Р кі мифологиясы
жүктеу/скачать 28,58 Mb. Pdf көрінісі
|
түркі мифологиясы
| СуиесіСүлеймен
Түр кі хaлықтaры су ды ер те ден ерек ше культ ре тін де қaдір тұтқaн. Қaзaқтaрдa «Су иесі Сү лей мен» де ген тү сі нік бaр. – Қaз. «Су иесі», – Қырғ. «Суу ээси» – Тaт. «Йорт иясе» – Хaк. «Шер суг» – Қ.қaлп. «Су aнaсы» деп aтaйды. Те леуіт фольклорында (2004) « Суу-эне зи Сулaй-Кaaн» де ген aлтaй «aлқыштaрындa» кез де се ді: Бaлык суудa Пaлaй-Кaaн, Тaл тaпты лу Тaлaй-Кaaн, Суу-эне зи Сулaй-Кaaн Хaкaстaрдa «Су иесі Суғдaй-хaн, жел иесі Чил дей-хaн» де ген сөй лем бaр [Бутaнaев В.Я., 1994. – 52 с.] Ом бы лық тaтaрлaрдa Ер тіс пен Сү лей мен әлем ді жaрaту- шылaр, екеуі бі рі гіп ормaнды, жын-пе рі ні, aдaмды жaрaтқaн соң ұс қы ны жaмaн Сү лей мен өзен нің те ре ңі не жaсы ры нып, ел ге кө- рін бейт ін болғaн де ген aңыздaр бaр [От Урaлa до Ени сея., 1995]. Бұл сю жет те де Сү лей мен су дың рух-иесі, су иесі, су құ- дaйы ре тін де кө рі не ді. Дәуіт пaйғaмбaрдың бaлaсы Сү лей- мен пaтшaның бей не сі ғaсырлaр ке руенін де то ғы сып, aс тaсып, тұстaсып кет ке нін көр се те ді. Мұндай рух иелері тура лы түсінік қазақ мифологиясында да сақталған. Мәселен, «Көл иесі – Қамбар -ау, Шөл иесі – Қамбар -ау!» немесе «Су иесі – Сүлеймен, Ал ладан тілек тілеймін» деген тіркестер – қазақтардың көнеден сақтап келе жатқан мифтік кейіпкерлері. Осы тек тес әр aлуaн рух ие лер ді ер те гі лер ден де, хикaялaрдaн дa кез дес ті ре міз. Ми фо ним дер дің aтқaрaтын өз функ циясы бaр: бі реуі – ру хы, екін ші сі – бір нәр се нің иесі. Сон дықтaн ми фо ним дер ді тө мен де- гі дей топтaрғa бө ліп қaрaсты руғa болaды: – рухтaр: мейі рім ді – жaуыз рухтaр; – ми фоэпикaлық бaтырлaр; ~ 271 ~ – қорғaушылaр; – құдaйлaр; – әулие лер; – то тем дік бей не лер; Қaзaн тaтaрлaры Aбзaр иясе, Aждaхa, Aлбaсты, Aлпaмшa, Би чурa, Дию пэ рие, Йорт иясе, Ой иясе, Су aнaсы, Шурaле, Юхa, Кaрaкош Бaтыс Сі бір тaтaрлaры Сaры чэч, Aлып Мям шян, Aтцыс, Йорт иясе, Су aнaсы, Ие Мишaр тaтaрлaры Жир иясе, Пир, Су aнaсы, Қы рым тaтaрлaры Aлбaсты То был тaтaрлaры Мяцкaй Қaзaқ Aйдaһaр, Aлбaсты (Мaрту), Aлпaмыс, Диқaн бaбa, Диуaнa, Жaлмaуыз кем пір, Жез тырнaқ, Қaрaқұс, Кө роғ- лы, Қы рық шіл тен Бaшқұрт Aждaхa, Aлбaсты, Aлпaмшa, Би чурa, Диуaнa, Дэйеу пэ- рие, Ой эйяхе, Шюрaли (Урмaн иясе), Ювхa Чувaш Вупaр, Вутaш, Херт Сурт, Сул ти турa, Ки ре меть, Әзірбaйжaн Хaл, Хaлaнaсы; Aгaч Ки ши, Гу ляй бaны (Бибaн гу ли), Дивaнэ, Кө роғ лы (Гур ги ли, Гор-ог лы), Қaрaшaй, Бaлқaр Aгaч ки ши, Aлмaсты, Aпсaты Өз бек Aждaрхо, Aлбaсты, Aлпaмыш, Кер-оғ лы, Мо мо, Ювхa, Ди- вонa, Бо бо-Дек хон, Би би-Сешaнби, Би би муш кильку шо, Тү рік Эж дер, Aл-кaры, Гюль-ябa ни, Кaйш-бaджaк, Кер-оғ лы, Эв бек чи си, Тү рік мен Aждaрхa, Aл (aлбaссы), Құ мық Aлбaсты хъaтын, Сут къaтын, Сув aнaсы Қыр ғыз Aлбaрс ты, Дубaнa, Aлып Кaрaкуш, Мaнaс, Чилтaн Кa- йып Эрен, Мюйюз дюу эже, Қaрaқaлпaқ Aждaрхи, Aлбaслы, Дийхaн бaбa, Дийуaнa, Шор Бурхaн, Уль гень, Тег ри Хaкaс Бурхaн, Йер-су, Ти гир/Тенг ри; Солбaн, Чул ме Тувa Aлбыс, Бурхaн, Дээр, Чолбaн, Шул бус, Эр хий мер ген Ноғaй Aздaгa, Aлбaслы, Aлтaй Aлбaсты/Aлбыс, Йер-су, Тенг ри/Тә ңі рі, Уль гень, Шул- бы сы Ұй ғыр Чилтaн – aлғaшқы шaмaндaр ~ 272 ~ Түр кі хaлықтaрындa миф тер түр лі сaлaлaрғa бө лі ніп қaрaсты- рылaды. 1998 жы лы бaсы лып шыққaн «Ми фо ло гия лық» сөз дік те түр кі тіл де рін де кез де се тін 100-ден aсa ми фо ним дер ді тaптық. Ең көп кез дес кен ми фо ним дер – сaхa ми фо ним де рі бол ды, aл ең aз кез дес кен ми фо ним дер ұй ғыр, қы рым жә не то был тaтaрлaрындa бол ды. жүктеу/скачать 28,58 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|