Профессор Алма Қыраубаеваның жаным садаға еңбегінен бүгінгі

Т
өлеген ағай аулымыздағы Орджоникидзе мектебінің ең қарт
м
ұғалімі болатын. Тіпті біздің әке-шешелерімізді оқытыпты. Мектеп
бітіріп, одан 
қызметке кіріскен кезімізде де ауылға барсақ, әлі
бая
ғыша кітаптарын қолтықтап, мектепке бара жатқанын көруші
едік. Ол кісіні
ң әкесі Тайман тәуіптің бала кезден жүрегімде қалған
бейнесі – тамыры
ңды ұстап отырып, қызғылт көзімен-көзіңе терең
назарын салып 
қарайтыны. Сонда ішкі құрылысыңды түгел көріп-
біліп отыр
ғандай арқаңды шымырлатады.
Т
әуіптің ауруды емдемес бұрын оның көзіне үңілуі мұғалімге керек
қасиет екен.
М
ұғалімге дауыс керек пе?
К
өп жылғы мектеп өмірінің тәжірибесінде мұғалімнің сабаққа
дайынды
ғын білу үшін жұмыс жоспары тексеріледі. Бұл жоспарды
жазып шыру
ға сабақтан тыс барлық уақыты, ұйқысыз түндері кетеді.
Не
ғұрлым көлемі көп болса, сабаққа жақсы дайындалған болып
есептеледі. Ал, шынды
ғында, егжей– тегжейлі жоспар оны
орындаушыны
ң бір-ақ қырын – орындаушылық ұқыптылығын ғана
к
өрсетеді. Сабақ үстінде түрлі импровизацияға бара алатын
м
ұғалімдер үшін күнделікті – жазып отыру босқа кеткен уақытпен
бірдей. Тексеруге 
ғана қолайлы қағаз. Мүмкін, қызметін жаңа
баста
ған мұғалімге белгілі бір уақытта өзін сенімді сезіну үшін керек
те шы
ғар, бірақ жалпыдан талап етудің артық екенін өмірдің өзі
к
өрсетуде. Оның орнына мұғалімнің, өзіне қажетті ізденістен туатын
Шы
ғармашылық дәптерінің пайдасы көп болар-ау.
Жоспар тексеруді
ң әсері жоғарғы оқуда да болмай қалған жоқ.
Тексеруге келгендер 
үшін 20-25 бет машинкаға басылған лекцияны
алып ж
үру міндетті сияқты. Оның есесіне әлгі қағазын былай
ысырып 
қойып, өзінше сөйлеп кеткенде, 90 минут бойы ғажайып бір
әлемге кіргізіп алатын ұстаздарды көрдік. Нағыз мұғалімнің аузынан
шы
ққан сөзін, дауыс өзгерістерін, қол қимылы – көз қиығын, бет
құбылысының сиқырлы әсерін ешбір көрнекі құралмен айырбастай

алмайсы
ң. Егер әдебиетші мұғалімде осы қасиеттер болса, басқадай
әрлендіргіш құралдардың керегі болмас.
Педагогика
ға қатысты дидаскология деп аталатын ғылым бар. Бұл
ғылым мұғалімге педагогиканың техникасын үйрете алады. Яғни
о
қушылар алдында өзінің жақсы қасиеттерін жарқыратып аша
білуге, 
өзін-өзі сырт көзбен бағалай алуға, балаға тартымды болуға
жа
ғдай жасайды. Мүмкін алдағы уақытта дидаскология біздің
педагогикалы
қ жоғарғы оқу орындарымызда сабақ ретінде жүріп,
пайдасын тигізер. Ал 
әзірге мұғалімнің техникалық кемшіліктерін
өзінен басқа ешкім түзете алмайды. Мысалы, мына сұраққа әділін
айтып, жауап берейікші.
– Бізді
ң алдымызда отырған шәкірттеріміз күнделікті не көріп, не
естиді?
– 
Қажыған түрімізді, орашолақ қимылымызды, ренішті жүзімізді
к
өреді. Сабақ айтқанда сөзіміз анық естілмейді, даусымыз ұйқыға
ша
қырғандай бір қалыпты. Ескертуіміз баланы мезі еткендей, бір-
біріне 
ұқсас.
Бір м
ұғалім бар, айқайлап сөйлейтіні сондай, тыңдаушыны тез
шаршатады. Енді біреуіні
ң даусы шықпайды, балалар еріксіз: «Не
дейді, не дейді» – деп с
ұрауға мәжбүр болады. Кейбіреуіміздің
үніміздің нашарлығынан сөздер бір-біріне ұқсап, күңгірлеп кетеді.
Осы ретте ауызекі 
әңгіменің шебері Ираклий Андронниковтың
«Шаляпинні
ң тамағы» туралы айтқаны еске түседі:
Әңгімеші бір жолы Отеллоны шебер ойнаушы атақты әртіс
Остужевпен бірге ауруханада жатады. Остужевті
ң ерлігі, Отеллоның
р
өлін екі құлағы бірдей естімей қалғанда ойнаған екен. Серіктесінің
айт
қан сөзін естімейтіндіктен, пьесаны түгел жаттауға мәжбүр
бол
ған.
Ауруханада
ғы әртіс күнде айнаны алдына қойып, әр түрлі дауыспен
ай
қайлап, тамағын кенеп, бет әлпетін сан құбылтып, өзімен-өзі
жатты
ғады. Даусы зор, әр дыбысы тайға таңба басқандай анық,
құлақты тербейді. Осындай даусы бар кісінің тамағы қандай болды

екен деп аузына 
үңілгенде, әңгімеші таңғажайып бір ғимарат көреді.
Адамны
ң тамағы емес, бір зәулім сарай секілді: ұясы кең, таңдайы
биік к
үмбездің төбесіне барып жабысқандай. Ортасында кішкене тілі
дір-дір етеді.
М
ұндай ғажапты бұрын көрмеген әңгімеші Остужевтан қалай бұл
д
әрежеге жеткенін сұрайды. Сонда Остужев бір кезде Шаляпиннің
тама
ғын көріп, қайран қалғанын, содан бері сөзді анық айту мәнерін
жетілдіру 
үшін үзбей жаттығып келе жатқанын баяндапты.
– М
ұғалім әртіс емес, оған дауыспен айналысудың қажеті қанша? –
дейді.
Біра
қ мұғалім мен әртістің арасындағы ұқсастықты елемеу мүмкін
емес. Екеуіні
ң де мақсаты – тыңдаушыға әсерлі бола білу. Бір
заманда орысша сауатсызды
қтың кезінде мұғалімді сауатты адам
ретінде-а
қ сыйлайтын. Ал қазіргі жағдайда орта қолды мұғалімнің
білетінін 
әркім-ақ білер. Сондықтан басындағы білімді айтып беріп
қана үйретпекші болу мұғалім беделін оншалықты көтере қоймас.
Білім белгілі уа
қытта ескіріп те отырады. Олай болса, ендігі мақсат
ш
әкіртке өмір дейтін күрделі құбылысты түсінудің жолдарын үйрету,
ба
ғытын аңғарту болар. Өмірдің түрлі суреттерін сезіне, түсіне
алу
ға, өзінше ойлап, сөйлей білуге, адамшылық сеніміне келуге
ба
ғыттау. Баяндап беру аз, әсерлі жеткізгенді айтсайшы.
М
ұнымен біреу келісер, біреу келіспес, жас талап мұғалімнен ой
табар м
үмкін. Жас талапқа айтар ақыл: әр дыбысты, сөзді анық
айту
ға тырыс. Айнаға қарап сөйлеп үйрен. Айнадағы мұғалім өзіңе
ұнаса, кластағы жиырма бес айнаға да солай көрінесің. Даусың
құлаққа жағымды болсын. Әуелі өз құлағыңа жаға ма, оңашада
айтып к
өр.
Ән айта білесің бе?
Жо
ғарғы оқу мұғалімдерінің жұмыс жоспарында сабақтан тыс
орындау
ға тиісті «Коммунистік тәрбие» дейтін міндеті бар болатын.

М
ұғалімдер осы міндетін орындау үшін кезек– кезегімен түстен кейін
жата
қханаға бет алады. Алты сабақтан шаршаған студенттер енді
коммунистік т
әрбиені қабылдауға шамасы жетпей, тығылып жатып
қалатын не мұғалімнің бақылауынан қашып, қыдырып кететін.
М
ұның бәрі студентті тұрақты қадағалауға арналған шара екені
т
үсінікті еді. Оны ұққан кейбір мұғалімдер студенттің мазасын
алмай, 
қол қойып кетіп қалады, кейбірі шай ішіп, әңгімелесіп
отырады. 
Әйтеуір арнайы «коммунистік тәрбиемен» айналысқан
ешкімді к
өргеніміз жоқ. Кейде түрлі кештер, кездесулер өткізіп
жататын.
Бізді
ң студенттік кездерімізден Темірғали ағайымыздың (Нұртазин)
жата
қханаға келетіні есте қалыпты. Бір-екі ауыз хал-жай сұрасымен:
«
Ән айта аласың ба?» – дейтін. Ол жерден «әнші» табылмаса,
жата
қхананың ұзын дәлізін жағалап, кездескен студенттен «Ән
айтатыны
ң бар ма?» – деп сұрап жүретін. Ән тыңдағанда, алдында
тап бір халы
қ әртісі тұрғандай екі көзін тарс жұмып, жатақхананың
жаман орынды
ғында тербеліп отырып: «Па, шіркін!» – деп қояды.
Үлкен кісінің мына қылығы студенттерге балалық болып көрінуші
еді.
Өлең айтқан адам әнімен бірге жан-жүрегін жайып салады. Көздері
с
әулеленіп, сұлуланып кетеді. Сондай-ақ өнерді жанымен түсінетін
адамнан бір ерекше жылылы
қ сезіледі. Әнді тереңнен сабақтап, ұға
білетін адамны
ң бала жанын түсінгіш болмауы мүмкін емес.
А
ңғарғанға, әр бала да – бірін-бірі қайталамайтын ғажайып ән.
Болаша
қ мұғалім студенттеріме: «Ән айта білесің бе?» – деп жиі
с
ұрақ қоямын.
Жігіт пен 
қыз
«ЕКІ ЖА
ҚСЫ ҚОСЫЛАР КҮН ҚАЙДА БАР!»

Үзілістен кейін аудиторияға кірсем, бір ағайымыз студенттердің
алдында 
өлең айтып тұр екен. Олар үлкен кісінің балалығына күле
қарап отыр. Оқытушы бір кезде өлеңін тоқтатты да:
– Осында неше бала барсы
ңдар? Жиырма бес пе? Жиырма бесің де
үйленерсіңдер, бірақ шын бақытыңды тапсаң, екі– үшеуің-ақ
табарсы
ңдар! – деді.
«Ж
үрегімде орын жоқ сүюден бос», – дейтін Сұлтанмахмұт
жасында
ғы қыз-жігіттерде «бақытты болмаймын» – деген ой бар
дейсі
ң бе? Бұл жастарда бақыт деген қазір ғана алдыңда күтіп
т
ұрғандай ғой. Олар оқытушыны күлумен шығарып салды. Бірақ
мен б
ұл әңгімені ойымнан шығара алмадым: адамның бәрі бұл
өмірге бақытты болсам деп келеді. Ал бақыт неге өлшеулі?
Ба
қыттың ең шамшырағы – отбасының бақыты. Өмірін жаңа
баста
ғалы тұрған жас жігіт пен қызға: «Бақытты бол!» – деп айтумен
бірге, олар
ға бақыттың жолын сілтеуге бола ма? Жоқ, әлде «не
к
өрсең де – тағдырыңнан», – деп қоя салу керек пе? Басқа
м
ұғалімдер қалай ойлайтынын қайдам, меніңше, бағыт сілтеуге
болатын секілді.
* * *
Жанып с
үюдің рақатын сезіне алмаған адамға махаббат мәңгі Арман
болып 
қалады деседі жантанушылар.
Оны басынан 
өткізбегендер ұлы арманын кітаптан, кинодан іздеп,
кейіпкерді
ң басында болған ғажайып махаббатты өз өміріне
үйлестіріп, қиялданады. Жүрегіндегі бос қалған сүю сезімінің орнын
қиялмен толықтырады дейді. Сүйіспеншілік жайлы киноларға
к
өпшіліктің құмарлығы содан болса керек.
Жас адам 
үлкендердей емес қой, шын сырын аса жасыра алмайды.
Махаббат туралы 
әңгіме болса, үйленген-үйленбегені бар, құлақ тіге
қалады. Жүрек түкпірінде бәрі де ақсаулы.
– 
Қосыла алмаған махаббат қана – шын махаббат, – дейді біреуі.
– 
Қосылғаннан кейін ол махаббат қайда кетеді? Бақыттыларды көрер
ме едік, шіркін! – деп 
қоямын. Бақыттының бар екеніне сенгендіктен

айтамын. – Мен ба
қыттымын! – деді бір күні сырттан оқитын
қарапайым ғана келіншек.
«
Құдайдың бере салғанын-ай» дегендей қарай қалыппыз. Аяғы ауыр,
қара торы ғана, қоңырқай киінген келіншектің сондағы айтқаны:
«
Өзім поштада істеймін. Жігітім поштаға келіп жүреді екен, содан
танысты
қ. Институт бітірген, тарихшы. Менің де оқуға түсуіме
себепші болды. «О
қып ал, оқымасақ, қарайып қаласың, балаларды
ба
ғуға өзім болысамын, қорықпа», – деді. Екі балалы болғаннан
кейін т
үстім оқуға. Өзім ризамын күйеуіме. Жас баламен, кісі
есігінде, шаршап ж
үресің ғой, түнде бала жылағанда менімен бірге
т
ұрып: «Шаршадың ғой, жата тұр, мен қарайын біраз», – деп
жат
қызып қояды. Туыстарымның да қуаныш-қайғысына бірдей
араласады.
К
үйеуімді бәрі жақсы көріп, сыйлайды. Мен де оның туыстарына
қызмет етуден аянбаймын. Әлі бір-бірімізге қатты сөйлеп көрген
жо
қпыз».
Келіншек «сырымды айтамын деп, шынымды айтып 
қойдым ба?»
дегендей, 
ұяла күлімсіреп қойды. Бәріміз келіншектің бақытына риза
болып, к
үншуаққа жылынғандай рақат күйде отырып қалдық. (Тіпті
осыны еске алып, жазып отыр
ғанның өзінде бір рақат күй кешемін).
«Ба
қытты болу үшін көп нәрсе керек емес екен ғой» деген таңданыс
та бар.
Біра
қ бұл қарапайым келіншектің бақыттылығында құпия бар ма деп
қалдым. Құпиясы: жаны таза, қанағатшыл адам екен. Аз ғана
әңгімелескеннің өзінде жан тазалығына иланып, жұмсақ даусынан
шы
ққан жылуына еріксіз тартылып, айтқан сөзіне риясыз сеніп,
жа
қсы көріп қалдық. Бұл әйелдің жанында жүрген еркектің,
шынында, ба
қыты бар екен. «Әйелдің еркек алдындағы мықты қаруы
– н
әзіктігі» деген сөз бекер айтылмаған ғой.
Жастарды
ң қосылмаған махаббат – шын махаббат деуінің де жаны
бар шы
ғар. Өйткені қосылмағандардың бір-біріне деген сезімі
отбасы тіршілігіні
ң кем-кетіктерінен туатын ренішпен лайланбай, таза
к
үйінде қалады ғой. Екі адамның өзара жақсы көруі қатып қалған

зат емес. 
Қосылғаннан кейін екі жақты аялап, мәпелеп отырмаса,
махаббатты
ң баянсыз болатынын өмір өзі күнде-күнде дәлелдеп
жатыр. 
Ұнатып қосылу әркімде де болар, ал сүйгенін өмір бойы
сыйлап 
өтетін азамат болу және сол азаматтың қадірін білетін әйел
болу 
үшін үлкен мәдениет керек. Сыйластық бар жерде барлығы бар.
Отбасы парасатын Т
өле бидің жанында жүрген Жанкелді ақыннан
арты
қ айта алмаспыз:
Тобыл
ғының түбінде торғай да бар,
Бір жаман мен бір жа
қсы әрқайда бар,
Екі жаман 
қосылса күнде керіс -
Екі жа
қсы қосылар күн қайда бар?
Жаман 
қатын, жаман ат, жаман тазы,
М
ұңайтады жігітті малдың азы.
Бейнет болар жігітке – 
өмір сауда
К
өлдің сәйкес келмесе қоңыр қазы.
Әйел-еркек әр істі дана қылар,
Іс болар ма жаман
ға шара қылар.
Қандай еркек ақылды болғанменен
Бір-а
қ әйел өмірін ада қылар.
Жігіттер ренжімесе, со
ңғы екі жолын:
Қанша ақылды болса да әйел байғұс,
Бір-а
қ еркек өмірін ада қылар.
деп 
қосса да теріс болмас.
БА
ҒЫҢ АШЫЛСЫН

Т
ұрмыста жолы болмаған бір әйелдің былай дегені есімде: «Үйде де,
мектепте де жар та
ңдау, үй болу туралы ештеңе айтпапты. Шешеміз
ол туралы айтуды 
ұят көретін. Міне, түк білмегеннің арқасында
«к
үйеуге шыққан осы екен» деп кете беріппіз. Одан «тас түскен
жеріне ауыр» деп, та
ғы байландық. Сонымен жер ортасы жасқа келіп,
жан-жа
ғыма қарасам, босқа өмір сүргендеймін».
Бір-бір 
үйдің аялаған қыздары ауылынан алыста, Алматыда жүр.
Т
үрлі жұмыста, оқуда дегендей. Бұрынғыдай сырласатын апа-жеңгесі
жанында жо
қ, басына түскен тағдыр ауыртпалығын өздері шеше
алмай, іштей к
үйзеліп, өмірден түңілетін кездері де болып жатады.
М
ұндайда білікті де мәдениетті жантанушы – психолог жақын жерден
табылса жа
қсы. Ал жоққа жүйрік жетпейді. Қиналған жас
үлкендерден қурайдай болса да, пана іздейді.
О
қудағы қыз баланың өміріндегі ең бір күрделі кезең – 4-5– курстар
деген 
қорытындыға келемін. «Студент қыздардың ойы тек оқуда»
десе
ңіз, қателесесіз. Тіпті оқудан да гөрі маңыздырақ нәрсе бар. Ол –
өмірдің қажеттілігі: сүю, сүйікті болу. Кинодан көргеніндей, кітаптан
о
қығанындай, махаббат сөзімін бастан кешуді әрбір қыз армандайды.
Біра
қ ата-ананың бауырынан қазақи тәрбиемен келген ұяң
қыздардың біразы қыз қылығын аша алмай жүріп қалады. Сүйсе,
құлай сүйеді, құдайдай сенеді. Өмірдің күрделілігі сол емес пе, бір-
біріні
ң көңілінен шығатын екі адамның кездесуі сондай сирек.
Студент 
өмірінің оқуға арналған бес жылын жан дүниесі
т
ұрғысынан былайша бөлер едім: 1-курс – танысу қызықтары, 2– 3-
курс – 
қалыптасу жылдары, 4-5-курс – өзін-өзі іздеу жылдары. Соңғы
курстарда 
өмірдегі өз орнын іздеп қана қоймайды, отбасы бақытын
да іздейтін кезі. Б
ұл уақытқа дейін қыздардың біразы тұрмыс құрып
үлгереді. Бір таңғалатыным, ақылды, оқуға зейінді, әдемі қыздар
қалып қояды. Осы уақыттар – әлгі қыздарымның өміріндегі бір
сына
қ уақыты. Қатарынан қалып қойғанға асыққандай, көбелектей
от
қа кеп түсетіндері бар. Кейде әп-әдемі қыздың асығамын деп
к
өзге ілінген біреудің етегінен ұстай салып, ақыл-парасаты өзіне сай
емес, 
қуыс кеудеге қор болғанын көргенде, күйінесің. Қазақ «тең-
те
ңімен, тезек қабымен» деп текке айтпаған ғой. Қоғамдағы

