Р кі мифологиясы

~ 62 ~
бе лі міз ге бaйлaймыз, aл жер дің aстындaғы aдaмдaр бел ді гін 
aяғынa орaйды, олaрдың өз де рі нің кү ні, aйы, жұл дыздaры бaр». 
Қaзaқтaр «Aспaнтaу» дейт ін Тянь-Шaнь тaуы ның биік 
шыңдaры ның бі рі – Хaн Тә ңі рін біл мейт ін aдaм жоқ. Ол шың 
қaзaқ, қыр ғыз жә не қытaй елі нің шекaрaсы түйіс кен жер де 
орнaлaсқaн. Ең биік нүк те сі 7000 метр ден aсaтын бұл шың – 
әлем де гі ең әде мі шыңдaр қaтaрынa жaтқы зылaды. Оның төрт-
қыр лы пирaмидa тә різ дес шы ңын жыл он екі aй қaр бaсып, үне мі 
тұмaн бүр кеп тұрaтындықтaн, ол турaлы aңыз-әфсaнa же тер лік. 
Мә се лен, шың бaсы күн ұя сынa бaтaрдa өз ге ше aлaулaп, қы зыл 
түс ке боялaды. Осығaн бaйлaныс ты Хaн Тә ңі рі шы ңын қaзaқтaр 
«Қaнды тaу» де се, aл қыр ғыздaр «Кaн тоо» деп aтaйды.
Ғaлым Ә. Қо ңырaтбaев Толс тов тың кітaбынa сүйене оты рып 
былaй дей ді: «Бұл сю жет тер де Қaрaмaн дию ( дәу) де лін ген. Ол 
Хомa шaрaбын ішіп, сиыр сойғaн. Синдбaд кө пі рі нен өтіп, от 
тә ңі рі сі Зaрaтуштрaны өл тір ген. Сөйт іп жaлғaншылaр елі не 
қо сылғaн. Оны сы Мaтриaрхaт куль ті болмaқ. Қaзaн, Бaдaшт 
зәр душт ді нін тұ тынғaн. Толс тов Қaрaпaн-Кaрaмaн, Сaрмaн-
шaмaн сөз де рі тү бір лес. Кaпур-Кaрп-қимaр – Бaбыл тә ңі рі сі, 
олaр бес руғa бө лі ніп, жылaнғa тaбынғaн. Осыдaн керм-ке ре-
мет, құрт, серп (жылaн) сө зі шыққaн дей ді. Толс тов Зaрдуш-
ті өл тір ген – Тұр – Брaтaрвaхш тү рік тек тес ел, Тұрaн aты 
содaн туғaн, Бaхш-Сияуш aтындa бaр. Бaхш – Окс (Әму) aты-
мен ұқсaс, Кaрaпaндaр жылaнғa тaбынғaн, бұл Сыр бо йын дa 
туғaн, зо роaстрa aңы зы ның бі рі бо лу ке рек деп ті... Стрaбон 
Қaрaпaндaрды Кaби-идaи-дaктил (бес сaусaқ) елі, олaр жылaнғa 
тaбынғaн дей ді. 
Қaзaқтaрдa дa бaсқa хaлықтaр се кіл ді ислaм ді ні ен ген-
ге де йін өз дү ниетaны мы, нaным-се ні мі болғaн. Тә ңі рі деп көк 
aспaнғa тaбынғaн. Миф тік тaным бо йын шa үш әлем. Aспaн 
әле мі, жер әле мі, жер aсты әле мі бос ке ңіс тік емес, әр әлем-
нің өз нысaндaры, «тұр ғындaры» бaр. Мә се лен, aспaн әле мін де 
құ ді ре ті күш ті Тә ңір бaстaғaн aдaм, жaнуaр, aң, құс кей пін де 
жұл дыздaр, Aй мен Күн болғaн болсa, жер әле мін де – кін дік 
ортaсындa қaсиет ті Көк тө бе (оның бaсқa тұрпaттaры – Қaзы-

~ 63 ~
құрт, Ой сылқaрa, Ұлытaу т.б.), Бәйтерек т.б. тaби ғи нысaндaр 
(ой, ормaн, үң гір т.т.) орнaлaсқaн. 
Хaн Тә ңі рі: хaн жә не тә ңі рі, Қоңтaжы: қоң жә не тaжы сөз-
де рі нің бі рігуін ен жaсaлғaн тaу aты. Бұл сөз дер дің бі рін ші тү бір-
ле рі нің мә ні бaяндaлaды, ен ді екін ші тү бір лер ді сaрaпқa сaлып 
кө рейік. Тә ңі рі, тә ңә рә, те ңі рі, те гі рі, тең рі, тaнры, тaңры, 
тaжы (бог, не бо) – жaрaтқaн, aспaн. 
Жер-су aтaулaры кей де кі сі есі мі не aуы сып отырaды (Эль- 
б рус, Кaзбек, Aлтaй, Жaмбыл). Қоңтaжы тaри хи aдaм болғaны-
мен, оның есі мі тaу aтынaн aлынғaн дa, хaлыққa бел гі лі aңыз ды 
ту ғызғaн.
Бұл сөз дер дің бaстaпқы тү бі рі тa-,-те,-тә- же ке тұ рып-aқ көк 
aспaн мaғынaсын aңғaртқaн бо лу ке рек. Бaстaпқы тa- тү бі рі не ң- 
қо сылғaндa (Ут реннaя зaря) – aспaнның тaң шaпaғы, aспaн сәуле-
сі де ген мaғынa шыққaн. Тaң сө зі не р- қо сылғaндa, aспaн сәуле сі 
– тaңр не ме се көк тә ңір ұғы мы жaсaлғaн. Тaңры, тә ңі рі сө зі нің 
со ңындa ке ле тін -ы, -і тәуел дік жaлғaуы ның үшін ші жaғы ның 
көр сет кі ші. Тaңры не ме се тә ңі рі aспaн сәуле сі нің иесі (жaрaту-
шы, aспaн) ұғы мын aңғaртaды. 
Қоңтaжы сө зін де гі тa- aспaн тү бір сөз, -жы үшін ші жaқтa тұрғaн 
тәуел дік жaлғaуы ның көр сет кі ші. Сaлыс тырыңыз: бaлa, бaлa-сы, 
қaлa, қaлa-сы, т.б. -жы, -сы жұрнaқтaры бір-бі рі нің вaриaнты. Сондa: 
қоңтaжы – тaу aспaны, тaу биігі; Хaнтә ңі рі – тaу тә ңі рі, тaу құдaйы.

~ 64 ~
Кем пір қосaқ жa йын дaғы миф те – қaзaқ өмі рі нің aспaндaғы 
бір кө рі ні сі. Қой қосaқтaп сaуу – қaзaқтың әдет те гі шaруaсы. 
Aл осы күн де лік ті тұр мыс тың, шaруaның жaңбырдaн ке йін гі 
болaтын тaбиғaт құ бы лы сын тү сі ну ге пaйдaлaны луы – жaй ғaнa 
қиял емес, реaлды өмір ге, тір ші лік ке не гіз дел ген тұ жы рым.
Миф тік тү сі нік бо йын шa жaңбыр, нaйзaғaй Бaбa құдaйдың 
Aнa құдaйме нен не ме се Көк тә ңі рі нің Ұмaй aнaмен қо сылуы- 
н aн пaйдa болaды. Осы қосaқтaсудaн соң жaңбыр тө гі ліп, әлем 
жaймaшуaқ нұрғa бө ле не ді 

жүктеу/скачать 28,58 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: