Проект по очистке реки Нура завершен Вода и образование без границ Су инспекциясының шаралары Поливная норма орошаемой культуры
жүктеу/скачать 3,3 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- ШУ-ТАЛАС БАССЕЙНДІК ИНСПЕКЦИЯСЫНЫҢ ОРЫНДАЛҒАН ШАРАЛАР
- Мемлекетаралық су пайдаланатын су шаруашылық нысандары
- Тасуткельский гидроузел
- СЫРДАРИЯ ӨЗЕНІНДЕ СИНТЕТИКАЛЫҚ МАТАДАН СУ ТІРЕУІШ ҚҰРЛЫСЫ САЛЫНДЫ
ТҰЖЫРЫМ Су ресурстары мен қоршаған ортаның құрамдас бөліктері атмосфералық ауа , топырақ жамылғыларының қазіргі кезеңдегі ахауалдары және олардың сарқылу мен ластану деңгейлерін бағалау мәселелері талданған.Табиғат қорғау шараларының жүйеленуі, су ресурстарын сарқылудан, ластанудан қорғау шаралары және территорияны экологиялық аудандастыру ұсыныстары жалпыламаланған. РЕЗЮМЕ Анализированы современное состояние, проблемы оценки уровня истощения и загрязнения водных ресурсов, совместно с составляющими окружающей среды: атмосферного воздуха и почвенного покрова. Обобщены предложения по классификации природоохранных мероприятий и мероприятия по предотвращению истощения и загрязнения водных ресурсов и экологическое районирование территории.
Analyzed the current state, problems of assessing the level of pollution and depletion of water resources, together with the components of the environment: air and soil. Summarized proposals for the classification of environmental measures and measures to prevent pollution and depletion of water resources and ecological zoning.
13 Водное хозяйство Казахстана / 1 (57) 2014 г. ЛИТЕРАТУРА: 1. Концепция перехода Республики Казахстан к устойчивому развитию на 2007- 2024 гг.- Астана, 2007. – 20 с. 2.Конституция Республики Казахстан (принята на республиканском референдуме 30 августа 1995 года) (с изменениями и дополнениями по состоянию на 21.05.2007 г.) 3.Генеральная схема комплексного использования и охраны водных ресурсов Республики Казахстан. Концепция (Основные положения). – Алматы: Производственный кооператив «Институт Казгипроводхоз», 2008.- 127 с. 4.Методические указания по формализованной комплексной оценке качества поверхностных и морских вод по гидрохимическим показателям. - М., 1988. - 287 с. 5. Бурлибаев M.Ж. и др. Комплексная оценка качества поверхностных вод по гидрохимическим показателям / М.Ж.Бурлибаев, Ж.Н.Байманов, Е.А.Тажмагамбетов.- Алматы: Изд. «Ғылым», 2007.- 96 с. 6. Балацкий О.Ф., Мельник Л.Г., Яковлев А.Ф, Экономика и качество окружающей среды. – Л. Гидрометеоиздат, 1984.-191 с. 7. Критерии оценки экологической обстановки территорий для выявления зон чрезвычайной экологической ситуации и зон экологического бедствия. Методические рекомендации - М.: Министерство природных ресурсов Российской Федерации, 1992.- 90 с. 8. Акимова Т.А..Кузьмин, А.П.,Хаскин В.В.Экология. Природа-человек-техника: Учеб.-М.:ЮНИТИ-ДАНА.2001.-343с. 9.Мелиорация и водное хозяйство. Т.5. Водное хозяйство: Справочник /И.И.Бородавченко, Ю.А.Килинский, И.А.Шикломанов и др.; Под ред. И.И. Бородавченко. -М.: Агропромиздат, 1988. -339с. 10.Заурбек А.К., Заурбеков М.А. Закономерности изменения экологической обстановки в бассейне реки ( в порядке обсуждения). - Гидрометеорология и экология.- 2005, №3-С. 156-163. 11.Заурбек А.К., Заурбекова Ж.А., Мустафаев Ж.С., Мустафаев К.Ж. К количественной оценке устойчивости природных комплексов в бассейнах рек // Наука и образование юж ного Казахстана.- Шымкент. 2004, №2 (37). -С. 141-149. 12.Зәуірбек Ә. К. Вода и устойчивость гидроэкосистем. Учебное пособие. - Алматы, 2009.- 579с. 13.Биологическая очистка сточных вод. – Самара, 1989. -315с. 14 Водное хозяйство Казахстана / 1 (57) 2014 г. ШУ-ТАЛАС БАССЕЙНДІК ИНСПЕКЦИЯСЫНЫҢ ОРЫНДАЛҒАН ШАРАЛАР Мухатов Ж.С. «Су ресурстарын пайдалануды реттеу және қорғау жөніндегі Шу-Талас бассейндік инспекциясы» РММ Бассейіндік инспекциясының міндеттері. Су ресурстарын пайдалануды реттеу және қорғау жөніндегі Шу-Талас бассейндік инспекциясы қызметінің аумағы Жамбыл облысы, Оңтүстік-Қазақстан облысының Созақ ауданы және Түркістан каласының бір бөлігі, Қызылорда облысының батыс жағындағы Жаңақорған және Шиелі аудандарының бір бөлігі, сондай-ақ Алматы облысының Жамбыл ауданының Шу - Талас бассейні аумағында су ресурсын пайдалану, оны реттеу және қорғау жөнінде мемлекеттік басқару қызметін атқарады.. Шу-Талас бассейінінің гидрографиялық жер көлемі 160,3 мың км2, оның ішінде: - Жамбыл облысында-123,07 мың.км2, - ОҚО-ның Созақ ауданында-34,27 мың.км2, - ОҚО-ның Түркістан қаласында-0,11 мың.км2, - Алматы облысының Жамбыл ауданында-0,11 мың.км2, - Қызылорда облысында-2,74 мың.км2, Қызмет көрсету аумағындағы жалпы халық саны-1100,0 мың адам. Оған 15 аудан, 4 қала, 400 елді мекен және 186 ауылдық әкімшіліктер кіреді. Шу-Талас бассейінінің гидрографиялық аумағында 3 ірі өзен (Шу, Талас, Аса), 242 кіші өзен, 35 көл, 3 ірі су қоймасы, 38 кіші су қоймалары және 164 көлшіктер бар.
Қазақстан Республикасы Су Кодексі 40 бабының 2 тармағы 11 тармақшасына сәйкес бірлесіп пайдаланатын су қоймаларының сала аралық, облысаралық және мемлекетаралық маңызы бар ірі су қоймаларының жұмыс режимін бақылауды бассейндік инспекциясы жүзеге асырады. Бұндай су қоймаларға: Шу өзеніндегі Тасөткел су қоймасы жобалық сиымдылығы 620 млн.м3, Терс өзеніндегі Терс – Ащыбұлақ су қоймасы жобалық сиымдылығы 158 млн.м3, Қырғыз Республикасы аумағында орналасқан Талас өзеніндегі мемлекетаралық маңызы бар Киров су қоймасы жатады. Жыл сайын вегетация мерзімі басталғанға дейін барлық су қоймалардың жұмыс істеу кестесі жасалынады және оның орындалуына тұрақты бақылау жүргізеді.
Су пайдаланушыларға жұргізілген тексерулер қорытындысы. Өткен 2013 жылы инспекция қызметкерлері арқылы жеке және заңды тұлғалардың Қазақстан Республикасының су заңдарын сақтауы, су ресурстарын қорғау және тиімді пайдалану жұмыстары бойынша 58 тексеру жүргізілді. Оның 6 арнайы тексеру органдарының қызметкерлерімен бірлесіп жасалды. Осы тексерудің нәтижесінде 32 тәртіп бұзушылық анықталып, 26 ескертпе берілді. Барлығы 2 іс сотқа өткізілді. Жалпы 122901 тенге айыппұл салынды. Сондай-ақ, су қоймаларының техникалық жағдай тексеріліп, тексеру актілерінің көшірмесі тиісті органдарға жіберілді. 15 Водное хозяйство Казахстана / 1 (57) 2014 г. ҚР Бас прокуратурасында тексеру жұмыстарына бекітілген жоспардың негізінде жеке және заңды тұлғаларды су заңнамаларының талаптарының орындалуына, бассейіндік инспекция мемлекеттік бақылау-инспекциялық жұмыс жүргізеді. Қазақстан Республикасы Су кодексінің 39 баптың 1-1 тармақшасына сәйкес, облыстағы жергілікті атқарушы органдар мемлекеттік меншіктегі су шаруашылық объектілерге есеп жүргізеді, иесіз су шаруашылық объектілерді анықталған жағдайда ҚР азаматтық заңында қарастырылған және ҚР Премьер-министрінің 28.01.2010 жылғы «Суармалы жерлердің мелиоративтік жағдайын және сумен қамтамасыз етуді жақсарту шаралары» № 15-р үкімін орындау мақсатында облыста иесіз су шаруашылық объектілерді есепке алып, оларды анықтау жұмыстары атқарылды. Бассейіндік инспекция құрылған комиссияның құрамында облыстағы су қоймалар мен әуіттерді тексеруге белсенді жұмыс атқарды. Су қорғау аймақтары мен белдеулерін белгілеу туралы. Сондай-ақ Шу-Талас бассейіндік инспекциясы Жамбыл облысы әкімдігінің табиғи ресурстарды пайдалануды басқару және реттеу басқармасымен бірлесе отырып, 111 кіші өзендер және су қоймалар мен бөгендердің су қорғау аймақтары мен белдеулерін орнатуға 2010-2015 жылдарға арналған жоспарын жасап облыс әкімінің орынбасарымен бекітті. Казіргі таңда тек бес ірі су объектілерінде – Талас, Аса, Шу өзендерінде, Акколь көлінде және Тасоткель су қоймасынында су қорғау аймақтары мен белдеулерін және оларды шаруашылықта пайдалану режимі Облыс әкімдігінің 2008 жылғы 25 сәурдегі № 113 Қаулысымен белгіленіп, олардың 1153 км узындығында 830 белгілері орнатылған; Жоғарыда аталған жоспар бойынша 18 су нысандарының, оның ішінде 11 кіші өзен, 6 су қоймалары және 1 көл бойынша су қорғау аймақтары мен белдеулерін орнатуға жобалық құжаттары жасалынды атап айтқанда: - Теріс, Шабақты, Қыршабақты, Беркүтті, Қақпатас, Қарақоңыз, Ақсу, Мерке, Аспара, Қорағаты, Мақпал өзендері, - Теріс-Ащыбұлақ, Ынталы, Беркүтті, Қақпатас, Қарақоңыз, Ақсу су қоймалары, - Аққөл көлі Осы жобаларды іске асырып, су қорғау аймақтары мен белдеулерін орнату мақсатында Казақстан Республикасының Су кодексінің 42 бабының негізінде Шу- Талас бассейндік инспекциясы облыс, аудан экімдіктерімен және тиісті уәкілетті органдармен 7 Бассейндік келісім жасады. Жасалынған Келісімдерді жүзеге асыру үшін облыстық бюджеттен барлығы 35549,21 мың тенге қаржы бөлуін қажет етеді. Бассейіндік кеңес туралы. ҚР «Су кодексінің» 43-бабына сәйкес Бассейндiк кеңес тиісті бассейн шегінде құрылатын консультациялық-кеңесшi орган болып табылады. 2005 жылы Азиат Даму Банкісінің қолдауымен Шу және Талас өзендерінің суын бірлесіп пайдалану мемлекетаралық Бірлескен Комиссия хатшылығы құрылып, жұмыс істеп келеді. Бассейндік инспекциясының ұйымдастыруымен Шу-Талас Бассейндік кеңесінің мәжілістері өткізіліп тұрады. Осы мәжілістерде бассейнге қатысты су шаруашылық, су және табиғи ресурстарын қорғау жөнінде өзекті мәселелелер талқыланады. Қортындысы бойынша қажетті ұсыныстар мен шешімдер қабылданды 2005-2011 жылдару аралығында барлығы 9 Шу-Талас бассейіндік кеңесі өткізіліп, тиісті шешімдер қабылданды. Бассейндiк инспекцияның басшысы басқаратын бассейндiк кеңес облыстардың (республикалық маңызы бар қаланың, астананың) жергiлiктi өкiлдi және атқарушы органдарының басшыларынан, мемлекеттік органдардың аумақтық органдарының басшыларынан және су пайдаланушылардың өкiлдерiнен тұрады. Бассейндiк кеңестiң құрамына қоғамдық бiрлестiктердiң және олардың қауымдастықтарының өкiлдерi де кiруi мүмкiн. Бассейндiк кеңестiң әзiрлiк жұмысын ұйымдастыру бассейндiк басқармаға жүктеледi. Бассейндiк кеңес су қорын пайдалану мен қорғау, сумен жабдықтау және су бұру
16 Водное хозяйство Казахстана / 1 (57) 2014 г. саласындағы көкейкестi мәселелердi қарайды, бассейндiк келісімге қатысушылар үшiн ұсыныстар мен ұсынымдар енгізеді. Су пайдаланушылардың арнайы су пайдалану рұқсаты туралы мәлімет. Шу- Талас бассейіндік инспекциясының есебінде Жамбыл облысы бойынша 24, ОҚО Созақ ауданы бойынша 14, барлығы 28 алғашқы жер үсті суын пайдаланушылар тіркелген. Барлық 38 алғашқы жер үсті су пайдаланушылар түгелдей су пайдаланудың арнайы су пайдалану рұқсатын алған. Инспекцияда Жамбыл облысы бойынша 102, ОҚО Созақ ауданы бойынша 25, барлығы 127 жер асты суын пайдаланушы жеке және заңды тұлғалар тіркелген. Олардың 110 арнайы су пайдалану рұқсатын рәсімдеген. Шу-Талас БИ 2013 жылы барлығы 59 жер асты және жер үсті суын пайдаланушы жеке және заңды тұлғаларға арнайы су пайдалану рұқсатын берді. ҚР Су кодексінің 66 бабына сәйкес, арнайы су пайдалану рұқсаттың қолданысын тоқтата тұрудың және күшін жоюдың белгіленген методикалық құжатын болмауына байланысты, қажетті нормативтік құжаттар жасау қажеттігін Инспекция ұсынады. Сонымен қатар, ҚР Су кодексінде көрсетілген «халықты орталықтандырылған ауыз сумен және шаруашылық тұрмыстық сумен жабдықтау» яғни тәлігіне 50 текше метр су алу көлемінен аспайтын жағдайда, жеке және заңды тұлғалардың жер асты суын пайдалануға берген өтінішін қарау кезінде уәкілетті орган, яғни Инспекцияда ҚР Су кодексінде осы мәселе анықталмағандықтан түсінбеушілік туындайды. Осы мәселе жөнінде ҚР Су кодексіне қажетті өзгерістерді енгізуін Инспекция ұсынады.
Инспекцияның берілген келісімдер. Шу-Талас БИ 2013 жылы барлығы 59 жер асты жер үсті суын пайдаланушыларға арнайы рұқсат қағазын берді. 2013 жыл ішінде инспекция 55 нысанға келісім берді. Атап айтсақ, сумен қамтамасыз етуге 8, құрылыс жүргізуге 10, су қорғау аймақтары мен белдеулерін де жер бөлуге байланысты 37 құжатқа келісім берілді. Жалпы барлығы 38 заңды, 17 жеке, барлығы 55 құжатқа келісім берілді. Су пайдаланудың есебі. Жамбыл облысының жер үсті су көздері Шу, Талас және Аса өзендерінің су көздерінен және артық жер асты суларынан құралады. Жалпы пайдаланылатын судың көп мөлшері Қырғыз Республикасынан келетін
Кировское водохранилище Чумышский гидроузел Орто-Токойское водохранилище Обводные Чуйские каналы Западный и Восточный БЧК Тасуткельский гидроузел Фурмановский гидроузел Меркенский гидроузел Гидроузел Аспара Таласская плотина. Плотина
Темирбек Плотина
Жиембет Уюкский
гидроузел Гидроузел Аксай Гидроузел Коксай Ассинский гидроузел
17 Водное хозяйство Казахстана / 1 (57) 2014 г. болғандықтан суармалы кезеңде шекерааралық су пайдалану Ережесіне сай Қырғызстаннан Талас, Шу өзендеріне бөлінетін суларға тәуелді болып келеміз. Жалпы Жамбыл облысының су қоры 4,22 млрд. м3 болса, оның 3,1 млрд м3 трансшекаралық өзендерден, көршілес Қырғызстаннан келеді. Су пайдаланушылардың 82 пайызын ауылшаруашылығы, 11 пайызын өндіріс саласы, 7 пайызын тұрмыстық-коммуналдық шаруашылықтар құрайды. 2013 жылы берілген статистикалық есебі бойынша экономика салаларының падаланған су көлемі 1326,06 млн.м3, оның ішінен өндірістік мұқтаждарға – 40,7 млн. м3, ауыл шаруашылығына – 956,18 млн.м3. 2013 жылы тұрақты суғарымға – 757,38 млн.м3, шабындықтар мен жайылмдарға – 195,6 млн.м3, балық шаруашылығына - 0,7 млн.м3 су көлемі пайдаланылған. Экологиялық мақсатта жіберілген сулардың көлемі. Шу өзені бойынша 2012 жылдың 16 қарашасы - 2013 жылдың 29 мамыр аралығында Шу өзенінің төменгі ағысына және Оңтүстік Қазақстан облысының Созақ ауданына 1213,99 млн.