адамдарды 
қанша теңестіремін дегенмен, тең болмайды екен. Әсіресе
азаматты
қ-кісілік бес жыл оқып алған диплом ға да қарамайды.
Т
ұқым қуалау, үй тәрбиесі, орта әсері, білім т.б. құрамдас
б
өліктерден жинақталатын күрделі үрдіс. Әрине, жігіттердің де
жарын д
ұрыс таңдай алмай, күйініште жүргендері бар шығар, бірақ
азаматына ар
қа сүйеуге жаратылған нәзік гүлдің теңін таппай қор
бол
ғаны тіпті аянышты.
Бесінші курста 
қара көзін мұң басып, ашық-жарқын әңгімеден
қашқақтай бастаған қызыма: «Уақытты асықтырмашы. Әр нәрсенің
с
әті бар», – дегенді жеткізуге тырысамын. Қолдан итергенмен, сәтті
к
үні келмейінше, еш нәрсе орындалмайды. Аңсаған арманыңды бұл
жерден іздеп ж
үргенде, ауылдағы бір мектепте күтіп отырған шығар.
Өзімізбен бірге бітірген бір қыз кетерінде: «Қыздар, жалғыз аттанып
барамын, жал
ғыз қалғаным қалған шығар», – деп күліп еді. Жарты
жыл 
өтпей, тойға шақырған қағаз келді. Барса, мектептің деректірі
жал
ғыз басты, салиқалы бойдақ жігіт екен, екеуі жарасып, жұлдызы
бірге жаныпты. Енді бір м
ұғалім қыз жалғыздықтан өмірден
т
үңілген соң, көңілін аулау үшін автобуспен саяхатқа шығады.
С
өйтсе, аңсаған адамы сол жерден табылыпты. Өзі сияқты түңілген
бір жігіт, ол да саяхат
қа шықса керек. Айта берсек, кездейсоқ
табылатын армандар аз ба? «Біра
қ осындай ашық әңгімеге
м
ұғалімнің барғаны дұрыс па?» деген күдік болуы мүмкін. Бірақ
әңгіме айту-айтпауда емес, жан пернесін сезімталдықпен басуда ғой.
А
қылдасып, сырын айта алатын үлкен кісіні жастар әр уақыт іздеп
т
ұрады. Қыздарым келіп көмек сұрап тұрса, оны мұғалімі – мен
т
үсінбесем, кім түсінеді?
А
қылды да сүйкімді Сәбира деген қыз болды (аты өзгертіліп
алынды). Ата-ананы
ң мейірімінен басқа ештеңе көрмеген, адал бала
екені а
ңғарылып тұратын. Осындай қыздар теңін тауып, бақытты
болса, 
қандай қуаныш болар еді? Бірақ сырт көз сыншы ғой, келіп
ж
үрген жігітінің сұйықтау екенін, ренжітетінін басқа қыздар
бай
қапты. Өз көңілім де екеуін қуаттай қоймайды. Сөйтіп жүргенде
жыл 
өтіп, жігіті әскерге кететін болды. Кететін кезі жақындаған
сайын «Осыны
ң аяғы бір өкініш қалдырмай ма?» деген күдік пайда
болды. Ата-анасы алыста, 
өздері жатақханада емін-еркін жүрген

жастарда 
қызушылық болып қалмаса екен деген ниетпен, бір күні
үзілісте кездейсоқ кезіккен болып, Сәбираға:
– М
ұраттар әскерге кеткелі жүр ғой деймін, сабаққа келмейтін
болды, – дедім.
С
әбира көзін төмен түсіріп, ұялған дауыспен:
– И
ә... – деді..
– С
әбира, Мұраттың сені ыңғайлап жүргенін сезетінімізді білесің.
Өз көңіліңнен шықса, жақсы көрсең, ешбір сөз жоқ. Ал көңіліңнен
шы
қпайтындай болса, ұрынып қалмашы. Жігіттің әскерге кетерде бір
желікпесі болатыны бар еді. Д
әл осы күндерде сабырлы бол. Араға
уа
қыт салып көр. Шын ұнатсаңдар, хат-хабармен түсінісесіңдер
ғой...– дедім.
С
әбира – сөздің ағымын аңғаратын парасатты қыз. Айтылғанды
т
үгел ұқты.
– И
ә, иә, рақмет, – деп ішке кіріп кетті. Өз көңілінде де екі ойлы
с
ұраудың бар екені аңғарылды.
Б
ұл оқиғаға да біраз жыл өтті. Ол жігіт әскерден келіп, басқа бір
қызға үйленді. Сәбира да оқуын бітірген, қадірін білетін теңіне
к
үйеуге шығыпты деп есітемін. Балалары бар дейді. Ішімнен ол
қызымның өмірі дұрыс басталғанын қуаныш етемін.
ЗОРЛЫ
Қ ПЕН ҚОРЛЫҚ
Қыжым деген қызым сабақтан бірге шықты. Айта алмай қиналған
жайы бар екенін сезген со
ң, әңгіменің бағытын өзіне қарай
бейімдеуге тырысып келемін. Бір кезде:
– Апай, ешкімге айта алма
ған сырым бар еді. Уайымсыз күнім жоқ.
Не істеймін...– деп жылап жіберді.

– Айт, 
өзіңе жеңіл болады. Ақылдасайық. Қыжым көзінің жасын
с
үртіп қойып, сөйлеп кетті:
«Ол кезде мен 7-класта о
қитын едім. Қойшының қызымын.
Қылдырықтай арық, әлжуаз кезім. Жазда каникулда қой бағып
ж
үрсем, салт атпен бір кісі тоқтады. Аттан түсіп, әңгімелескен
болып, шап беріп 
ұстап алды... Одан ары не болғанымды білмеймін.
Е
ңіреп жылап-жылап жатып, өлейін десем, өле алмадым...»
Жыла
ған қызға жаным ашып, өз ішімдегі билікшіл біреу: «Соттату
керек еді ол о
ңбағанды», – деп жатыр. Билікшінің аузыма салған сөзі
ме:
– Айтпады
ң ба, туысқандарыңа? – деп қалдым.
– 
Қайдам, бір адамға айтпадым. Ұялдым. Енді ер кісіден қорқамын.
Кімге керекпін деп ойлаймын. Тіпті т
ұрмыс құрсам, бала да
болмайтын шы
ғар...
– Б
ұл жерде сенің ешқандай кінәң жоқ, Қыжым. Жанымен сүйген
адам
ға сенің қарақан басыңнан басқа ештеңең керек емес. Өзіңді-
өзің жеп, уайымдама. Көңіліңді басқа бір нәрсеге бұр. Болған іс
болды. Сонды
қтан ол қайғылы күндерді өміріңнен сыз да, ұмыт,
алда
ғы күнге талпын. Өткенді қаза берген кісі ауру болады.
Же
ңілдеудің бір жолы «басқалардың басында да қиыншылық көп»
деп ойлау. Ш
үкіршілік ету. «Шүкір» деген сөздің адам жанын
тыныштандыратын бір 
қасиеті бар. Д. Карнегидің «Қалай уайымдауды
қойып, жаңаша өмір сүруге болады?» деген кітабында бар емес пе:
«Д
ұрыс өмір сүргің келсе, уайымыңды тере берме, жеңісіңді жиі еске
ал! – деген.
Мені
ң бір таныс құрбы әйелім бар. Сол әйелдің басынан өткен
қайғысын естігенде, өз қиындықтарыма шүкіршілік ететін болдым.
Аты – Б
әтес. Бір қыз, бір ұлы бар. Көркіне көз тойғандай, қарақат
к
өз сұлу келіншек. Ұлын босанғанда, дәрігерлердің
шала
ғайлығынан қанға ауру кеткен. Ессіз-түссіз сандырақтап жатқан
әйелді жындыханаға да жібермекші болыпты: «Бір күні көзімді
ашсам, м
ұрныма бір жаман иіс келеді. Аяқ жағымдағы көрпем
ашылып 
қалған екен, аяғымның басы қырқыла сарғайып кетіпті.

Өзімнің мамандығым медбике болған соң, бір жаманшылықты ішім
сезді. Ж
ұқпалы ауру қанға тараған екен (сепсис). Екі аяқты алдымен
басынан, одан кейін тізеден т
өмен кесіп тастады. Ауруханадан бір
жылдан со
ң шықтым. Адам болады деп ешкім ойлаған жоқ. Үшінші
қабаттағы үйге күйеуім көтеріп әкелді. Терезеден қарап жатып: «Екі
ая
ғын басып жүрген адамда арман бар ма екен?» – деймін.
Екі д
әптер өлең жаздым. Есімде қалғаны мынау:
Ашиды удай 
өзегім,
Т
үсірсем еске жайымды.
О, та
ғдыр, неткен сұм едің
Аяма
ған жанымды.
Сол к
үндерімді үмытқым келді ме, кейін жыртып тастадым ғой бәрін.
Үйге келген соң, бір жылға дейін әуелі еңбектеі, одан тізерлеі
ж
үретін болдым. Баяғы балалық кезіме қайта түстім. Ақыры,
армандай к
үткен іротезім де дайын болыі, аяғыма кидім-ау. Ағаш
ая
ққа үйрену қиын екен, біраз екі балдақіен, содан кейін таяқіен
ж
үріп, ақыры, «атыма» міндім.
Бір к
үні бүрынғы киімдерімді реттемекші болыі, аударыстырыі
жатсам, ая
қ киімдерім шықты. Жастықіен қызығыі ала бергенбіз ғой,
шетелдік ая
қ киімнің түр-түрін көргенде, шыдай алмай кеттім. Менің
сорыма ая
қ киім кінәлідей-ақ, қасымда түрған әжеме (енеме):
«
Әжетай, мыналарды көзіме күйік қылмай, далаға аіарыі
таста
ңызшы», – деі еңіреі жібердім де, қаі қа атыі үрыі тыға бердім.
Мені
ң көңілімді қимаған әжем екі қаі аяқ киімді қоқыс төгетін
жерге аіарыі тастаі келді. К
үйеуім болса, бізді асыраудың соңында
танерте
ң кетіп, кеш келеді. Күнде нанға кетіп бара жатқан бүкшиген
әжемнің соңынан қарап тұрып: «Құдайға не жазып едім...», – деп
жылаймын. К
үйеуіме айттым: «Жасың отызға да толған жоқ, менің
т
үрім болса – мынау, біреуді алам десең, рұқсат, екі баламды алып
елге кетермін, 
өлмеспін», – дедім.

Жа
ңа туған баламды жағдай әлгіндей болған соң, уақытша балалар
үйіне бергізгенмін. Екі жылдан соң, қолға алдық. Екі жастан асқан
бала 
әлі жөндеп жүре алмайды екен. Алдына тамақ қойсақ, бір
қолымен басып отырып жейді. Тағы салып берейін десем, тәрелкенің
шетінен шырылдап айырылмайды. М
ұны көру де күйік болды.
Қойшы, әйтеуір, өтті ғой талай күндер».
Б
ұл тауқыметті басынан кешкен Бәтес жақында қызын күйеуге беріп,
немерелі болды. 
Ұлы әскерге кетті. Қиыншылықта жанына жар
бол
ған енесін арулап атқарып, өзі де әже болып отыр. Немересін
к
өтеріп, ағаш аяғын тық-тық еткізіп, төменге түсіп бара жатқанын
к
өремін. Сырттағы адам өзі айтпаса, екі беті шұқырайған, қарақат
к
өзді сұлу әйелдің екі аяғы жоқ деп ойламайды.
Б
ұл – менің Қыжымға айтқан әңгімем. Қыздың көзінің жасы
құрғап, салқын тартты. Ол да, мен де жеңілденгендей болдық.
Қыжымның қайғысы біздің педагогикада әлі жолға қойылмаған екі
т
үрлі мәселе туралы ойлануға мәжбүр етті:
Германияда балаларды
ң сабақтан басқа уақыттағы тәрбиесімен
айналысатын 
әлеуметтік ұстаздар (социальный педагог) бар. Олар
жантанушылармен бірігіп, «Мен к
өнгенмін, қорлыққа да төзгенмін»
(«Кроткой я была, горько было мне») деген кітап шы
ғарған. Кітапта
педагогикада тыйым салын
ған, бірақ балалар өмірінде жиі кездесетін
қиындықтың бір түрі талқыланады. Ол – балаларға ересектер
тарапынан к
өрсетілетін зорлық, зорлау. Зорлыққа ұшыраған
жас
өспірім қыз балалардың жан дүниесіндегі жарақатты жеңілдету
м
әселесіне арналған. Германияда қыз баланың қорыққаннан, ұяттан
ешкімге айта алма
ған бұл сырын бала бақшада, мектепте тестер
ар
қылы, салған суреттері арқылы анықтап, дер кезінде психолог,
д
әрігерлер көмекке келеді. Бұл жағынан біз әзірге өте төменгі
сатыдамыз.
Ересектер тарапынан зорлы
қ көрген балалар бізде жоқ па? Тек
әшейін жабулы қазанның жабулы күйінде жатқанын көңілге тоқ
санап ж
үрген болармыз. Әйтпесе қайғы жарасын ондаған жылдар
бойы ж
үрегіне салмақ қылып сақтап келген Қыжым сияқты қыз

балаларды
ң жанына ертерек сеп болуымыз керек еді ғой. Өзін
д
үниедегі ең сорлы адам деп есептеп, өмірден түңілген баланы ересек
адамны
ң сенімді де жылы сөзі түрлі жағдайсыздықтан құтқарып
қалмақ.
Екінші ойландыр
ған мәселе – Қыжымның әңгімесінен 25-ке келіп
қалған қыздың осы жасына дейін геникология дәрігерінің есігін
к
өрмегендігін байқадым. Бала көтергенше, геникологтің креслосына
қай жағынан келерін білмеген қыздардың жанын жүздеген сұрақтың
қинайтынын болжағанның өзінде жаның ашиды. Ол сұрақтардың
жауабын кімнен білуі керек? Б
ұл да біздің үндемей «тәрбиелеп»
келген – м
әселеміздің бірі. Білмеген болғанмен өмір өз
за
ңылығымен жүріп жатыр ғой. Жас қыздың өз бойындағы түрлі
өзгерістерді түсіне алмай қорқуы, мезгілсіз аяғы ауырлап, жаңа
ту
ған шаранасын өлтіруі не өзін өлімге қиюы ересектердің «білмеген
болуынан» шы
ғады. Анасының тәрбиесі «бұзылып кетпе!» – деген
б
ұйрықпен шектелсе, мұғалімдер үндемей құтылса, айналадағы
адамдар кін
әлауды ғана білсе, жас қыздың жанына кім пана болады?
Біздегі «мыл
қау тәрбиенің» еркіне жіберіп қойған мәселенің тағы
бірі – эротика мен рок музыка. «Мына п
әлекетті әрі тарт!» – деп,
к
өзімізді қолымызбен көлегейлесек, жастар эротиканы көрмей ме?
Жастар 
өміріне қатысты нәрсенің ешқайсысын назардан тыс қалдыру
ж
өн емес. Эротиканы әңгіме қылудан қашу бұл мәселеге жауапты
батысты
қ ақпараттан іздеуге мәжбүр етеді де, батыстық рухани билігі
жастарды
ң жан дүниесін ұлттық психологиядан аулақтата түседі.
Эротикалы
қ тәрбиені коммерциялық қысымның ықпалына жібермей,
ұлттық мәдениет аясында жүргізуді ойластыру қажет. Оны «батыстан
келіп жат
қан бұзықтық», – деп жоққа шығара салмай, эротиканың
е
ң әуелі көне шығыста тарағандығын, адамзат өмірінің аса бір
құпия да өзекті мәселесі екенін мойындамай болмайды. Осы
та
қырыпты ұлттық мораль мен ар-ұят арнасында сезімталдықпен сөз
ете алатын білікті психолог, 
ұстаздар қажет-ақ.
Еуропа елдерінде халы
қтық ән дәстүрін жұтып жатқан рок– музыка
– ол да бір 
өзінше әлем. Өз философиясы бар өнер. Бар адамның
таби
ғаты әсерлі ырғақ пен әуенге құмар. Бірақ дәстүрлі саз өнерін

не халы
қ әндерін үйреніп айтуға, оны түсініп тыңдауға ерекше
қабілет керек. Сондықтан дене қимылынан басқаны көп талап
етпейтін же
ңіл музыка – көпшіліктікі. Олардың қажетін сыйламауға
болмайды. Сыйламау – арада
ғы түсініспеушілікті ұлғайтады.
Ыр
ғақты музыка туралы балалар алдында әйтеуір жек көргеннің
ж
өні осы деп, жаратпай сөйлеуге болмайды, біліп айту қажет.
О
қушының құр қиқаңдауы ойлы, мәдениетті түсінікке ұлассын.
Батысты
қ нарыққа қарсы жастардың еліктегіш көңілінен
шы
ғатындай, ұлттық мәдениетпен ұштасқан талантты шығарма ғана
т
өтеп береді. Құр жамандау әлсіздіктің белгісі екені аян.
БОСА
ҒАНЫ КҮЙІНІШПЕН АТТАМА
Өзін-өзі жөндей алмай, жеңілтектеніп жүрген қыз болса, е-е, – деп
т
үсінуге болар еді, пәк те адал қыздың өмірі дұрыс басталмаса,
өкініш екен.
К
үнімжан алыс ауданнан келген, өз еңбегімен тырмысып оқып жүрді.
Біраз жыл т
үсе алмай, қадірі өткендікі ме екен, партаның ең алдына
отырып, м
ұғалімнің аузынан шыққанын ұқыптап жазып алатын.
Тияна
қтылықты талап ететін жұмысты мүлтіксіз орындайды. Бетінен
иманы т
өгілген, ісінен ибасы білінген момын еді. Таныса келе
білгенім: 
әкесі жақында қайтыс болыпты. Кәрі анасы, бауырлары бар,
қарапайым тіршілігімен күн көрген жандар екен.
Арада жылдар 
өтті. Күнімжан бұрынғыдай көзге түспейтін болды.
Алды
ңғы партаны артқа ауыстырып, бұрышта көңілсіз отырады.
«
Қай қыздың басынан өтпеген нәрсе, бір махаббат кездескен болар»,
– деп 
қойдым ішімнен. Көп ұзамай, өзіндей бір студент жігітпен бір
ж
үргенін жиі көретін болдық. Адам жаны қуанғанда жалт-жұлт етіп
к
үлімдеп, жайнап кетуші еді, Күнімжанды күннен-күнге көңілсіздік
бас
қанын байқадық. Асарын асап, жасарын жасаған адамдай, селт
етпейді. О
ңашада сұрастырып едім: «Өз елімнің баласы, жаман емес,
жай 
әшейін...» – деді де қойды.

Бір жылдан кейін 
өзі келді. Айтқаны мынау: «Ұят та болса, қайтейін,
екі
қабатпын. Ал жігітім өзгеріп жүр. Тойды, әне жасаймыз, міне
жасаймыз деп бірге т
ұрғанымызға біраз болған. Содан үй жағдайына
байланысты 4-5 айдай еліне кетті. Б
ұрын бірге тұрғанда, неге екенін
білмеймін, к
өтермей жүргенмін. Ол кеткен соң екі айдан кейін
жал
ғызсырадым ба, шайтан түртті ме, артынан барып қайттым... Енді
«бала – менікі емес» дегенді айтады. 
Құдай куә, өзім ақпын, бірақ
оны 
қалай дәлелдеймін?»
К
үнімжанның ақшыл беті түтігіп, күйзелгеннен даусы дірілдеп кетті:
– Енді ешкімге керек емес осы б
әлені түсіріп құртсам ба деймін.
– Жігітті
ң бұрын жаман мінезін байқамадың ба?
– 
Қызғанады. Кешеде жан-жағыма қарасам да, «кімге көзің түсті?» –
деп тынышымды алады. Осы к
үні өте басылып кеттім. Кісіге тура
қараудан қорқатын болдым. Қыздар: «Қызғанғаны – жақсы көргені»,
– дейді, 
қайдан білейін.
– К
үнімжан, шектен асқан қызғаныш парасатты адамға тән емес.
Әйелін үстіндегі киімі, қолындағы заты сияқты меншігім деп
қарайтын кісі шығар. Өзіне жар еткісі келмесе, сені жақсы көргені
ме?
Он ша
қты жыл бұрын да осындай бір оқиға болған еді. Аяғы
ауырлап 
қалған қыз қуынып, жігітті оқудан шығаратын болған сон,
амалсыз еліне алып кеткен. А
қыры, кикілжіңмен дұрыс өмір сүре
алмай, ажырасып тыныпты. Екі адамны
ң қосылған қуанышты
к
үндері шырғалаңмен басталса, аяғын болжау қиын ғой.
К
үнімжанға қандай ақыл айтарсың?
Е
ң әуелі баланы алдыру туралы ойынан қайтару керек болды. «Менің
б
ұл жағдайымды естісе, шешем өледі. Ағаларыма қара бет
боламын», – дейді.
– Сол жігітке шы
қпай-ақ қойсаң қайтеді? Еліңе баруға ұялсаң,
о
қуды бітірген соң басқа облысқа кетесің бе? – деп көріп едім, оған:
– Жігітіме а
қтығымды дәлелдемесем, өмір сүрмеймін, – деп
келіспеді. Ты
ғырыққа тірелсе, өзіне-өзі қол жұмсау да ойында бар

секілді. А
қыры, сұрастырып келіп, жігіттің өзі апарып таныстырған
м
ұғалім апасы бар екен, солай қарай хат жазудан басқа амалын
таппадым. Сол апасы себеп болды ма, білмеймін, К
үнімжан жігітіне
қосылды. Босанып, ұлды болды. Оқуды бітіріп, еліне де кетті. Сырт
қарағанда жағдайы орнына келген сияқты. Бірақ «сол қыздың
та
ғдыры не болды екен?» – деп жиі ойлаймын. Әйтеуір, намысқа
тыртысамын деп, 
өмірін қор қылмаса болды да. Тіл табысып кетсе,
к
әнеки.
МАХАББАТ Ж
ӘНЕ МІНЕЗ
«Мені
ң жарым осындай болсайшы» дейтіндей ақылды да әдемі
қыздардың тұрмыс құра алмай жүріп қалатыны таңғалдырады. Оған
әлгі қыздардың мінез-талғамының жігіттердің көпшілігінің жар
та
ңдауымен сәйкес келмейтіндігі әсер етеді-ау деймін. Қыздарға
осыны
ң себебін түсіндіруге септігі тиер деген ниетпен мынандай
салыстыру ж
үргізіп көрейік.

