  
Дәл  осындай  ұқсастықтар  басқа  да  түркі  тілдес  халықтарда  да  бар.  «Алла»,  «Құдай», 

жүктеу/скачать 4,73 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: