131
«сарбаз, қол» мағынасымен қатар, «шапқыншы» ұғымын да
беруі осы аймақтарға көрші түрікмен тілінен ауысқан деп та-
бамыз.
Және бұл сөздің Будагов, Ильминскийлер көрсеткен
«қара халық, көпшілік» ұғымы да – кейін пайда болған ау-
ыспалы мағынасы. О баста «атқа
мінгендер тобы, отряд»
дегенді білдіріп, тек жорық, жаугершілік
сөз болған тұста
қолданылған. Абай да осы мағынада келтіреді. Абайда бұл
сөз
аламандық деген туынды тұлғада келеді де, «жорық,
жаугершілік» дегенді білдіреді: Шыңғыс
аламандыққа атта-
нып, әскер тартып шыққанда, әскерінің көбі татар екен дейді
(II, 223). Бұл жердегі әңгіме – Шыңғыстың ел шауып, тонауы
туралы емес, жалпы жорықтары жөнінде. Абай заманында-ақ
бұл сөз өте сирек қолданылған. Абай тұстастарынан Шәңгерей
сияқты бірен-саран ақындарда ғана ұшырасады.
Бұлан – ертерек кездерде
Қазақстан территориясында
болған бұғы тектес ірі аңның аты. Бұл да Абайдан бұрын өткен
ақындар мен ауыз әдебиетінде (тіпті оларда да көнерген сөз
ретінде) жиі қолданылған.
Бұландай ерді кескен күн (Махам-
бет, 1962. 13). Қара
бұланның терісі Етік қылар күн қайда (107).
Дулатта: Бозда жүрген
бұландай, Үйде тұрмас ойқастап (69).
Бұланта ерген шешекке аунар, доңызға ерген балшыққа аунар
(Мақал).
Бұлан, сірә, ертеде Қазақстан территориясында бо-
лып, соңғы ғасырларда жойылып кеткенге ұқсайды. Л.Будагов
алтай тіліндегі
бұлан сөзін
лось деп көрсетіпті (Будагов, I, 289).
Проф. С.Асфандияров жариялаған материалдарда бұлан тура-
лы Ақсақ Темірдің тарихшысы Шарафеддин Язды «Зафарна-
мэ» деген кітабында былайша жазып қалдырғаны берілген:
«Между другими животными они нашли в степи вид антило-
пы, гораздо больше буйвола, которых они до сих пор не видали
и которых монголы называли «кандагай», в то время как оби-
татели этих степей называют их буланами»
113
.
Дулыга, сауыт, шарайна сөздерінің архаистік сипаты өткен
ғасырдан
басталады, өйткені ХІХ ғасырдың ІI жартысында
феодалдык дәуірдегі қару-жарақ,
құрал-саймандардың ұрыс-
соғыста қолданудан шыға бастағаны мәлім.
Архаизмдердің бұл тәрізді өткен өмірден елес беру үшін
113
Прошлое Казахстана в
источниках и материалах. - М., 1935. - С. 78.
132
қолданылғандарынан басқа тобы Абай творчествосының
өн бойында кездеседі. Олардың қолданылуының әр алуан
себептері бар.
Ең алдымен, Абай тілінде қазірде актив қол-
данудан шығып қалған немесе сол кездегі мағынасы өзгерген
бірсыпыра лексемалар мен тұлғалар бар. Олар:
абыз, алаш,
Достарыңызбен бөлісу: