Проблемы языкознания
жүктеу/скачать 4,73 Mb. Pdf көрінісі
|
| 1 2 3 МАЗМҰНЫ СОДЕРЖАНИЕ ТІЛ БІЛІМІНІҢ МӘСЕЛЕЛЕРІ ПРОБЛЕМЫ ЯЗЫКОЗНАНИЯ Әбдуалиұлы Б. Ауыз әдебиеті тіліндегі морфологиялық құралдар қолданысының тілдік ерекшеліктері.................................................................................................................................. Бадагулова Г.М. Семантика комплексных знаков в условиях билингвизма (на материале русского языка казахстана)........................................................................................................... Байгутова Д.Н., Бегалиева Р.Н., Сапарбаева К.С. К вопросу о методах исследования национального характера.............................................................................................................. Бескемер А. Түпнұсқа мен аударманың сәйкестендірілуі: заңды сәйкестіктер теориясы.......................................................................................................................................... Болтрик Е.В., Бейсембаева Ж.А. Особенности перевода территориального диалекта на примере романа «Таинственный сад» Френсис Х. Бернетт....................................................... Боранбаева А.С., Бисембаева А.А. Особенности терминологической лексики................. Борибаева Г.А., Мадиева Г.Б. Топонимдік аңыздар: халықтық этимология мәселесі........ Жаркынбекова Ш.К., Әбдуалиұлы Б., Каирова М.К., Кожаева А.Т. Астана эргонимдерінің құрылымдық жүйесі және ақпараттық қызметі (Білім беру мекемелерінің атаулары бойынша)........................................................................................................................ Қабылов Ә.Д. Абай қарасөздеріндегі иронияның дүниетанымдық қызметі......................... Қабылов Ә.Д. Роман сюжеті түзіліміндегі ирония.................................................................... Кажыбай А.Т. От текста к интертекстуальности – вечное движение языка (семиотика искусства в зеркале французского постструктурализма: на материале комплексного анализа семиотики искусства в творчестве Ролана Барта)........................................................ Каирбекова И.С., Жандаева У.Ж. «Отыз күн ойын, қырық күн тойын қылу» фразеологизміндегі әлемнің фразеологиялық бейнесі.............................................................. Касенов С.Н. Семантическая нагрузка падежей. Понятие валентности ................................ Мейрманова К.С. Широкозначность номинальных фе как проблема лексикографии........ Мустафаева А.А. , Кокеева Д.М. Проблема перевода интернет и компьютерных терминов на русский язык (на материале арабской терминолексики)..................................... Мұхамеджанова А.Т., Мұхамеджанова Г.Т., Қадыров Ж.Т. Тіл біліміндегі лингвомәдениеттанудың жалпы проблемалары......................................................................... Рысбаева Г.Қ. Орхон ескерткіштеріндегі көне түркілердің дүниетанымы............................ Сагадиева З.М. Ағылшын тіліндегі окказионал сөздердің қолданыс ерекшелгі және аудама мәселелері.......................................................................................................................... Сәтенова С.К. Мәдени нышанды тұрақты тіркестердің этнолингвистикалық сипаты......... Сердәлі Б. К. Pr-дағы «Оқиғалы коммуникация»...................................................................... Сүлейменова Б.Н. Мәтіннің семантикалық компоненттері..................................................... Таласпаева Ж.С.,.Қадыров Ж.Т Ұлттық-мәдени ерекшеліктердің бейвербалды амалдар арқылы шығарма тілінде берілуі................................................................................................ Фаткиева Г.Т. Функциональная маркированность лексики книжного стиля ....................... Yeskindirova M., Kuldeyeva G., Khukhuni G. Media and conference interpreting: the impact of emotional stress.......................................................................................................................... 6 11 16 22 27 32 37 42 48 53 58 69 75 80 85 92 96 105 110 114 118 123 128 134 4 САЛЫСТЫРМАЛЫ ТІЛ БІЛІМІ СОПОСТАВИТЕЛЬНОЕ ЯЗЫКОЗНАНИЕ Амалбекова М.Б. , Байниязова Б.Т. Перевод рассказа Д. Досжана «Қымыз» на русский язык (сопоставительный анализ)................................................................................... Қызырова Ә.М. «Жаман - жақсы» аксиологиялық категорияның әлемнің паремиологиялық суретінде бейнеленуі...................................................................................... ӘДЕБИЕТТАНУ ЖӘНЕ ФОЛЬКЛОРТАНУ ЛИТЕРАТУРОВЕДЕНИЕ И ФОЛЬКЛОРИСТИКА Анищенко О.А., Омарова Н.Г. Философская сказка: история жанра................................... Гаранина Е.П., Токатова Л.Е. Литературный Павлодар на современном этапе.................. Дилдабекова А.К. , Амалбекова М.Б. Творчество А.Нурпеисова и интерпретация его трилогии «Кровь и пот»................................................................................................................ Жанұзақова Қ.Т. Жыраулар поэзиясындағы романтикалық рух........................................... Жусупов Н.К., Баратова М.Н., Шапауов А.К. Структура жанров в рукописях Машхур Жусипа (миф, были, обрядовые песни, эпос, сказка, пословицы и поговорки, айтыс и т.д.)................................................................................................................................................... Жусупов Н.К., Баратова М.Н., Шапауов А.К. Сбор и издание фольклора Машхур Жусипа............................................................................................................................................ Қажыбаева Г.К. М.Жаманбалиновтың балалар поэзиясының бейнелілігі............................ Казкенова А.К. Референциальные истории и типы персонажей (на примере романа М.А. Булгакова «Мастер и Маргарита»)..................................................................................... Қобланов Ж.Т. Мигель де Сервантестің «Ламанчтық Дон Кихот» романы.......................... Қобланов Ж.Т. Уильям Шекспирдің тарихи хроникалары...................................................... Қожекеева Б.Ш., Бегманова Б.С. Кесек тұлғалы ақын – шарғын әлғазыұлы...................... Кубдашева К.Б. Особенности пейзажных описаний в рассказах О. Бокеева и Ю. Герта.......................................................................................................................................... Кубдашева К.Б. Пространственно-временной уровень рассказов О. Бокеева и Ю. Герта.......................................................................................................................................... Кульдеева Г.И. Роль переводчика в межкультурной коммуникации..................................... Локтионова Н.П., Забинякова Г.В. Мир детства в произведениях современной литературы...................................................................................................................................... Махыметова Ж.A. Е.Мырзахметовтің «Көгалдайдың көкшақпағы» романындағы тарихи шындық пен көркемдік шындықтың арақатынасы.................................................................... Мәдібай Қ.Қ., Оспанова Г.Т. Г. Прәлі зерттеулеріндегі әуезовтану мәселелері.................. Оразбек М.С., Муталиева Р.М. Архетип образдар және автордың эстетикалық танымы............................................................................................................................................ Оразбек М.