Осы ша
ғын салыстырудың өзінен жігіт тілегі мен қыз мінезінде
қиыспайтын нүктелердің бар екені байқалып тұр.
Білікті, талапты 
қыздардың тұрмыс құра алмай қалу себебінің бірі
содан емес пе екен?
Әр адам – өзінше философия. Мәселе – екі мінездің үндесе алуында
ғой. Десе де, жоғарыда сипатталған мінезді алайық: ақылды,

талапты, м
әдениетті. Сонда көпшілік жігіттердің көңілінен шыға
алмай т
ұр. Бұл жерде екі жақты кемшілік аңғарылады: Бірінші,
жігіттер талабы 
өзімшілдеу ме, қалай? Екінші, қыздың тәрбиесі бір
жа
қтылау, қоғамдық белсенділікке жақын, нақты өмір талаптарынан
алша
қ. Айналасындағы адамдармен қарым-қатынас мәдениеті, яғни
өзін ортада сүйкімді ұстай біліп, жағымды көріну жағы жетіспейді.
Өкінішке қарай, жігіттер үшін қыз бойындағы аса тартымды қасиеті
осы екен. Белсенділік те емес, аса 
ұстамдылық та емес, тіпті оқуға
зеректік те емес.
Сонды
қтан оқу мәселесінде құрметті қыздар қалып қойып, оқуда
елеусіз бол
ғанмен, тіршілік тынысын дәл түсінетін қылықты қыздар
өз орнын тез тауып кетсе, оған таңдануға болмайды.
Қыз-жігіттерге қолына қағаз беріп, «Қалыңдығымның (жігітімнің)
қандай адам болғанын қалаймын?» деген сұраққа жауап беруін
өтінсек, бір бетті тез-ақ толтырып тастайды. Енді екінші бетіне «Өзің
қандай болуың керек?» – дегенді жазуға келгенде, онша ықыласты
емес. Я
ғни болашақ жарына қоятын талабы күшті де, өзіне талап
қоймайды.
Американы
ң тележурналисі Фил Донахьюдың бір сөзі қатты әсер
етті. «Алда
ғы мақсатыңыз не?» – деген сұраққа: «Әке ретінде, жар-
жолдас ретінде, азамат ретінде жетіле т
үсуді қалаймын», – деді. Өзіне-
өзі сын көзбен қарап, жақсы бола түсуге тырысқан азаматтың отбасы
ба
қытты болар-ау.
Ер-азамат – отбасыны
ң жетекшісі, басшысы. Бірақ басшы болуды
басты
қ болу деп түсінетін жігіттер бар. Өз міндетін әйел, бала-
ша
ғасын жұмсап қойып, көбірек қыдыруға айналдырған немесе
«басшы бол
ған – осы екен», – деп, ақырып– зекіріп үстемдік құрған
еркекті
ң үйіндегі ауа райы дұрыс деуге болмайды.
Ба
қытты үйлердегі күйеуі мен әйеліне назар салайықшы: Күйеуі
ретін тауып 
әйелін көтермелеп, мақтап отырады. Отбасының негізгі
ауыртпалы
ғы өз мойнында екенін, жауапкершілігін мықты сезінеді.
Әйелін қолтығынан демеп, рухани өсіріп отырады, жарына адал. Ал
әйел күйеуіне ар қа сүйеп, отағасын бала-шағасына қадірлетіп

отырады. К
үйеуімен жарысуды мақсат етпейді, бірлесіп-жалғасуды
ма
қсат етеді. Қайырымды, адал, мәдениетті.
Әйелін жұрт алдында «жерлеген» жігіт, әуелі өз қадірін түсіріп тұр.
Кісіні
ң кемшілігін теру үшін аса таланттың керегі жоқ (кемшіліксіз
адам бола ма?), кісіні
ң жақсылығын көре білгенді айт. Бақытты
үйлердегі әйел-еркек бір-біріне сенеді.
Сексендегі 
қарт Хайролла жырау айтып еді: «Әйелді баладай
ма
ңдайынан сипаған еркектің әйелі – әйел болады», – деп. Жоғары
о
қуы жоқ қазақтың қара шалының осы сөзінде қаншама ой жатыр.
Жас 
қыздардың бүкіл өмірін бұзатын, өкінішке қалдыратын бір себеп
жігіт та
ңдай алмауында. Өзіне қандай адам жағатынын біле алмайды.
Осы жа
ғынан пайдасы тиер деп Клиф Олбритонның «Қалай тұрмыс
құрып, отбасын сақтай алуға болады?» деген кітабымен танысып
едік, с
өйтсек, назар аудармайтын нәрсеміз көп екен. Мысалы,
сонымен сіз бір шешімге келейін деп т
ұрсыз. Осы адамға тұрмысқа
шы
ғамын, қалған өмірімді сонымен бірге өткіземін, балаларымның
әкесі болады дейсіз. Сонда бір асықпай ойланыңызшы. Мына
н
әрселерді ескердіңіз бе?
– Т
ұрмыс құрғанда бақытты боламын десеңіз, өзіңізге сол тұрған
қалпында жаққан адамға ғана шығыңыз. Ол адамды өзгертіп
аламын деп ойлама
ңыз. Бірін-бірі түзеп, өзгертемін деген отбасында
тынышты
қ болмайды.
– К
үйеу жігіттің бұрын араласып жүрген ортасымен қарым-қатынасы
қандай? (Сізді кездестірісімен жақсы болып, өзгеріп кетеді деп
ойлау
ға болмайды).
– Сізбен таныс
қанға дейінгі жолдастары қандай құлықты адамдар?
– К
үйеу жігіт қызба, дөкір ме немесе жұмсақ мінезді ме?
– Т
үрлі отырыс-жиында өзін қалай ұстайды?
– Не н
әрсеге қызығады, немен айналысады?
– Т
әрбиелі отбасында өскен бе?
– Жомарт па, сара
ң ба, шашпа-төк пе?

– 
Әйелге көзқарасы қандай? Анасын сыйлай ма?
– Ту
ған-туыстарына қалай қарайды?
– Туыстарына жаулы
қ мінезі жоқ па? Бауырмал ма, әлде қалай болса,
солай 
қарай ма?
– 
Әйелдің қызмет істеуін жақтыра ма, жоқ па?
– Бала
ға көзқарасы қандай?
– Бас
қа кісілер туралы пікірі қандай?
– Кісімен 
қарым-қатынасы уақытша ма, тұрақты ма? Ұзақ уақыт
сыйлас
қан жора-жолдастары бар ма?
– 
Өмірге және айналасындағыларға ызалана қарай ма, жоқ әлде
жасампаз 
өмір тірпілігі қуанта ма?
Әр адамның өмірдегі өз өрнегі (стилі) оның қалыптасқан
әдеттерінен құралады. Қосылатын екі адамның өмір өрнегінде ортақ
ұқсастықтар неғұрлым көп болса, оларға бірге тұру оңайырақ
болады екен.
* * *
Қыздардың отбасылық өмірде жолы болмауының бір себебі өз
мінезін тани білмеуінен. Ш
әкірттерімнің тағдырына көз сала жүріп,
мынандай 
қорытындыларға келдім:
Мінезінде кісіге деген аяупылы
қ басым, ұяң жан болсаң, дұрыс
т
әрбие алмағандықтан, өмірін дұрыс құра алмайтын, сондықтан
жолы болмайтын жігітке тек ая
ғандықтан күйеуге пығудан сақтан.
Сен 
өзіңнің ұяң мінезіңмен оны «жөндеп алуың» екіталай. Іптей
қайғырумен өзіңді жоғалтуың мүмкін.
О
қуда да, күнделікті өмірде де қиындықтарды алғырлығыңмен,
табандылы
ғыңмен жеңіп үйренген болсаң, ұнаған жігітті өз
белсенділігі
ңнің арқасында тез игеріп алудан сақтан. Өйткені
ал
ғырлықпен мұнда да «жеңіске» жетуің мүмкін. Бірақ күн өте келе
жігіт жа
ғынан шынайы сезімді көре алмай, опық жеп қалма.

Үйленбей жатып тілі тиетін, қолы тиетін адам үйленген соң
б
ұрынғысынан жақсы болып кете қоймайды.
Кін
әні өзіңнен іздеп қиналма. Ішкі мәдениеті жоғары адам – барлық
жерде м
әдениетті.
Мінезі
ңде қиялшылдық бар болса, бір көрген кісіге елп ете қалудан
са
қтан. Қиялыңдағы жігітің осы екен деп, сырын білмей аһ ұрма.
Уа
қыт – сыншы, асықпа қиялшылдықтың табиғат сыйлаған тамаша
шы
ғармашылық қасиетімен бірге үлкен бір кемшілігі де бар. Ондай
адам тіршілік 
құйтырқыларын шеше білуге шорқақ келеді.
Мінезі
ң ашық, кез келген кісімен тіл тауып кететін ақ көңіл болсаң,
махаббат м
әселесіне келгенде ұстамдырақ болуға тырыс. Жұрттың
б
әрін өзіңдей көріп, лапылдай беруден сақ бол. Кей жігіттер қыздың
а
қ жүрек, ашықтығын үйленгенше ғана тәуір кереді.
МАХАББАТ БАР МА?
Қыз-жігіттерде махаббатқа сенуден гөрі күдікті күрсініс көбірек
естіледі. «Сейф
үлмәлік – Жамалдай бейнетіңе көнсем– ау, «Қозы
К
өрпеш – Баяндай бір молада өлсем-ау», – дейтін бұлар емес.
– Махаббат жо
қ қой қазір. Махабаттың өзі есепке құрылады, – дейді
С
әулет.
О
ған таңғалған адам жоқ, бұл пікір өзара әңгімеде үйреншікті
болса керек.
– 
Өй, кеше бір кинода көрсетті ғой махаббатты, – деді Сәбит. Тек
а
қын жанды қыз Күләш қана жігіттерді жақтырмай қалды:
– 
Өзің де есеппен үйленетіннің бірі шығарсың, – деді Сәулетке
қарап.
Жасыратын не бар, осындай с
өздерді естігенде, өзім де тіксініп
қаламын. Сонда жастарды тәрбиелеп жатырмыз дегендегі келген

н
әтижеміз осы ма? Бірақ кінәламаймын балаларды, аяймын. Мұрты
жа
ңа тебіндеген жас жігіттің өмірдегі қызықтары әлі алда ғой.
Қинайтыны сол, «Махаббат жоқ!» деп жиырылған жігіттерге қарсы
«Махаббат бар!» деп дірілдей шы
ққан дауыстар естілмейді. Көпшілігі
«
әй, білмеймін...» дегендей томпия қалады. Көзі жайнаған біреуі бар
ма деп 
үміттенесің. Сондай кезде уақыттың жылдам қадамдары 10-15
жылды арт
қа тастай салып, шын сүйгенін тапқан, жанымен де,
ж
үрегімен де жарасқан Сәулеттер қайтып айналып алдыма келе қалар
ма еді. С
үйіспеншілікке өздері сенбейтін болашақ мұғалімдерім
ерте
ң мектептегі оқушысын қалай сендірер екен?
– Махаббат туралы айту 
үшін оның бар екеніне өзің сенуің керек. Ал
со
ған мен өзім де сенбеймін...
М
ұны айтқан – тағы да Сәулет. Қыздар жағы «Осы жігіт қандай
өзі?» дегендей жақтырмай, қарап қойды.
Б
үгінгідей пікірталастардың адамды аша түсетінін ұнатамын. Бірақ
С
әулеттің сөзі соңғы сөз болса, ұстаздық қасиетімнің құны қандай?
– Шіркін, махаббатты а
ңсамайтын адам бар дейсің бе? Бірақ ол –
әркімге келе беретін арзан нәрсе емес. Жанынан жаны сая тапқан
адамына жолы
ға алмай-ақ өмірден өтіп кететіндер көп. Біреуге
ғашық болып көрмеген адамды кінәлауға бола ма? Аяу керек. Себебі
шын махаббат та адам тал
ғайды. Ол да бір өзінше талант шығар.
Махаббаты
ң баянды болуы сүюден ғана емес, сүйгеннің қадіріне
жетуден дейді. Сол ба
қыт Сәулеттің басына кеп қонсын.
К
үні бойғы сөздерің үшін «қарғысым» – осы.
БОЗБАЛА-АЙ, ЖАН СЕЗІМІН 
ҚОЗҒАМА-АЙ...
Он т
өртінші ғасырда жазылған «Махаббатнама» дастанында ақын
с
үйген қызына: «Сенің көшеңнің иттерімен достасу – арманым»,
«Бас
қан ізіңе басымды қойсам, бақыттымын», – деп жазыпты. Мұны
о
қыған кезде студенттер ортағасырлық әдеби дәстүр мен бүгінгі

өмірдің арасындағы жер мен көктей айырмашылықты көріп,
та
ңғалады. «Бүгінде ондай жігіттер қайда?..» – деп қояды қыздар.
К
үнде жігіттердің көз алдында жүргеннен кейін қадірі кетіп қалды ма
екен?
Ғашығын суреттеуге тең таппаған ортағасырлық ақын: «Ал қызыл
беті
ңдегі қара меңің гүлзар ішіндегі негр баласындай», «Кірпігің
т
үрік мергенінің оғындай», «Көзің – Кашмир сиқыршысы», – дейді.
Қызға сөз айту, сезімін хатпен жеткізу де үлкен мәдениет қой. Оның
небір 
әдемі үлгілері өткен ғасырда дамыған. Ал қазіргі адамның
таби
ғаттан қашықтаған, сол себептен одан алатын биоөрісі азайып,
сезімі 
құрғаған заманда не дер екен? Кей бозбала қызға: «Менімен
ж
үресің бе?», – деп айтады дейді. Атқа мініп көрмеген, жабайы шөпті
сипама
ған, дала құсын бағдарламаған қала баласының сезімі қандай
болды екен? «К
өзің Жигулидің шамындай» деп жүрмесін. Бір
жа
қсысы, махаббатқа адал көзбен қарайтын жастар көп. Оны өз
жаз
ғандарынан аңғарамын:
«Махаббат е
ң алдымен өзің өскен кішкене ғана төрт қанат үйден
басталады деп ойлаймын. Хорезми мен Данте 
ғашықтық жырларында
өзі сүйген адамын қол жетпес жұлдыз санап, соған табынып өткен.
Ал 
қазір махаббатты құрметтеу осындай дәрежеде деп айта
алмаймын. Те
ңдік құқығына сүйеніп, ең асыл қасиетті жоғалтып
ал
ғандаймыз. Дегенмен Махаббаттың биік шыңын аласартпай, оған
сенетін адамдарды жо
қ деуге болмайды. Ал сенбейтіндер – махаббат
сезімі мен жай 
қызығушылықты ажырата білмегендер. Ұлы сезімді
сыйлама
ғандықтан, қоғамда келеңсіздіктер көбейді»
(Г
үлбағиза).
«Махаббатты са
қтау адамның өзіне байланысты. Ерлі– зайыптылар
бір-біріне деген сыйласты
ғын сақтап, жан сырына үңіліп, түсіне
білсе, махаббаты м
әңгілік болады. Егер сен жолдасыңды сүйетін
болса
ң, ата-енеңді сыйлауың керек. Ене мен келіннің арасындағы
қайшылықтың себебін түсінуге тырысып, ененің айқайын кешіре біл.
Мысалы, мені
ң әпкемнің енесі жалғыз ұлын келінінен қызғанып,
әпкемнің төбе шашын жұлып алған еді. Осыдан кейін әпкем мен
жездем б
өлек шықты. Кейіннен енесі өз қателігін түсініп, әпкемнен

ша
ңырақты ұстап қалуын өтінді. Қазір олардың төрт баласы бар,
тату. Ананы
ң ұлына деген махаббаты қызғанышқа апарды. Жалғыз
ұлының көңілінің өзге жанға ауғанына ренжіді. Осыны әпкем
т
үсінді де, кешірді» (Рахима).
«Жата
қханаға келген, өтіп бара жатқан жігіттерді біздің бөлмеге
кіріп кет», – деп ша
қырып тұратын қыздарды көріп жиіркенемін»
(Айша).
«Бізде бір 
қыз бар. Оған күнде әр түрлі жігіттер келіп тұрады. «Осы
сені
ң жігітің қайсы?» – десек, «Менде жігіт жоқ. Біреуінің түрі
ұнамайды, біреуінің бойы аласа, фигурасы жаман», – дейді. «Сен неге
олармен ж
үресің?» – десек, «Уақыт өткіземін», – дейді. Мен өзім
«
қыз бен жігіт арасындағы махаббат – бір-бірінің адалдығына бас
ию», – деп ойлаймын (Бибатпа).
ҒАШЫҚ БОЛДЫМ МЕН САҒАН
Ғашықтық сырын баян қылып отырған бұл кісінің жасы алпыстың
екеуінде. «
Қырық жыл қойдың соңында жүріп адам тағы болып
кеткен. Кісі алдында суырылып с
өз ұстай алмайды, көптің жиналған
жеріне келмейді, 
өзінше бір жүрген адам», – десетін ағайындары
ренжіп.
– 
Қарағым, бұл сырымды естіп ап күліп жүрме. Адам сырын
т
үсінгенге айтады. Тұйық жүре берсең, жарыласың бір күні. Өзіңе-
өзің зақым қыласың. Оқыған көп білімім де жоқ. Бұрынырақ ат
үстінде жүріп жазған бірдемелерімді кемпірім: «Алжыған шал, саған
өлең не керек?» – деп отқа жағып жіберген», – деді қария.
Әңгімесін жымия отырып айтуға тырысқанымен, көзінде мұң бар.
Ара-арасында 
қос жанарына жас толып қарағанда, жанында тұрған
шамны
ң жарығынен екі көзі жалтырап кетеді. Аяғаннан төмен
қараймын. Сол бір күндерін еске алғанда, алғашқы махаббатына кез
бол
ған жас жігіттей дірілдеп, онысынан өзі ұялып, күліп кояды.

– Жасымнан жетімдік пен жо
қшылықты көріп өстім. Ертерек адам
болсын деп жастай 
үйлендірді. Жеті-сегіз балам барын өзің білесің.
Жарты 
өмірім мал соңында өтті. Кемпірім ауылда балалармен
отырды, ж
ұмыс істеген жоқ. Қой бағып жүріп қолдан айран ұйытып
ішіп, к
үнімді көрдім. Тіпті келіндерім: «Қайнағаның айраны тәтті», –
деп 
ұйытқы алатын. Жиын-тойға, көпшілікке араласпадым. Мал
со
ңында жүрген бір жаман адам едім. Кейде отырып, «Пәленшенің
баласы дейтіндей осы 
өмірімде не бітірдім?» – деп ойлаймын.
Кемпіріміз екеуміз 
өмірімізде түсініспей өтіп келе жатырмыз. Бар
тірлігін істеп отырсам да, кейбір кемістіктерім 
үшін жанымды
жаралайды... Шыдамым таусыл
ған соң, бір күні үйден шықтым да,
кетіп 
қалдым. Біраздан соң қайтып барып едім, айқайлап үйге
кіргізбеді. Аз
ғантай миымның тыныштығын қалап, кіші баламмен
т
ұрып жатырмын. Бірақ екі үйдің тірлігін де өзім істеймін. Одан
қашпаймын. Ендігі арманым – осы баламды үйлендірсем. Баламда бір
ерлік мінез бар, сонысына ішім жылиды. 
Өтірік сөйлеуді, өсекті жек
к
өреді.
Қария нұрланып, төс қалтасына қолын салып, қызыл қойын кітапша
шы
ғарды. «Осы күні түнгі тыныштықта ойыма түскен сөзді түртіп
қоятын болып жүрмін, әйтеуір – бір ермек». Ашылған бетте «31
қаңтар» деген жазу тұр.
«Баламыз екеуміз ж
ұпыны үйде өмір сүріп жатырмыз. Мұны
өкінгеннен айтып отырғаным жоқ. Алдағы өміріміз бақытты болса
деп, келешектен 
үміт күтемін. Бүгін туған күнім еді. Екі тоқтының
бірін дайындадым. Бір-екі б
өтелке алдым. Қаладағы балаларымды
к
өп күттім. Келмеді. Мені сыйламайды ғой деген ой келді. Екі
к
өршім: Садық пен Құрамыс келді. Адам баласы өмірінің өткенін
қартайғанда ойлайды. Өмірде тозбайтын бір-ақ нәрсе бар. Ол – сезім
к
үші. Еш уақытта өлмейді, өшпейді».
– Жа
қында балама: «Барып шешеңді шақырып кел», – дедім,
ұялғанның күнінен. «Бармаймын!» – деп, ұрсып, қуып шығыпты.
Зейнеткер бол
ғанмен қарап отыра алмаймын. Кейде атпен жұмыстан
қайтып келе жатып, қырық жыл өмірім өткен үйімнің тұсына
келгенде, ж
үрегім бүріп кетеді. Сұп-суық болған өз үйімнен өзім