м3 су тасталынды. Тасталған су Мойынқұм ауданының Гуляев алқабы бойынша 56,7 мың га, Сарысу ауданының Ұланбел алқабы бойынша 57,1 мың. га, Созақ ауданының Қамқалы алқабы бойынша 38,9 мың. га шабындықтарына жайылды. Талас өзенінің төменгі ағысына Ү.ж. қазан айының 9-нан бастап Талас ауданындағы «Бөрібай» каналымен 2,5 м3/сек Аса өзені арқылы Сарысу ауданына су жіберілде және осы су мұз қатқанға дейін тоқтатылмайды. Жалпы жіберілген судың көлемі 16,64 млн. текше метрді құрады. Сонымен қатар, Талас өзені арқылы Талас ауданының Бөлек - Қызыл көлі толырылуда және Сарысу ауданының жайылымдарына секундына 5,5 текше метр су жіберіп, .бүгінгі таңда, Түгіскен, Арал ауылдарының Қайқы, Манас көлдері және жайылымдары толтырылуда, әрі қарай Астау көлі, жайылымдары (Досбол елді мекені) толтырылатын болады. Келешекте Сарысу ауданына Аса өзені арқылы бассейнаралық «Бөрібай» каналымен су тастау мүмкіншілігін (6,0 м3/сек дейін) арттыру үшін, осы каналды коммуналдық меншіктен республикалық меншікке өткізіп, күрделі жөндеу немесе механикалық тазарту жобалық –сметалық құжаттарын (ЖСҚ) әзірлеу бойынша облыс әкімдігіне ұсыныс енгізілді. Жоғарыда аталған іс-шаралардың уақытылы орындалуы, Шу-Талас бассейндік инспекциясының қатаң қадағалауында болады. 2013 жылы 162,71 млн.м3 су тасталынып, Талас ауданы лимандар мен шабындықтарды суландыруға – 31,37 млн.м3, Ойық су торабынан Сарысу ауданына 114,94 млн.м3 көлемінде су жіберілді. Ауылшаруашылығын егін сумен және шабындықтарды суғаруға 2013 жылы жұсалған су көлемі туралы көрсеткіш.
Су пайдаланудың түрі Нақты алынған су (млн.м 3 ) Лимит Су алу Пайдаланғаны Жамбылс областы бойынша Тұрғын үй-шаруашылық мақсатқа 40,2 24,2
21,2 Өндіріске 59,0 46,9
38,6 Ауыл
шаруашылығы Суғаруға
2216,0 1050,0
750,0 Ауыл шар. суландыру с с суландыру 0,5
0,3 0,3
Экологиялық мақсатқа және шабындыққа су тастау 121,3 145,1
107,1 барлығы
2337,8 1195,4
857,4 Балық шаруашылығына 23,0 0,7
0,7 Жамбыл облысы бойынша барлығы 2810,0 1686,25
1227,28 ОҚО Созақ ауданы бойынша 18 Водное хозяйство Казахстана / 1 (57) 2014 г. Тұрғын үй-шаруашылық мақсатқа 2,8
0,8 0,8
Өндіріске 2,2
2,1 2,1
Суғаруға 17,0
9,45 7,38
шабындыққа су тастау 7,4
118,0 88,5
ОҚО Созақ ауданы бойынша барлығы 29,4
130,35 98,78
Барлығы 2839,4
1816,6 1326,06
Аса өзені бойынша. Жамбыл облысы Аса өзені суларын реттеу және Биликөл, Ақкөл көлдеріне су жинау, Жамбыл ауданындағы коммуналдық меншіктегі бассейнаралық «Сұлтан» каналы шалғай жатқан Талас, Сарысу аудандарына экологиялық су жіберуде үлкен үлесін қосады. Жылдан жылға су ресурстарының азаюына және жоғарыда аталған аудандарда «Конго-қырым кенелерінің» құрғақшылықтың әсерінен көбейіп кетуде. Осы себептерге байланысты, бассейнаралық «Сұлтан» каналын күрделі жөндеуден өткізуге облыстық бюджет есебінен жобалық сметалық құжаттарын әзірлеуге 2014 жылы 14,9 млн. теңге қаржы қарастыру туралы облыс әкімінің орынбасары М.С. Жолдасбаевтың төралығымен талқыланды. Қазіргі кезде, «Сұлтан каналының» және «Бөгеткөл көлінің» құжаттары толығымен әзірленіп, коммуналдық меншіктен республикалық меншікке өткізуге ҚМ Мемлекеттік мүлік және жекешелендіру және ҚОҚМ Су ресурстары комитеттерінің келісімдері алынған. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2011 жылы 11 маусымдағы № 616 қаулысымен бекітілген «Мемлекеттік заңды тұлғаларға бекітіліп берілген мемлекеттік мүлікті мемлекеттік меншіктің бір түрінен екіншісіне беру қағидасына» сәйкес, Жамбыл облысы әкімінің «қаулысымен» орындалатын болады. Билікөл, Аккөл, Ащыкөл және Бөгеткөл көлдерін сумен толтыру мақсатында іс-шара жасалған болатын. Осы іс-шараны іске асыру нәтижесінде 2013 жылы Биликөл, Бөгеткөл, Ақкөл көлдерін толтыруға Аса өзені арқылы 25,0 млн.м3, Талас өзені арқылы 16,64 млн.м3 су жіберілді Мемлекетаралық су бөлу жұмыстарын жүргізу бойынша. Қазақстан және Қырғызстан Республикалары арасында су бөлу жұмыстары ССРО Су шаруашылығы министрлігінің 24.02.1983 жылғы бекіткен Ережесіне сәйкес жүргізіледі. Шу, Талас өзендерінің суын бақылау ССРО Су шаруашылығы министрлігінің Киров каналын пайдалану басқармасында болған. 1993-1998 жылдары Су тораптары және «Достық» каналы бас басқармасының Талас-Аса және Шу бөлімшелері арқылы реттеліп келді.
19 Водное хозяйство Казахстана / 1 (57) 2014 г. СЫРДАРИЯ ӨЗЕНІНДЕ СИНТЕТИКАЛЫҚ МАТАДАН СУ ТІРЕУІШ ҚҰРЛЫСЫ САЛЫНДЫ Жақып Б. «Қазсушар» РМК-ның Қызылорда филиалы Қызылорда облысындағы «Қазсушар» РМК-ның Қызылорда филиалының басты міндеті аймақтағы су ресурстарын, су шаруашылығы нысандарын тиімді, мақсатты пайдалану арқылы ауыл шаруашылығы тауарын өндірушілерге көрсетілетін қызмет түрін жақсартып, ауыл шаруашылығы дақылдарының өнімділігін арттыруға мүмкіндік туғызу. Сол арқылы ауыл халқының әл- ауқатын көтеруге, ауылдың әлеуметтік-экономикалық, экологиялық жағдайының жақсаруына қолайлы қызмет көрсету. Қызылорда облысының негізгі аграрлық бағыты – күріш өсіру. Облысымызда 1992 жылға дейін 280 мың гектар суармалы жер, оның 220 мың гектары инженерлік жүйеге келтірілген болатын, ал қазіргі уақытта суармалы жер көлемі 218 мың га, оның 175 мың га инженерлік жүйеде, 60 мың гектардан астам жер түрлі себептермен егіс айналымынан шығып қалды. Облыс көлемінде егілетін күріш дақылының 30% астамы Жаңақорған, Шиелі аудандарында орналасқан. Жаңақорған ауданындағы Түгіскен алқабын (30 мың га) сумен қамтамасыз ету мақсатында Келінтөбе магистралды каналы 1964 жылдары салынған. Қайта жаңғыртудан кейінгі каналдың ұзындығы – 88,5 км, су өткізгіштігі – 102 м 3 /сек. Сонымен қатар Шиелі ауданындағы Жаңақорған-Шиелі суармалы алқабын (28 мың га) сумен қамтамасыз етіп отырған Жаңа-Шиелі магистралды каналы 1950 жылы пайдалануға берілген, қайта жаңғыртудан кейінгі ұзындығы – 20,4 км, су өтімдігі – 120 м 3 /сек. Сырдария өзенінен жоғары орналасқан су қоймаларындағы су көлемі азайғанда, әсіресе шілде, тамыз айларында өзендегі су деңгейі түсіп жоғарыда аталған каналдарға су көлемі жетіспей су тапшылығы орын алады, нәтежиесінде екі ауданныңда бірнеше жүздеген гектар ауыл шаруашылығы дақылдары судан қалып отырады. Бұл мәселе бірнеше ондаған жылдардан бері тиісті шешімін таппай келе жатқан көкейтесті мәселелердің ішіндегі ең күрделісі болатын. 2012 жылы Қазақстан Республикасы Су ресурстары комитеті аталған мәселені шешу жолдарын қарастырып ұсыныс беруді «Қазсушар» РМК-на және «Қазсушар» РМК-ның Қызылорда филиалына тапсырды. Мамандар қазіргі уақытта полимер негізінде көптеген материалдардың шығарылуына байланысты әртүрлі синтетикалық материалдар мен бөгет конструкцияларын салу тәжірибесіне тоқталды. Олардың негізгі элементі – синтетикалық материалдардан (резеңке маталы, полимер пленкалы) жасалған үрлемелі бөгеті. Ол қажетті беріктікті, иілгіштік және бүтіндікті сақтай отыра, судың деңгейін көтеретін конструкцияны ұсынды.
Мұндай конструкцияларды Қытай Халық Республикасында кеңінен пайдаланып келеді. Мұны жан-жақты білу, көру, танысу мақсатында мамандар Қытай еліне барып салынған құрлыс объектілерінде және өнімді шығаратын зауыттарда болды. Бұл бөгеттер (плотина) конструкциясы қалта қабықтың ішіне вакуумдық су айдағыш (насос) арқылы сумен толтырылады, сумен толған қалта бөгеттің шектік биіктігі 3,5 метр, біртіндеп су жіберу арқылы қажетті су деңгейін реттеуге болады. 20 Водное хозяйство Казахстана / 1 (57) 2014 г. Осыған байланысты ҚР Су ресурстары комитеті «Қазсушар» РМК-ның Қызылорда филиалына аталған екі аудандағы магистралды каналдардың сумен қамтамасыз етуін түбегейлі жақсарту үшін іздестіру-жобалары құжаттарын дайындауға техникалық тапсырмалар берді. Жобалау-іздестіру жұмыстарын «Қазсушар» РМК-ның Қызылорда филиалы жобалау-іздестіру тобы дайындап, 2012 жылдың желтоқсан айында мемлекеттік сараптамадан өткізді. Жобаның сметалық құны – 997,5 млн теңге. Құрылысты қаржыландыру «Қазсушар» РМК-на, ал жоба бойынша бірінші кезекте Жаңақорған ауданында Келінтөбе магистралды каналының су алу мүмкіндігін арттыру мақсатында Сырдария өзеніне матадан су тіреуіш құрлысын шаруашылық әдіспен салып, 2013 жылы бітіру “Қазсушар” РМК-ның Қызылорда филиалына жүктелді. Құрылыс жұмысы 2013 жылдың наурыз айынан бастап қолға алынды. Қытай елінен екі плотинаға қажетті мата материалдарынан жасалған конструкциялар толық әкелінді. Құрылыс жұмысы “Қазсушар” РМК-ның Қызылорда филиалы және оған қарасты барлық аудандар мен Қызылорда қаласындағы 12 учаскелерде жұмыс істейтін 700 ден астам қызметкерлер, мамандар мен жұмысшылар вахталық әдіспен жүргізілді. Олар 4631 м 3 құйма темір бетон, 59 м 3 құрастырмалы темір бетон, 8054 м 3 геотекстиль, 1429 дана габиондар, 4537 м 3 қиыршық тас, 22245 21 Водное хозяйство Казахстана / 1 (57) 2014 г. тонна қой тастар, 290 тонна арматуралар, 1774 мың м 3 жер жұмыстары, су тарту станциясы, қызметтік тұрғын үй – 1 дана, бетон үзелін салу, тағыда басқа көптеген жұмыстар атқарды. “Қазсушар” РМК-ның Қызылорда филиалы тарапынан 5 экскаватор, 7 жүк автокөлігі, 7 бульдозер, 3 погрузчик, 2 автокран және тағы да басқа көптеген құрал-жабдықтар пайдаланды. Сондай-ақ бұл жұмыстарға қосымша техникаларды Қарағанды, Павлодар, Солтүстік Қазақстан, Қ.Сәтпаев атындағы канал, Алматы және Батыс Қазақстан облыстарынан 5 дана жүк автокөлігі, 3 экскаватор, 2 автокран, 3 бульдозер механизаторларымен бірге келіп өз үлестерін қосты. «Жұмыла көтерген жүк жеңіл» - дегендей осыншама қыруар жұмысты орындау барысында техника қауіпсіздігін сақтай отырып, 9 айдың ішінде ұйымшылдықпен жұмыс жасаған механизаторлар, жұмысшылар мен мамандардың ерен еңбегі мен қажырлығын мақтанышпен айтуға болады. Қазіргі уақытта
құрлыс жұмыстары бітіп, пайдалануға берілді. 2013 жылдың 12 қараша күні Сырдария өзеніндегі Келінтөбе магистралды каналының бас сағасының су алуын реттеуге арналған заманға сай гидротехникалық құрылыс жұмыстарының аяқталу салтанатына Қазақстан Республикасы Қоршаған ортаны қорғау және су ресурстары министрі Н.Қаппаров, Қызылорда облысының әкімі Қ.Көшербаев, «Қазсушар» Республикалық мемлекеттік кәсіпорын директоры міндетін атқарушы Ө.Жампозов және су шаруашылығы саласының ардагерлері мен мамандарының қатысуымен өтті. Салтанатты жиында министр М.Қаппаров және облыс әкімі Қ.Көшербаев біздің облыстағы бұл бағыттағы ізденістерге және салынған құрлыс жұмысына жоғары баға берді, іс-тәжірибемізді республикалық көлемде кеңінен насихаттап, таратуға болатындығы жайлы айтылды. 22 Водное хозяйство Казахстана / 1 (57) 2014 г. Сондай-ақ, жиында сөйлеген ардагерлер мұндай құрлыстың Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы елдерінің ішінде бірінші рет Қазақстанда, оның ішінде Қызылорда облысында салынуы, бұл су шаруашылығы саласына жасалып отырған қамқорлық деп бағалады. Сонымен қатар 2014 жылдың Республикалық жоспарына Шиелі ауданында Жаңа-Шиелі магистралды каналының су алу мүмкіндігін арттыру үшін Сырдария өзеніне екінші су тіреуіш бөгетін (құрлыс жабдықтары Қытай елінен әкелінген дайын тұр) енгізу мәселесін шешуді ұсынды. Аталған екі ауданның егістік жерлерін суландыру Сырдария өзеніндегі су деңгейіне тәуелді болғандықтан Шардара су қоймасы мен Көксарай су реттегіші жыл сайын тұрақты түрде маусым кезінде (сәуір-тамыз айларында) 600-750 м 3 /сек
су көлемін жіберіп отырады, ал екі ауданда су тіреуіш бөгеті салынып пайдалануға берілген уақыттан бастап аталған қоймалардан маусым кезінде 550-650 м 3 /сек дейін азайту мүмкіндігіне қол жеткізіп 0,8-1,0 млд м 3 су көлемін үнемдеуге мүмкіндік туады. Жаңақорған және Шиелі аудандарында екі су тіреуіш бөгеті салынып біткен кезде облысымыздың қол жеткізетін нәтежиелері: Біріншіден, егіс маусымы (вегетация) кезінде су көлемі аз гидрологиялық жылдардың өзінде Келінтөбе және Жаңа-Шиелі магистралды каналдарына қажетті көлемдегі су беру қамтамасыз етіледі. Екіншіден, Шардара су қоймасы және Көксарай су реттегіші жазғы маусымда (3,5-4 ай бойына) 600-750 м 3 /сек су жіберіліп келсе, енді су тіреуіш құрлысымен реттеу арқылы пайдаланылатын су мөлшері 550-650 м 3 /сек дейін азаяды, яғни 0,8- 1,0 млд м 3 дейін су көлемі үнемделеді. Үшіншіден, облыста үнемделген 0,8-1,0 млд м 3 су көлеміне қосымша мал азықтық дақылдар көлемін 40-50 мың гектарға дейін арттыруға, көлдерге, шабындық және жайылымдықтарға жіберіледі. Бұл аң-құстардың көбеюіне, балық шаруашылығы, мал шаруашылығының өркендеуіне, сондай-ақ экологиялық жағдайдың жақсаруына мүмкіндік туғызады. Ең бастысы облыстың су шаруашылығы саласын дамыту тетіктері мен басымдықтарын айқындап, сонымен қатар ауыл шаруашылығы саласы мен ауыл экономикасын және елді мекендерде тұратын халықтың тіршілік деңгейін көтеру мүмкіндіктері жүзеге асады. 23 Водное хозяйство Казахстана / 1 (57) 2014 г. УДК 631.6+626.83 ОЦЕНКА УРОВНЯ ТЕХНИЧЕСКОГО СОСТОЯНИЯ ОРОСИТЕЛЬНЫХ СИСТЕМ ЮЖНО-КАЗАХСТАНСКОЙ ОБЛАСТИ С ИСПОЛЬЗОВАНИЕМ КОМПЛЕКСНОГО ИНТЕГРАЛЬНОГО ПОКАЗАТЕЛЯ
Одним из главных направлений государственной политики в сфере водного хозяйства является обеспечение эффективного функционирования водохозяйственных (оросительных) систем и их реконструкция, модернизация и техническое переоснащение с внедрением прогрессивных водосберегающих технологий и оптимизацией режимов работы водохозяйственных объектов [1]. Республиканское государственное предприятие «Югводхоз» на праве хозяйственного ведения, в соответствии со своим Положением и Уставом осуществляет эксплуатацию водохозяйственных систем, сооружений республиканского и областного значения, обеспечивающих водой орошаемое земледелие Южно–Казахстанской области [1]. Предприятие состоит из 8 филиалов по эксплуатации оросительных систем, 3 эксплуатационных гидроучастков и 5 филиалов групповых водопроводов, в том числе филиалы межреспубликанского значения, осуществляющих эксплуатацию таких оросительных систем, как Достык, Зах, Ханым, Ачинау и Большой Келесский (таблица 1).
№ п/п Название филиалов Наличие орошаемых земель, тыс. га 1 2 3 Эксплуатации оросительных систем 1 Мактаральский 136,0 2 Шардаринский 49,58 2 Туркестанский 36,979 3 Арысь-Туркестанский 55,509 4 Сарыагашский 43,51 5 Зах-Келесский 28,474 6 Сузакский 4,807 7 «По эксплуатации Шардаринского водохранилища» - Итого
391,174 Эксплуатационных гидроучастков 1 Хозрасчетный гидроучасток «Бадам-су» 18,152 2 Байдибекский хозрасчетный гидроучасток 2,42 3 Шаульдерский хозрасчетный гидроучасток 18.743 Общая протяженность магистральных и межхозяйственных каналов 921 и 643 км соответственно, количество гидротехнических сооружений 1095, гидропостов 725 шт., 495,3 км межхозяйственных коллекторов, 11шт. скважин вертикального дренажа, 19 водохранилищ, 13 водозаборных гидроузлов, которые обслуживают 500 тыс. га орошаемых земель Южно-Казахстанской области. Оросительные системы водохозяйственных систем Южно-Казахстанской области, в большинстве случаев, являются сложными и многофункциональными объектами в земляных руслах, что во много определяют их технические состояния (таблица 2) [1]. Кроме этого снизился организационно-технический уровень эксплуатации водохозяйственных систем, что обусловило неэффективное использование водных ресурсов и низкий коэффициент полезного действия оросительных сетей. Эти процессы вызвали необходимость проводить оценки технического состояния водохозяйственных систем Южно-Казахстанской области, чтобы определить необходимости реконструкции или технической модернизации существующих оросительных систем и их инженерной инфраструктуры с целью возобновления высокоэффективного сельскохозяйственного производства с использованием ресурсосберегающих технологий орошения. Как видно из таблицы 1, водохозяйственная система Южно-Казахстанской области по технико-эксплуатационным показателям относиться к IV группе, что показывают их низкое техническое состояние.
24 Водное хозяйство Казахстана / 1 (57) 2014 г. Таблица 2 – Оценка уровня технического состояния оросительных систем Южно-Казахстанской области Пока- затели КЗИ Площадь засоленых земель, % КПД Земли с критиче - ской глубиной за - легания УГВ, % Водообеспечен - ность системы, % Объем наноса, % КДС,м/га
Ороси тельные каналы, км Оросительная сеть каналы инженерного типа, % Водовыпуски на шт/1000 га Площадь поливных участков, га Техника полива, % 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 Нормативные показатели I >0,90
нет >0.80
<10 100
<10 >20
100 100
51 20 100 II 0.70
<10 0.65
<20 90-70
11-20 20-10
75-95 75-95
41-50 10-20
80 III
0.50 30 0.50 <30 70-60
21-40 10-5
65-75 65-75
30-40 5-10
65 IV
>50
>30
<60 >41
<5 <65 <65 <30 <5 <50 Техническое состояние объектов Южно-Казахстанской области Арысь Туркестанская водохозяйственная система IV 0.77 <10 0.61
>30 90-70
>41 10-5
<65 <30 100
<50 Махтарльская водохозяйственная система IV 0.89
<10 0.65
>30 90-70
>41 20-10
<65 <30 100
<50 Сарыагашская водохозяйственная система IV 0.70
<10 0.60
<20 90-70
<10 <5 <65 <30 100
<50 Туркестанская водохозяйственная система IV 0.70
<10 0.60
>30 90-70
>41 10-5
24.6 <65 <30 100
<50 Сузакская водохозяйственная система IV 0.36
нет 0.60
<20 90-70
<10 <5 27.88
<65 <30 100
<50 Шардаринская водохозяйственная система IV 0.74
<10 0.63
>30 90-70
>41 10-5
27.4 <65 <30 100
<50 Шаульдерская водохозяйственная система IV 0.41
<10 0.60
<30 90-70
>41 <5 <65 <30 100
<50 Бадамская водохозяйственная система IV 0.81
<10 0.60
<30 90-70
<10 <5 23.74
<65 <30 100
<50 Байдибекская водохозяйственная система IV 0.70
<10 0.60
<30 90-70
<10 <5 <65 <30 100
<50 Зах-Кесесская водохозяйственная система IV 0.78
нет 0.48
<30 90-70
<10 <5 53.12
<65 <30 100
<50 Южно-Казахстанский водохозяйственный комплекс IV 0.80
<10 0.60
<30 90-70
>41 <5 <65 <30 100
<50 25 Водное хозяйство Казахстана / 1 (57) 2014 г. В связи с этим, экономное рациональное использование водных ресурсов на оросительных системах зависит от комплекса мероприятий по ресурсосбережению, основным из которых является повышение организационно-технического уровня решения технологических задач эксплуатационными организациями. Кроме этого особое внимание следует уделять оптимизации структуры орошаемых земель, размещения их относительно водоисточников; рационализации и усовершенствованию существующих технологий водозабора, водоподачи и водораспределения, с учетом ресурсосбережения на орошаемых агроландшафтах. Принципиальное значение имеет внедрение новых технологий, учитывающих принципы системно-логистического подхода к управлению водными ресурсами. Требованием оптимизации должна стать такая формулировка: «обеспечение подачи потребного количества воды соответствующего качества в нужное время в нужное место с наименьшими потерями воды при минимуме затрат и при обеспечении экологической безопасности». В этом случае возможен переход к стратегическому управлению водохозяйственным комплексом, главной составной частью которого является оросительная система, на основе системного внедрения научно-обоснованных адаптивных технологий и норм (например, по регионально-отраслевому принципу с учетом природно-климатических, социальных, экономико-правовых и других условий) и методов управления. Все это вместе взятое создаст условия для надежного функционирования и стабильного развития водохозяйственного комплекса и экономики регионов в целом. Необходима разработка и внедрение технических мероприятий комплексного