С. Қазақ әдебиетіндегі замандас бейнесі немесе типтік қаһарман.......................................................................................................................................... Темирболат А.Б. Художественное своеобразие романа А. Нурпеисова «Последний долг»................................................................................................................................................ Турысбекова А.Е. «Күтумен кешкен ғұмыр» романындағы өнерге құрмет пен ұлттық мінездегі керағарлықтар................................................................................................................ Шалабай Б. Көркем мәтінді талдау.......................................................................................... Шортанбаев Ш. А. Ұлт көсемсөзінің ұйытқысы...................................................... 140 145 151 155 163 168 174 178 184 192 198 204 208 213 217 222 227 236 243 249 253 258 267 277 281 5 ТIЛ МЕН ӘДЕБИЕТТI ОҚЫТУ ӘДIСТЕМЕСI МЕТОДИКА ПРЕПОДАВАНИЯ ЯЗЫКА И ЛИТЕРАТУРЫ Анафинова М.Л., Оралбаева Б.К. Современные тенденции в подготовке будущих переводчиков.................................................................................................................................. Кожантаева А.К. Диалогтық оқытуға негізделген сабақтар жайлы бірер сөз...................... Кошанова М.Т., Жүндібаева Т.Н. Болашақ маманның кәсіби өзін-өзі анықтауы............... Наурызбекова А. Ж., Аипова Д.Г. Методы активизации профессионального и личностного самоопределения в средней общеобразовательной школе................................. Сизов Д.В., Бекбалакова Н.А., Ботабек А.Ә. Фармацевтическая терминология: квантованный учебный текст с заданиями в тестовой форме для студентов медицинских вузов................................................................................................................................................ Сизов Д.В., Бекбалакова Н.А., Ботабек А.Ә. Оқытушы мен студенттің өздік жұмыстары - кредиттік оқыту жүйесінің басты аспектісі......................................................... Стукаленко Н.М., Бурдыга И.В.Технологизация образовательного процесса как фактор развития этнической толерантности при обучении иностранному языку............................... Stukalenko N., Lavrick. R. Feaatures of an individual approach in teaching a foreign language.............................................................................................................................................. ШОЛУЛАР, СЫН ЖӘНЕ БИБЛИОГРАФИЯ ОБЗОРЫ, КРИТИКА И БИБЛИОГРАФИЯ Бурибаева М.А. Рецензия на учебное пособие «Қазақ тілі әлемі» (Астана, 2015)................. Курманова А.К. Бөкен Г.С. Ер есімі – ел есінде («Мәлік Ғабдуллин феноменін зерттеу және зерделеу мәселелері» атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференциясы туралы) АВТОРЛАР ЖАЙЛЫ МАҒЛҰМАТТАР СВЕДЕНИЯ ОБ АВТОРАХ . 287 291 296 303 307 317 324 329 334 6 ТІЛ БІЛІМІНІҢ МӘСЕЛЕЛЕРІ ПРОБЛЕМЫ ЯЗЫКОЗНАНИЯ ________________________________________________________________________________ УДК 398:/82.09+811.512/ Б. Әбдуәлиұлы Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті, Астана, Қазақстан bekzhan_a7@mail.ru АУЫЗ ӘДЕБИЕТІ ТІЛІНДЕГІ МОРФОЛОГИЯЛЫҚ ҚҰРАЛДАР ҚОЛДАНЫСЫНЫҢ ТІЛДІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ Қазақ ауыз әдебиетінің тілі қолданысымыздағы жазба әдеби тілдің негізі болып табылады. Оның морфологиялық құрамында қазіргі әдеби нормаға сәйкес келтін және дамуы барысында өзгерістерге түскен кейбір элементтер сақталған. Мақалада салыстыра жүргізілген зерттеулер арқылы олардың жергілікті ерекшеліктер мен көне жазба мұралар тіліне қатысты екені анықталады. Осы фактілерді негізге ала отырып, сонымен қатар ауыз әдебиеті тіліндегі көптік, септік, тәуелдік жалғауларының және етістік категорияларына тән жұрнақтардың қолданысындағы