қорқамын. Ит екеш итім мені көре сап қуанып, шапқылап:
«Кірмейсі
ң бе?» – дегендей қиылады.
К
үнде таңертең 3-4 шақырымға жүгіріп жүрмін. Кір көтеремін.
«Жа
қсы болсаң, бір жаныңа болыс» деген...
– Мені
ң ендігі қалған өмірім арман болған бір жанды жалғыз рет
к
өруге арналған. Жүздеспей тұрып өліп қалмайын деймін. Оны
к
үнде көріп жүрген бақытты кезімнің артта қалғанына аттай 23 жыл
болды. Ол кезде ол да, мен де бір ауруханада емделіп жатты
қ...
– С
ұлу ма еді?
– Ай, 
қарағым-ай, көкірегің ұнатқан соң, сұлу да. Ән де айтатын.
С
үп-сүйкімді еді өзі. Кетерде қаланың шетіне дейін шығарып
салдым. 
Қасында алып кетуге келген күйеуі бар, күйеуінен
қызғандым. Сасқалақтап жүріп орамалын жоғалтып алыпты. Кетіп
бара жатып артына жалта
қ-жалтақ қарайды. Екеуміз жолыққанға
дейін 
үш-төрт баласы бар екен. Сол балаларды жылатуға болмайтын
болды. Ауыл
ға, үйге келгенде, көне алмай жүрдім. «Іздеп барам», –
деп серт етіп едім, сол сертіме жете алмадым. Ба
қыткүл болып екі-үш
рет хат жаздым. Хат танымаушы еді. Екі рет жауап алдым. Кім білсін,
өмір қандай талқыға салғанын. Ендігі тірі ме, білмеймін. Тірі болса,
бір к
өрсем... Онымен болған кез пейіштің төрі сияқты. Сондай
мейірден екі арадан бір 
әйгілі бала туар еді. «Көп жортқан қасқыр
қақпанға түседі, көп жортқан жігіт қалыңдығынан айырылады»
деген, 
қайдам, аман болса екен қарағым. Балам болуы керек онда.
Ендігі 
әскерге барып келді. Аты – Бақыт.
– К
өрдіңіз бе, қайдан білесіз ұл екенін?
– 
Ұл, – деді қария сеніммен. Түсімде екі кісілік ер алғанмын. «Ұл
болса да, 
қыз болса да атын Бақыт қоямын – өзіне әкесінің кім екенін
айтып кетемін», – деген, жары
ғым. Тірі болды ма екен, а? – деді әлсіз
дауыспен бір к
өмек сұрағандай жан-жағына қарап.
– 
Әрине, тірі, – дедім мен. Қарияның жүзіне қызғылт шырай шрдһ
– Ба
қытыма арнап терезенің түбінен өрік ағашын тіккенмін. Басқа
қураса да, ол қураған жоқ. Гүлдеп тұр... Мына біреу сағынғанда

жаз
ған өлеңім еді. Қазір өлеңнің бәрі өшіп қалған ғой.
Қозғағанмен көп шықпайды.
Қарияның кішкентай блокнотындағы, кейде қаламның, кейде сияның
ізімен 
ұқыпты түсіргенге көнбей, дірілдеп тұрған әріптерге көз
салдым. «Са
ғыныш» екен өлеңнің аты:
Қырдың қызыл гүлі – сенсің,
Жай
қалып көктеп өндің бе?
Аспаннан са
ған нұр төгіп,
Сусындап, жаным, 
өстің бе?
* * *
К
өруге болар ма екен қызыл гүлді,
Тамыры 
қыр гүлінің терең болды.
Су тартып, алыс жерден н
әр алады
Солмайды 
өмір бойы жүзі нұрлы.
* * *
Ортада 
өшпес шырақ жанып еді,
Өшірмей сол шырақты жандыралы.
Өмірге жақсы келер осындайдан
Са
ғынышпен мейірді қандырғаннан.
* * *
Арманым еді
ң бір кезгі,
Ж
үректен алған орынды.
К
үдерді үзбей аңсадым,
Өмірімнің емі – сен.
Қария өлеңді оқып шыққанымды байқады ғой деймін сөзін
жал
ғады:
– 
Өмірімде сол адамды кезіктіргеніме бақыттымын. Қорланға ғашық
боп 
өткен Естайды естіп пе едің, қарағым...

Шіркін, 
қимас адам үшін от жағып жатсаң да қандай қызық. Ол
к
өзінің қиығымен қарап жатса...
Мен жиырма 
үш жыл бұрын көрген бір жанды дірілдей еске алып
отыр
ған мына адамның жас жігіт емес екеніне сенгім келмей, жүзіне
к
өз салдым.
– Шіркін-ай, тірі екенін айт
қан кісіге сүйінші берер едім,– деді
к
үрсініп.
– Іздейік! М
үмкін, көріп те қаларсыз.
С
өйтіп, қария жазып берген жиырма үш жыл бұрынғы әдірісті алып
кете бардым. К
өп ұзамай тауып та алдық. Әттең– ай, бұл өмірдің
өкініші көп қой. Біз іздеген әйел бес жыл бұрын қайтыс болып
кетіпті. Енді б
ұл қайғыны қарияға қайтып жеткіземін, жетектеген
жал
ғыз үмітінен қалай айырамын?
Келесі жолы кезіккенімде, 
қария сездірмесе де бір жаңалық әкелдің
бе? – дегендей, 
үмітпен қарайлап қойды. Мен шын сырды айта
алмадым...
– Табылды. Алыс
қа күйеуге берген қызының ауылына кетіпті, –
дедім. Сосын к
өңілденгенін көріп ойын бөле түскім келіп:
– А
ға, басқаға көңіл ауғанға құдай тағала қалай қарайды екен? –
дедім.
Қария мұңайып, суланған жанарымен алыстағы таулардың қар
бас
қан ұшар басына ұзақ қарап отырды:
– Шын с
үйгенді құдай кешіреді. Өзім солай ойлаймын, қарағым...
ҚЫЗ ҚАДІРІ НЕДЕН?
Бая
ғыда мектепте сабақты нашар оқыған бір қызға мұғалім ағайы:
«Сенен адам шы
қпайды!» – деп, ұрса берсе керек. Әбден жанына
тиген со
ң әлгі қыз: «Ой, ағай, жүрген шығар мен үшін біреу мұрны

шыр
қылдап оқып!» – депті. Қазіргі әйелдің ауыр жүгін арқалаудан
шарша
ған кездерімде әлгі ақылды қыздың сөздері талай рет еске
т
үсті. Саусақтарын сақинаға толтырып, балаларын айналасына жиып,
аспай-саспай 
қымыз сапырып отырған баяғы бәйбішелер елестейді.
Қазіргі әйелді көріп, аяймын. Кішкентай қол сөмкесін тісімен тістеп,
екі жа
ғына екі қапшық көтерген, автобусқа тырмыса мініп, жүгіре
басып бара жат
қан, жүйкесі жұқарған әйелдер – кеңес өкіметінің
ар
қасында теңдік алған менің замандастарым. Майлық-сулыққа
бірдей 
қоңыр-сұрқай киінген, қас-қабағы түйілген, не үйдегі
баласыны
ң бабы жоқ не өзінің жұмыста берекесі жоқ олардың.
«
Қорқыт дегенде осылай қорқыт деп пе едім», – дегендей-ақ, теңдік
әпергенде, осылай болар деп пе едік.
Әйел-анаға теңдік беру – өскелең де мәдениетті елдерге тән мінез.
Шын те
ңдіктің тұтқасы әлеуметтік жетілуде жатыр. Баласын қалай
ба
ғамын, қалай киіндіріп-оқытамын десе де, алдында мол мүмкіндігі
бар, бойын сылау
ға, рухани өсуге жағдайы жеткілікті, қоғамдағы
құқы мен беделі жоғары әйел ғана шынайы теңдіктің иесі деуге
лайы
қ. Бірде Мәскеудегі Америка елшісі Мэтлоктың жұбайынан
журналист к
үйеуінің бұл қызметтен кеткен кезінде өзінің немен
айналысатынын с
ұрағанда, жер ортасы жастағы әйел: «Күйеуімнің
орнына елші бол
ғым келеді», – деп жауап берген. Өзінің 4-5 баласы
бар екен. Оны
ң үстіне сурет салады, қоғамдық жұмыстармен
айналысады. Мен 
өз еліміздегі әйелдердің жағдайы тұрғысынан
қарап, не деген күш-қуаты мол, шаршамайтын кісі деп таңғалған
едім. Ол кезде Америка 
әйелінің орташа жылдық жалақысы 18 мың
доллар болатын. Ке
ңес әйелі ең көп дегенде, үш мыңның маңайында
табыс тапты. Киімі мен тама
ғы арзан, әр түрлі өрнекті мектептері
баласын бірінен-бірі асырып т
әрбиелеуге дайын, бір өзінің екі-үш
к
өлігі бар әйелдің елші болмақ түгіл, ел басқаруға ұмтылуы да таң
емес, 
әрине. Тендік арқасында біздің әйелдеріміз де жан-жақты
талант к
өздерін ашып, халқына қадірлі болып жүргендері көп. Бірақ
олар к
өтерген екі есе тіршілік жүгі әйелге лайық жүк емес.
Сонды
қтан да болар, кеңес әйелдерінің шыдамдылығы жөнінде неше
т
үрлі күлкілі әзіл әңгімелер де шыққан.

Б
ұрынғы салт-дәстүрден хабары бар жігіттер: «Қыз Жібектей
қыздарымыз қайда кетті?» – деп күрсінеді. Кең қазақтың елінен неге
табылмасын, бар 
ғой Жібектей қыздарымыз. Бірақ оларды кеңес
қоғамы мен мектебі тәрбиелеп шығарған жоқ. Халықтық тәрбиеден
айырылма
ған, бесігін жоғалтпаған ақылды ата– ананың еңбегінің
жемісі. 
Өкінішке қарай, бұл тәрбие күннен– күнге құрдымға кетіп
бара жатты.
Қоғамдағы адамдардың тәрбиесі сол қоғамның сұранымына, кімді
құрметтеп, қандай кісіні керек етуіне тікелей байланысты. Біздің елде
тракторшы, экскаваторшы, 
қойшы әйелдер құрметтелді. Әрбір
т
өртінші Социалистік Еңбек Ері әйелден болды. Кеудесіне орден
та
ғып, ақ қар, көк мұзда қойдың соңына салып, керзі етік кигізіп,
алып тракторды
ң рөлін ұстаттық. Отбасында баласын баққан әйелге
ескілікті
ң сарқыншағындай қарадық. «Бала тапқанша, қоғамға
пайдалы ж
ұмыс істемейсің бе?» – деп кінәлағанды естіген кездер
болыпты. Тіпті жас босан
ған әйелдер осындай кемсітуден ұялғаннан,
баласын емізіп жарытпастан, ж
ұмысқа шыққан. Кәйіпші де,
ара
ққұмар да, ауру да осы ұрпақтан көбейді.
Қыздарды мектептен бастап ұлдармен бірдей жұмыс қолы болуға
баулы
ғанбыз. Қоғамдық жұмысты көп атқаратын, комсомолдық
ұйымды басқаратын қыздарды мадақтадық. Олардың тентек ұлдарды
желкесінен алып ла
қтырып жіберетінін айтып қуандық. Сабаққа тым
ал
ғыр болмаса да, ибалы, үй шаруасына бейім қыздар елеусіз болып
келді. Біра
қ мектеп тіршілігінде мақтаулы болған қыздардан гөрі әлгі
«елеусіз» топта
ғылар отбасында бақыттырақ, жігіттер арасында
өтімді. Себебі әлемдегі әрбір еркектің арманы – нәзік әйел деседі.
Психологтерді
ң айтуынша, еркек мінезді әйелден жігіттер қорқатын
к
өрінеді. Өздері қу, ондай қыздармен жора– жолдас болып, жүз
грамды б
өліп ішіп, темекіні бірге тартқанмен, үйленуге келгенде,
н
әзік, ибалы қыздарды іздейді екен. Ал қоғамдық тәрбие көптеген
жылдар бойы те
ңдікті қыздардың жігітпен барлық жағынан теңесуі
деген пікір ту
ғызып, әйелдің ең бірінші бақыты – отбасы екенін
ойлатпай, еркек шора, ба
қытсыз қыздардың көбеюіне мұрындық
болды. О
қу мен ғылым сирек таланттың, табиғи бейімділіктің үлесі
екенін мойындамай, шамасы жетсін-жетпесін, 
ұмтылу дұрыс көрінді.