ресурсосбережения на всех элементах оросительных систем, в первую очередь на элементах, где результат может быть ожидаемо существенным. Исходя из этого, необходима модель интегральной оценки технического состояния оросительных систем с учетом, с одной стороны интересов всех потребителей, а, с другой стороны, - показателей эффективности, качества, надежности и других показателей, определяющих технический, экономический и экологический уровни системы. В основу комплексной количественной оценки технического состояния проектируемых, реконструируемых и действующих оросительных систем может быть использован комплексный интегральный показатель [2]. Этот показатель должен учитывать совокупность технико-экономических, надежностных и экологических параметров системы в сравнении с нормативными (или желаемыми) значениями на основе применения методов квалиметрии и экспертных оценок. В соответствии с нормативным перечнем элементов оросительных систем [45] и нормируемыми характеристиками их работы [46-49], а также, учитывая целевую функцию оросительной системы и характеристики взаимосвязей элементов и показателей качества работы, комплексный интегральный показатель (
) для
оценки технического состояния оросительных систем может быть рассчитан по следующей зависимости [3]: , ( 2.1) где
) exp(
i K i i K − = – удельный показатель технического состояния (качества) по
i -му параметру как отношение фактического значения i -го параметра к нормативному (оптимальному) значению [4]. Для определения уровня технического состояния оросительных систем по их оптимальному уровню необходимы все оценочные показатели перевести в относительную размерность и расположить их по уровню весомости, а затем i i K Ï n i m K 1 1 = − = 26 Водное хозяйство Казахстана / 1 (57) 2014 г. для каждой из сравниваемых водохозяйственных систем рассчитать общий коэффициент уровня ее технического состояния (качества) (Кi ) [5]: - в общем случае
, где и – фактические и нормативные (оптимальные) значения i -го параметра или критерия; - в случае, если с технической или экономической стороны лучшей является минимальная величина параметра, то
. На основе интегального показателя качества определены следующие уровни технического состояния водохозяйственных систем: - комплексный интегральный показатель - Кm >0.75, техническое состояние водохозяйственных систем очень высокое; - комплексный интегральный показатель - Кm >0,50, техническое состояния водохозяйственных систем среднее; - комплексный интегральный показатель - Кm <0,50, техническое состояния водохозяйственных систем низкое;
Водохозяйственная система Коэффициенты Показатели Кi Арысь Туркестанский Кi 0.61
0.87 0.07
Кi i 0.54
0.87 0.93
Кm 0.44
Махтарльский Кi 0.65
0.90 0.34
Кi i 0.52
0.90 0.71
Кm 0.42
Сарыагашский Кi 0.47
0.71 0.32
Кi i 0.62
0.76 0.73
Кm 0.43
Туркестанский Кi 0.60
0.74 0.07
Кi i 0.55
0.77 0.93
Кm 0.47
Сузакский Кi 0.66
0.42 0.05
Кi i 0.52
0.56 0.95
Кm 0.47
Шардаринский Кi 0.63
0.86 0.32
Кi i 0.53
0.87 0.73
Кm 0.42
Шаульдрский Кi 0.58
0.50 0.07
Кi i 0.56
0.60 0.93
Кm 0.44
Бадамский Кi 0.60
0.66 0.07
Кi i 0.55
0.71 0.93
Кm 0.50
i Kh âoi K {
i A i K / = { i io A i K / = i A io 27 Водное хозяйство Казахстана / 1 (57) 2014 г. Байдибекский
0.57
0.54 0.07
Кi i 0.56
0.63 0.93
Кm 0.43
Зах-Кесесский Кi 0.52
0.56 0.17
Кi i 0.59
0.64 0.84
Кm 0.43
Южно-Казахстанский водохозяйственный комплекс Кi 0.60
0.72 0.17
Кi i 0.55
0.76 0.84
Кm 0.41
При этом количество показателей, входящих в расчет интегрального показателя технического состояния водохозяйственных систем должно учитывать возможность нормирования интересующих критериев качества, величину обслуживаемой орошаемой площади, количество гидротехнических сооружений и их разнообразие. Таким образом, за критерии, характеризующие техническое состояние водохозяйственных систем Южно-Казахстанской области могут приниматься интегральные показатели: коэффициент полезного действия водохозяйственных систем (
); показатель водообеспеченности ( âoi K ); мелиоративное состояние орошаемых земель (
). На основе предложенного методологического подхода произведена оценка технического состояния водохозяйственных систем Южно-Казахстанской области (таблица 3). Как видно из таблицы 3, комплексный интегральный показатель, характеризующий техническое состояние водохозяйственных систем, показал, что их величина в водохозяйственных системах Южно-Казахстанской области меньше 0.50 и относится к системам с низким техническим уровнем, то есть требуется полная реконструкция, обеспечивающая рациональное и высокоэффективное использование водных ресурсов региона. Технико-эксплуатационные показатели водохозяйственных систем Юж-но- Казахстанской области показывают, что многие оросительные системы имеют достаточно низкий коэффициент полезного действия, то есть составляет в пределах 0.55-0.85, которые требуют необходимости разработки мероприятий по повышению эффективности использования водных ресурсов региона. Предложены принципы и методы расчета комплексного интегрального показателя технического состояния водохозяйственных систем и определен перечень базовых критериальных параметров проведения их оценки и на основе их приведена логическая взаимосвязь интегрального показателя качества и показателя общего технического уровня водохозяйственных систем. жүктеу/скачать 3,3 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|