ерекшеліктерге назар аударылады. Ауыз әдебиеті тіліндегі, яғни ерте кездердегі тілдік норманың қазіргі әдеби нормаға әсері мен даму көрсеткіштері зерделенеді. Кілт сөздер: Диалект, жіктік жалғау, көптік жалғау, тәуелдік жалғау, септік жалғау, лексикалық бірлік, морфологиялық құралдар, жергілікті қолданыс, ауыз әдебиетінің тілі. Ауыз әдебиеті тілінің морфологиялық құрылымы мен әдеби тілдің өзара байланыстылығы туралы бүгінге дейінгі зерттеулерде біршама айтылғаны белгілі. Тілдік қабатары – лесикалық, фонетикалық, морфологиялық, синтаксистік жүйесінде, яғни жалпы қағидаларында алабөтен өзгешелік жоқ – баршасына біртұтастық тән. Тілдің қазіргі сипаты тұрғысынан осылай бағалғанымызбен, ауыз әдебиетінің тіліне қатысты талдаулар барысында байқалған кейбір ерекшеліктер арнайы атап өтуді қажет етеді. Бұл көне элементтердің осы тілде сақталған нұсқалары деген болжамға жетелейді. Әрқайсысының шығу, қалыптасу тарихы бар. Нормалануы жағынан да әр кезеңдегі сипаты өзіндік ерекшеліктерге ие. Ауыз әдебиеті тілінің морфологиялық құрылымындағы түрлі грамматикалық құралдар мен олардың мағыналарының арасындағы байланыс қазақ әдеби тілінің өткені мен қазіргісінің арасындағы сабақтастықтың бір көрсеткіші іспетті. Ауызша жетті дегенімізбен, бұл тұрғыдан тілдің көне фактілерді сақтау қабілеті де көрініс береді. Қосымшалардың бірінің орнына екіншісінің қолданылуы – ауыз әдебиеті тілінің ерекшелігіне тән белгілердің бірі. Оны әдеби нормадан ауытқу деп емес, керсінше өткен ғасырлардағы тілдік норманың көрсеткіші ретінде бағалаған дұрыс. Көне түркі жазба мұраларының деректерімен өзара сәйкесетін қолданыстар бұған дәлел. Екіншіден, бұндай ерекшеліктер кейбір жергілікті аймақтарда сақталған. Жинақтай келгенде, көне жазба мұралар тілі, ауыз әдебиеті тілі және жергілікті қолданыстарды өзара салыстыра талдау фольклор тілінің әдеби негіздеріне қатысты белгілерді айқындай түседі. Тұтастай алғанда ауыз әдебиеті тілінің морфологиялық құрылымында қазіргі әдеби нормадан тым алшақ кету байқалмайды. Тек түрлі себептермен сақталып қалған көне элементтер арнайы тоқалуды талап етеді. Кейбір ерекшеліктерге ие қосымшалардың қатарына зат есімнің жалғауларын жатқызуға болады. Әуелі көптік жалғау және көптік ұғымының ерекшеліктері туралы бірер сөз. Ауыз әдебиеті тілінде олар түрлі құралдармен беріледі. Негізінен -лар, -лер... жалғауы 7 қазіргі әдеби нормаға сай қолданыстар. Өзіндік ерекшелігімен танылатын нұсқалар да кездеседі: «Қосай ілгері озып жөнеді, құлдарға сендер кейін келерсіңдер деп мынаны айтты: «Алдыңызда алты ақ үй тұрар...» (Көкше...). Осы сөйлемдердің адыңғысында «құлдарға», «келерсіңдер» түрінде қазіргі нұсқасына сәйкес қоланылса, «алдыңызда» сөзіндегі -дардың мағынасы (қазіргі қолданыста «алдарыңызда» немесе «алдарыңда») жіктік жалғауының -ыз формасы арқылы беріліп отыр. Тілдік зерттеулер тіліміздегі біршама сөздердің құрамындағы -з дыбысының көне дәуірлерде көптік мағына білдіргенін дәлелдеген [1, 116 б.]. Солардың қатарында қазіргі жіктік, тәуелдік жалғауларының көптік формасы мен сыпайы түрі бар. Бұл ауыз әдебиеті тілінде де сақталған: «Қош көргенше дүниеде, Жақсы болғай күніміз» (Асанқайғы...). Тәуелдік формасында, «Өлгенін ерлер көргесін, Енді сізден қорықтым» (Қыдырбай...). Бірінші жақ, көптік формада беріліп тұр. Осы секілді қолданыс «Ерлер тегіс жиналған кезде Жәнібек айтты: «Менің елімді шапқан, ала аламай тұрған жауым бар, соны алып келсеңіз», - деді» (Асанқайғы...). Жиналған ерлердің барлығына арналған сөз «келсеңіз» формасымен айтылады, демек көптік мағына -з қосымшасына жүктелген. Сонымен қатар, көптік мағына -ың, -ің жалғаулары арқылы да беріледі: «...биесінің желісін ағытып, өздерің жылқыны қуып келің. Егер алты адам шықса ұрып жығың», – деді (Көкше...) сөйлемдеріндегі «қуып келің, ұрып жығың» тіркестерінің мәтіндегі мағынасы - дар, -дер жалғанбай да көптік мән тудырып тұр. Әдеби норма ретінде қалыптаспаған бұл қосымша қазіргі зерттеулерде жергілікті ерекшелік ретінде қаралады: «-ың, -ің, -ң бұйрық райлы етістіктің қазақ говорларында сақталып қалуы, әдеби тіліміздегі бар-ың-дар, жүр-ің- дер сияқты сөздерде барың, жүрің деген түбірлердің сақталып қалуы ерте кезде қазақ тілінде барың, жүрің тұлғаларының өз алдына дербес қолданылғанын дәлелдейтін сияқты» [2, 105 б.]. Ғ.Қалиев пен Ш.Сарыбаев бұл қосымшаны көптік мәнді, батыс диалектісіне тән деп қарастырса, С.Аманжолов оның оңтүстік диалектісіндегі жекелік мәнді нұсқасына мысал келтіреді [3, 336 б.]. Демек, батыста көпше, оңтүстікте жекеше мағыналы түрлері қолданылады. Көне түркі сөздігінде -ң (-ың, -ің; -уң, -үң, -аң) қосымшасы екінші жақ, бұйрық әрі көптік мән білдіретіні айтылады [3, 659 б.]. Бұл деректер, ауыз әдебиетінде сақталған көне тіл элементтерінің, яғни ерте дәуірлердегі әдеби норманың сипатынан хабар береді. Қазақ әдеби тілінің қазіргі нормасы бойынша есептік сан есімдерден кейін көптік жалғауы жалғанбайды (қазіргі кейбір норма бұзушыларды есептемегенде). Көптік мәнде қолданылатын сөздерге де осы талап қойылады. Алайда, ауыз әдебиеті тілінде осы заңдылық барлық жерде бірдей сақтала бермейді: «Бірнеше асты өзеннен, Бірнеше асты дөңдерден» (Асанқайғы...). Бірінші жолда жалғаусыз «өзен» түрінде берілсе, екінші жолда «дөңдерден» болып нормадан ауытқиды. Екінші жағынан бұл поэтикалық тілге тән ерекшелік болса керек – -дер тұлғасы жырға тән буын санының толық болуы үшін арнайы жалғанған секілді. Көптік жалғауының буын санына байланысты жалғануы мұнан өзге жыр жолдарында кездеседі: «Ағаң алсын кектерін», «Азулы деген көлдерім» (Қобланды...). «Кек» мағынасы жағынан жалпылық сипатта қолданылатын сөз, сондықтан оған көп адамға қатысты болмаса (мысалы: олар кектерін алды), негізінен көптік жалғауын қабылдамайды. Соңғысында жалқы есім ретінде «Азулы» бір ғана көлдің аты, сондықтан көптік жалғауы жалғанбауы тиіс еді. Белгілі бір өлшемге құрылған жыр жолдарының арасындағы сәйкестіктің сақталуы үшін немесе жырлау кезінде айтылу ырғағын бұзып алмау үшін кей жағдайда жыршылар, осылайша, еріксіз нормадан ауытқыған болса керек. Көптік жалғауының нормадан айқын ауытқуы «Қырық қыздар күндегідей қарамайды» немесе «Күні бойын аш жүрген үш балалар» (Қисса Зейне...) т.б. секілді қолданыстардан көрінеді. Көне түркі жазбаларында бұндай ерекшеліктер кездесетіні белгілі. М.Томанов ғылыми еңбектерінде оған былайша тоқталып өтеді: «Сан есіммен бір тіркесте келген зат есімдер де кейде -лар жалғауын қабылдайды: маңа төрт йеклер йақын келті. Кейде алдында сан есім айтылған бірыңғай мүшелердің әрқайсысына -лар жалғанып қолданылады: төрт атларым, йылқыларым» [4, 136 б.]. Талдаулар барысы көптік жалғауының ауыз әдебиеті 8 тілінде түрлі формалар мен мақсаттарда қолданылғанын көрсетеді. Кей тұстарда көне тұлға элементтері де кездесіп қалады. Ілік септігінің қолданысындағы ерекшеліктер: Ауыз әдебиті тілінде ілік септік жалағауының мынандай ерекшеліктері байқалады: бірінішіден, қазіргі әдеби норма талаптары бойынша жалғанбауы тиіс жерде жалғанады. Мысалы, «Сенің үшін мені қорлайды» - деді» (Асан қайғы...), «Балаңның алған баламын» (Қыдырбай...) – деген жолдардың алғашқысында -нің тұлғасының қатысуынсыз да осы мағынаны білдіруге болады әрі әдеби қалыптанған форма – «сен үшін» екені белгілі. Сол секілді екінші мысалдағы ілік септіктің де әдеби нормадан ауытқитын себептері бар – не ілік жалғауынсыз (Балаң(ның) алған баламын) қолданылуы тиіс, не іліктен кейін тіркесетін сөздің (балаңның алған баласымын) тәуелдік жалғаулы болуы талап етіледі. Осыған ұқсас ерекшелік «Іздеп біздің келген жер...» (Асан қайғы...) – деген жолда кездеседі. Мұнда да, ілік жалғауынсыз (Іздеп біз(дің) келген жер) немесе ілік септігінде келсе, тәуелдік пен жіктік тұлғалары талап етілер еді (Іздеп біздің келген жеріміз). Ал «Сенің үшін жолыңда құбандық боп өлейін» (Алпамыс) секілді қолданыста, ілік тұлғалы сөзден кейінгі «үшін» шылауының қызметі қазір өз мәнінен айрылған. Оның орнына осы ойды жеткізудің «сенің жолыңда...» формасы қалыптасқан. Барыс септігінің қолданысындағы ерекшеліктер: Батырлар жырларының тілінде қолданылатын барыс септігіне тән бір ерекшелік – басқа да грамматикалық құралдардың қызметінде жұмсалады. «Соңында қызы ойлады Қарғабойлыға баруға, Қарғабойдың алдына Өзінің ойын салуға» (Қарғабойлы, Қазтуған). Төрт жерде кездесетін барыс септігінің жалғауы, қазіргі тілдік нормамен салыстырғанда екі түрлі мағынада қолданылады. «Қарғабойлыға, алдына» сөздерінің құрамындағы мағынасы бүгінгі әдеби нормаға сәйкес келсе, баруға, салуға сөздерінің қолданысында ауытқушылық байқалады. Егер «ойладының» орнына онымен мағыналас «бел буды» тіркесі таңдалса (баруға, ойын салуға), қазіргі қолданысқа жақындар еді. Мәтін ішіндегі мағынасы баруға (баруды ойлады), салуға (салуды ойлады) табыс септігінің қызметінде жұмсалып тұр. Барыс септігінің өзге мағыналы қосымшалардың орнына жұмсалуы мұнан өзге жағдайда да кездеседі. «Сонда Ақшахан: «Япырмай, қалай қылып алармын ол құнанды, не өлтіруге, не алуға», - деді» (Қобланды...) [21 б.]. Осы сөйлемдегі септік жалғаулы сөздер арқылы беріліп тұрған ой: «не өлтіруім керек, не алуым керек» деген ұғымды білдіріп тұр. Айтылмақ ойды екінші сөзбен, «не өлтіру үшін, не алу үшін» мағынасында да қабылдауға болады. Барыс тұлғасының бұл қызметінен, бірінші жағдайда тәуелдік жалғауы мен «керек» модаль сөзінің, екінші жағдайда тұйық етістік пен «үшін» шылауының мағынасы көрінеді. Ал «Айналайын қарағым, Еркек тусаң не етерге» - деп келетін жыр жолдарында барыс септік жалғауы божалды келер шақ есімше тұлғасына жалғанып, «Еркек болып тусаң не етер еді» деген мағынада «еді» көмекші етістігінің қызметін атқарып тұр. Тура осы қолданыста «Жөн таппайсың перзентім, Артынан еріп кетерге» (Қарғабойлы, Қазтуған), яғни «Артынан іздеп кетудің жөнін таппайсың» – деген мағынада, ілік септігінің қызметін алмастырып тұр. Барыс септігінің ілік орнына қолданылуы тағы мынандай мысалдан көрінеді: «Әй, ағамыз, ағамыз, Болдың бізге (біздің панамыз) панамыз» (Қарғабойлы, Қазтуған). Жырлар тілінде барыс септігі кейде табыстың да қызметін атқарады: «Мен бір қиял ойладым, Сол қиялға жетуге» (Асанқайғы, Тоған, Абат). Кейіпкердің айтпақ ұсынысы әрі қарай басқаша жалғасады, сондықтан «тиянақты ой» осы екі жолдағы сөздердің аясынан табылуы тиіс. Біздіңше «ойладым» сөзі екі жолға ортақ, яғни «сол қиялға жетуді ойладым» болса керек. Жыр тілінде ол «жетуге» түрінде барыс жалғауы арқылы беріліп тұр. Мәтін ішінде осы ойды, бірнеше жолдан кейін келетін «Сол тұрған қалмаққа Барсам мен деп ойлаймын», - дейтін жолдар толықтыра түседі (Асанқайғы...). «Қарғабойлы, Қазтуған» жырында да осындай қолданыс кездеседі: «Серең деген бір қалмақ, Аттанып еді жетем деп, 9 Басып елге кетем деп. Ол қалмақтың көңілі бар Ноғайға қуып жетем деп». Осы жолдардағы барыс жалғаулы «елге (елді)», «ноғайға (ноғайды)» сөздері табыс мағынасында жұмсалып тұр. Табыс орнына барыстың қолданылуы тағы мынандай сөйлемде кездеседі: «...алты айлық жолға, әбден күйге (күйі-н) келтіріңіз, сонда бұл алты айлық жолға ол торы шыдамай өліп қалады». Кейде барыс септік есімше орнына жұмсалады немесе айтылмақ ой граматикалық құралдың осы екі түрімен де (барыс септік және есімше) жеткізуге болатындай формада беріледі: «торыға мінуге (мінетін) бала бермеңіз» (Қыдырбай...). Шығыс септігінің қолданысындағы ерекшеліктер: Шығыс жалғаулы қосымшалардың қолданысында да жалпылық мән байқалады. Қызметі бойынша қазіргі әдеби нормаға сәйкес келмейтін тұстар кездеседі: «Сіз жалғаннан той жасаңыз, соған қара атыңызды жаратып, бәйгеге салыңыз..». Жалғау бұл орайда артық жалғанып тұр. Айтылмақ ойды «жалған той» түріндегі құрылым бойынша беруге болады. Алайда «өтіріктен-өтірік сөйлей салады» т.б. секілді тілдегі қолданыстардың қысқарған түрі болуы да мүмкін. Бұл мәселе әлі де терең зерттей түсуді талап етеді. Көмектес септігінің орнына да қолданылады: Жалғыз аяқ шаппа жол... Ерегеспен сол жолдан Батырлар енді құлады. Етегіне түскенше Күн де түске толады» (Асанқайғы...), яғни төмен қарай түсті. Құлау, құлдилау мағыналас сөздер, яғни жолдан емес жолмен құлдилады. Осы секілді шығыс септік жалғауының көмектес қызметінде жұмсалуы да кездеседі: «Өз көзіңнен (көзіңмен) көр деді» (Асанқайғы...). -ма, -ме қосымшасының қолданысындағы ерекшеліктер: -ма, -ме жұрнақтарының ерекшелігі зат есім тудыру қызметі кезінде байқалады. Қазіргі әдеби нормада оның орнына тұйық етістік тудырушы -у қолданылады. Ауылдың келді адамы Ол билерді көрмеге Қонақасын сыйлап бермеге (манашыұлы Тұяқбай168 б.) Ай Сарыбай, Сарыбай, Елітпеге келіппіз, Ер мен байдың баласын Телітпеге келіппіз (Көкшенің ұлы Ер Қосай) 114-б. Келтірілген мысалдағыдай батырлар жырындағы бұл ерекшеліктің себебін қосымшалардың ертерек қызметіндегі өзара жақындығынан іздеуге болады. -ма, -ме қосымшасы мен тұйық етістік жұрнағына зат есім тудырушылық қызмет ортақ. Мысалы, әрі етістік, әрі зат есім қызметіндегі жазу, күзеу, қызу, қию (қи-у), ою (ой-у), сызу, түзу т.б. секілді сөздердің құрамындағы у мен аялдама, баспа, кеспе, қоспа, тоспа, бастама, түйме, мінбе, көмбе т.б. құамындағы -ма (-ме) жұрнақтарының қатысуымен жасалған сөздер тілімізде бүгінге дейін сақталуымен қоймай, сөзжасамда белсенді қолданылып келеді. Етістіктен есім тудыру қызметі жағынан өзара жақындықтың бір белгісі ретінде ілгерідегі жыр жолдарын атауға болады. Ауыз әдебиетінің тілінде -ма тұлғасы қолданылса, қазіргі тілімізде -у жұрнағы әдеби норма ретінде қабылданып отыр. Есімше -ар, -ер жұрнақтарының қолданысындағы ерекшеліктер: Есімше тұлғалы -ар, -ер жұрнағының кейбір қолданысында қазіргі әдеби нормадан өзгеше тілдік ерекшеліктер кездеседі. Шақтық мағынадан гөрі, у тұлғалы тұйық етістіктің қызметіне көбірек ұқсайды: Қызметіңді етерге, Келіп тұрмын қасыңа [17 б.] немесе 10 «Жөн таппайсың перзентім, Артынан еріп кетерге» - деген жолдарда «қызметіңді етуге» немесе «артынан еріп кетудің жөнін таппайсың» мағынасында жұмсалып, тұйық етістік қызметін атқарып тұр. Өздік етістің қолданысындағы ерекшеліктер: Атайын деп оңдалды [27 б.]. Қазіргі тілімізде оңтайланды түрінде қолданылады және өздік етіс мағынасын білдіреді. Бірінде -да етістік тудырушы жұрнағынан кейін -л, екіншісінде зат есім тудырушы -тай жұрнағынан кейін -ла және өздік етістің -н жұрнағы арқылы жасалып тұр. Ырықсыз етістің қолданысындағы ерекшеліктер Ырықсыз етіс тілімізде -ыл, -іл, -л және -ын, -ін, -н тұлғалары арқылы көрінеді. -ын, -ін, -н тұлғалары сонымен қатар, өздік етістің де қызметін атқарады. Жыр тіліндегі осы тұлғалардың қолданысында қазіргі әдеби нормамен сәйкеспейтін тұстар кездеседі: «Қарындасы Хансұлу Ат артына мінілді» (Қыдырбай...). «Тұқымы жүйрік бұл деді, Талай топта шабылған» (Нұрадын) «Жолдас алса жолданып, Әкесін іздеп баруға (Қарғабойлы...)». Осы жолдардағы мінілді (мінді немесе мінгізді), шабылған (шапқан немесе шабысқа түскен), жолданып (жолы болып) етістіктерінің құрылымы жырлар тілінің кейбір ерекшелігін көрсетеді. Өзгелік етіс жұрнақтары осы морфологиялық құрылымдарда мүлде басқа мағынада қолданылып тұр деуге де болмайды, алайда қазіргі әдеби нормаға да сәйкес келмейді. Бұйрық райлы қолданыстың кейбір ерекшелігі Ілгеріде көптік жалғауына қатысты кейбір ерекшеліктер туралы сөз болғанда бұйрық райдың осы түрінен мысалдар келтірілген. Алайда қазіргі әдеби нормаға сәйкес келмейтіндіктен ауыз әдебиеті тілінің өзіндік ерекшелігі ретінде мынандай жыр жолдарын атап өтуге болады: «Қазтуғанға жетің деп, Барып хабар етің деп», «Артық туған алғаным, Көше берің сіз деді» (Қарғабойлы...), «Алдыңызда алты ақ үй тұрар, соның биесінің желісін ағытып, өздерің жылқыны қуып келің. Егер алты адам шықса ұрып жығың», – деді» (Көкше...). Осы сөйлемдердегі -ың, -ің тұлғасының бұйрық мәнді қызметі көне түркілік тілдің бізге жеткен кейбір элементтері болып табылады. Ілгеріде атап өткеніміздей, көптік ұғымдар мен көптік жалғау тұлғаларының қызметінде, септік жалғауларының бірінің орнына екіншісінің жұмсалуында, етістік категорияларының арасындағы сабақтастықта т.б. секілді морфологиялық құрылымдар жүйесінде қазіргі тілдік нормадан өзгешелеу кейбір ерекшеліктер кездеседі. Алайда оларды жалпы қазақ ауыз әдебиетінің тіліндегі жүйелі ерекшелік ретінде тануға болмайды. Кейбір грамматикалық құралдар қызметіндегі нақтылықтан гөрі жалпылық сипаттың басымдығы, қазіргі әдеби нормамен салыстырғанда, олардың тілдегі орындарының әлі де терең айқындалмағанын көрсетеді. Екінші жағынан сол дәуірлерге тән тілдік норманың сипатынан хабар берсе керек. Ауыз әдебиеті тілінің морфологиялық ерекшеліктеріне назар аударғанда, ертеден жеткен жәдігерлік болғандықтан, оны жазба мұралар тілінмен салысытыра отырып зерделеудің маңызы зор. Өйткені мұнда сол көне тілдік белгілерді бойында сақтаған элементтер бар. Осы тұрғыдан алғанда қазақ ауыз әдебиеті тілін көне мен жаңаның арасын жалғастырушы алтын арқау ретінде бағалауға болады. Әдебиеттер тізімі 1 Досжан Р. ХІ-ХІІ ғ. Жазба ескерткіштері тілінің морфологиялық құрылымы. – Астана: «Астана полиграфия», 2012. – 320 бет. 2 Қалиев Ғ., Сарыбаев Ш. Қазақ диалектологиясы. – Алматы: «Кітап», 1991. – 200 бет. 3 Аманжолов С. Вопросы диалектологии и истории казахского языка. Алматы: «Санат», 1997. – 608 стр. 11 4 Древнетюркский словарь. – Ленинград: «Наука», 1969. – 676 стр. 5 Томанов М. Қазақ тілінің тарихи грамматикасы. – Алматы: Мектеп, 1988. – 262 б. Қысқарған сөздер 1. Асанқайғы... «Асанқайғы, Тоған, Абат». 2. Алпамыс – «Алпамыс батыр» жыры. 3. Көкше... – «Көкшенің ұлы Ер қосай». 4. Қарғабойлы... – «Қарғабойлы, Қазтуған». 5. Қыдырбай... – «Қыдырбайұлы Қобланды». 6. Қобланды... – «Қобланды батыр». 7. Қисса Зейне... «Қисса Зейне Зайуб» 8. Нұрадын – «Нұрадын» В настоящей статье рассматриваются морфологические особенности языка устного народного творчества. Используемые в фольклорных текстах такие морфологические средства как окончания множественного числа, окончания падежей, а также некоторые глагольные категории скрывают новое дополнительное значение. Значение множественности в устном народном творчестве определяется не только с помощью окончаний множественного числа, но и выражается при помощи аффиксов со значением повеления. Также использование падежа, выражающего принадлежность предмета, дательно-направительного падежа вместо падежа с объектным значением, выполнение начальной формой глагола роли суффикса местоимения и др. Это явление характеризует определенный этап развития языковой системы. The features of the morphological structure of Kazakh folklore considered in the article. The author hold research to determine inconsistencies with the modern language standards. Now some forms of plural endings, case endings and some categories of verbs have a new form, as well changes in the meaning and structure. But it has similarities with ancient Turkic option, as an embodiment of modern literature and performs functional link. In the folklore the plural is expressed using multiple endings, and sometimes using the imperative endings. УДК 81 1 .161.1 Г.М. Бадагулова Алматы Менеджмент Университет Алматы, Казахстан gal5728@gmail.com жүктеу/скачать 4,73 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|