Осыны
ң нәтижесінде өмірдің шын мағынасын отыздан асқанда
барып т
үсінген қыздардың қайғысын тілмен айту қиын. Оған қыздар
кін
әлі емес, қоғамның мінезі кінәлі, көзімізді жұмып, ырқына
берілген 
өзіміз кінәліміз. Өйткені ғасырлар тәжірибесінен өткен өмір
зандылы
қтары жасандылықты қабылдамайды. Яғни қолдан жасалған
қоғамдық баға адамдық бағаға сәйкес келмейді. Содан уақыттың
талап-тілегіне 
қарай қоғамдық қызметке белсенді болып өсіп
шы
ққан қыздар қарапайым тіршілік талабына сәйкес келмей,
алдан
ғандай күйде қалады.
Әйелдің ата-анасын сыйлау, инабаттылық дейтін тамаша қасиетіне ши
ж
үгіртіп, дана табиғаттың үйлесіміне зорлықпен араласу кеңес
өкіметінің алғашқы жылдарынан-ақ басталған екен. Сол кездегі
«Кедей», «Е
ңбекші Қазақ» газеттерінің бетіндегі бүкіл қазақ
әйелдеріне үлгі қылған үгіт мақалаларды оқи отырып, бүгінгі
ұрпақтың қалай қалыптасқанын аңғару қиын емес. 1927 жылғы
«Кедей» газетінде былай деп жазылыпты:
«
Қыз болсаң Шұлықтай бол!
...Ш
ұлық Мұхаметжанқызы Қожалақ Аққазыұлына тапа-тал түсте
кетіп 
қалды. Ағалары жібермейін деп еді, қыз өңменінен итеріп
тастады. 
Қыздың анық кететінін білген соң, дүниелерін жасырып
алып 
қалып еді, қыз күйеуіне барып алған соң, арыз беріп,
н
әрселерін санап отырып қолына алды».
Бай
қасаңыз, ата-анасын жылатып, ата-енесін ұратын келіндерді
осылай т
әрбиелеп шығарған екенбіз. Әйел теңдігі туралы үстірт
т
үсініктен қыз тәрбиесінде үлкен қателіктер жіберілді. Сол
т
әрбиенің жемісін енді көріп отырмыз. Бірін-бірі бауырына басып,
с
үттей ұйыған абысын-ажындардың орнына, әрқайсысы
қалтасындағы дипломымен көкірегін қаққан, маңайын түгел
ба
ғындырып ұстауға үйренген келіндер көбейді. Атасымен болса да,
ыста
қан қағыстырудан именбейтін, ұлттық психологиядан ада
бол
ған әйелдер шықты.
Енесай жа
ғында Краснояр өлкесінің солтүстігінде баяғыдан сол
жерді мекендеген т
үріктерден қалған ұрпақ – кет тайпалары тұрады.

Қазір бар болғаны мың адам ғана қалған. Әйел-еркегі түгел арақ
ішіп, 
үйінен шығып, тіршілік жасауға жарамайтын халге жеткен.
Б
үкіл бір ұрпақ құрып кетуге жақын. Ал сан ғасырлар бойы елдігін
са
қтап келген ұрпақ аузына арақ алуды білмеген анадан туған.
Қыздарымыздың пәлен мыңының күйеусіз жүруінің үлкен бір себебі
де ке
ңес жылдарында ұлтымыздың азып-тоза бастауынан ғой деймін.
Отбасын 
ұстайтын абзал азаматтардың қатарының ішімдіктің
кесірінен 
өте төмендеп кетуінен. Қыздың сынына толатын азаматы
азай
ған ел оңа ма? Сондықтан араққа жиіркенішпен қарайтын халге
жетуіміз керек. Жалпы, 
әйелдің қоғамдағы өз орнын дұрыс
ба
ғдарлай білуі және отбасында бақытты болуы көп мәселелердің
жол
ға қойылуына байланысты:
1. Т
әрбие. Үйдегі, мектептегі тәрбие ұл-қызымызға жоғалтқан
ұлттық мінез-құлықты қалыптастыруға бағытталуы керек.
2. 
Ұлттың рухани түлеуі. Ішімдікке әуестік, отбасының ертеңін
ойламайтын жал
қаулықтан арылу. Мәдениетті, парасатты ұл-қыз
өсіру әр ата-ананың ел алдындағы парызы болу.
3. Бала культі, отбасыны
ң культін жасау.
4. К
өп бала өсіріп, оны жақсы тәрбиелеген ананың қоғамдағы
беделіні
ң және жағдайының жоғары болуы. Әйел жағдайының
жа
қсы болуы елдің экономикасының өсуіне, отбасының табысы
молаюына байланысты 
ғой. Егер жағдайы болса, көп әйелдер бала-
ша
ғасын тастап, қызметке ұмтылмас еді.
Енді, міне, жа
ңа заманға бет бұрдық. Мұғалім ретіндегі ойым –
мектептен бастап 
қыздарымыздың үй шаруасына икемділігін,
ибалылы
ғын, қарым-қатынас мәдениетін сіңіре білгендігін
қолпаштауымыз керек. Жаппай қоғамдық қайраткер дайындауға
ұмтылған бұрынғы тәсілге өзгерістер ендіріп, әйелдің бірінші
парызы аналы
қ қасиетін сақтау екенін ұқтыруға бейімделейік.
Болаша
қ өміріне көптен-көп қажетті дағдыларға үйретіп, жан
әлемін дұрыс байытатын қыздар мектептері ашылса, қандай
жарасты
қты болар еді!

Со
ңғы уақытта газет бетінде көп әйел алуды заңдандыру туралы
әңгіме шыға бастаған соң, бұл жайында студенттердің пікірін білгім
келіп с
ұраймын. Студенттерім жымың-жымың етеді.
– Жігіттер жа
ғы қуанып жүр, – дейді.
– 
Қыздар не дейді?
– 
Қыздар алдырмаймыз! – деп айқайлайды.
Ал отбасын 
құраған келіншектер болса, жанындағы жалғыз жарын
ешкіммен б
өліскісі келмейтін ыңғай танытады. Балаларының да
к
өңіл күйі бұзылып, екі жақты алаң бола ма деген қаупін айтады.
Отбасыны
ң тыныштығына сызат түсетінін ойлайды. Қысқасы, баяғы
біріні
ң баласын-бірі емізген бәйбіше, тоқалдың психологиясынан
м
үлде алыстағанбыз. Қазақ әйеліне теңдік әпердік деп кеткен кешегі
ке
ңес өкіметі, қалай десек те, біздің тарихымыз. Алған теңдігіміздің
идеясы жа
қсы болғанымен, оны қамтамасыз ететін әлеуметтік
жа
ғдай жасалмады. Сөйтсе де әйелдер өзімен санасудың, қоғамдық
кызметте елеулі р
өл атқарып, тәуелсіз болудың дәмін татты. Бүгінгі
қазақ әйелінің жан жүйесі қалыптасты.
Адамзат 
ұғымында сүю, махаббат сезімі «жалғыз» деген түсінікпен
үйлеседі. Ғасырлар бойы жырлап келген Махаббаттың бар екенін
мойындаса
қ, мұғалім ретінде жас ұрпаққа шын сүюді,
т
ұрақтылықты көп әйел алу заңымен қалай түсіндірер екенбіз деп
қиналамын. Біз аяқ астынан сұмдық өзгерістер жасауға үйренген
ұрпақпыз. Ендігі жерде әр нәрсені терең зерттеумен ғана тәуекел
етпей, бола ма? 
Әйел қамы үлкен социологиялық зерттеулер жүргізіп
барып, білімпаз жантанушыларды
ң, демограф, педагогтердің жан-
жа
қты саралауымен ғана әңгіме болуға лайық.
Қазіргі өміріміздегі қиыншылықтар әсіресе әйелдерге ауыр салмақ
салып т
ұр. Адамның өмір сүруге, кездескен кедергілерді жеңуге
деген ынта-ы
қыласы көңіл-күйіне байланысты. Басын сүйер
азаматыны
ң жанынан табылуына байланысты.
Психологтерді
ң болжамы бойынша, осы жағдайды адамның
қабылдауы әр түрлі болады екен: біреуіміз тез көндігіп, қолымызды

бір сілтеп, 
құдай салды, біз көндік деп жүре береді екенбіз.
Екіншілеріміз жа
ңа жағдайға тез қалыптасып, дереу оңтайлы жолдар
іздей бастаймыз. 
Үшіншілерімізде ашу-ыза пайда болып, соқтығарға
қара іздеп, жүйке қозады екен. Осының соңғысы өмірден түңілуге
әкеледі. Бұл күйге түскен адамның ызасын белгілі бір жаққа
ба
ғыттап жібере салу оңай. Түрлі қақтығыстар, әр түрлі ұрыс-
керістер осыдан шы
ғады. «Даналық дегеніміз – істің аяғы неге
со
ғарын көре білу» дейді ғой. Әрбір заңда артық бүгу болып жатады.
Сонды
қтан көп әйел алу мәселесі әр отбасының өзі шешетін,
әйелдер шешетін шаруа ғой деймін.
Ж
ӘКЕҢНІҢ КЕЛІНДЕРІ
Ж
әкеңнің көзін көріп, қолынан шай берген келіндерінің көбі бүгінде
жо
қ. Олар да атасының ізімен барып, жанына жайланған. Бәлки ол
жа
қта да Жәкесін жалғызсыратпай, қасына жетуге асыққан болар.
К
үлән, Сатиқа, Қызбала, Үмітек, Қантай, Еркетай, Шәрия, Берікбала
(бас
қа да білмегендерім болса, аруақтар кешірсін).

жүктеу/скачать 2,36 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: