Р. Сыздык 6-том indd
жүктеу/скачать 1,64 Mb. Pdf көрінісі
|
Рәбиға Сыздық (1)
| алаш мыңы
(қазақ ұлыстары), сұйыргал, йәсір (йесір, жесір -тұтқын ), қабила (қазақ қабиласы), байтақ (астана), базарман (сауда жасаушы), аларман (са- тып алушы), тентектер (наразылар), анда (достасқан адам), бұлғақ, қаума (аңшылар тобы), ұлығ ау (үлкен аңшылық), күрен деген сөздер де – көненің көздері, яғни шығарманы та- рихи стиль тезіне түсірген элементтер. Бұлардың ішінде алаш мыңы, сұйырғал, қарашы, күрең, нойан, анда сөздері – ро- манда берілген мағынада бүгінгі оқырман көп қолданбайтын тұлғалар. Алаш мыңы – қазақ тайпаларының жиынтық атауы, Шоқан Уәлихановтың түсіндіруі бойынша, XIII ғасырда қазақ тай- палары алты сан алаш (мұндағы сан сөзі – «он мың» де- ген мағынада), ал XIV-XVI ғасырларда алты алаш, алаш мыңы, алаш қауымы, алаш ұлысы деп аталған 22 . Қадырғали Жалайыридың «Тауарихында» қазақ, қазақ қауымы, қазақ хандығы деген атаулар жоқ, бұл ұғымды шежіреші алаш мыңы деп береді. Жазушы бұл терминді Құл-Мұхамед елшінің аузы- на салады, ол ресми амандық-саулық сұрасу үстінде: – Аллаға шүкір, бүкіл алаш мыңының ханы, қалмақ жұртының әмірі – Тәуекел хазретлерінің дұғасы арқасында... аман-түгел жеттік, – деді Құл-Мұхамед (І, 357). Сұйырғал (автор мұны сұһұрғал деп таңбалапты) – бас әміршінің, айталық ханның, патшаның қол астындағы еңбегі сіңген адамның иелігіне сый ретінде бөліп беретін жер (әрине, тұрғындарымен). Бұл сөзді жазушы Ораз Мұхамедтің Тәуекел ханға жазған хатында келтіреді: Имам патша хазретлері бізні йарылқаб, сұһұрғаллар, анғамлар бахишш қылды... (І, 331). Осы жерде айта кетелік, жазушы романның 1-кітабында орыс патшасының қарауында Мәскеуде отырған Ораз-Мұхамед сұлтанның «алаш мыңы» ханы – Тәуекел ағасына жазған үш хатының тексін береді. Ораз- Мұхамедтің хаттар жазғаны рас, бірақ, өкінішке орай, олардың 22 Валиханов Ч. Ч. Собр. соч. - Т. III. - С. 559. 120 түркіше түпнұсқасы жоғалған, тек орыс тіліндегі аудармасы сақталғанын білеміз 23 . Жазушы осы аудармалардың негізінде сұлтан хаттарының түркіше тексін өзі жазған және өте сәтті шығарған: алдымен, Ораз-Мұхамед хатты таза қазақ тілінде емес, сол кездегі жазба дәстүрмен «шағатайша» жазғаны да- усыз, екіншіден, Мұхтар Мағауин орта ғасырлардағы орта- азиялық жазба әдеби тіл нормаларын едәуір жақсы танып, игергені байқалады. Бұл жерде де роман авторы аз тер төкпеген, тілге деген адалдық танытқан. Қарашы сөзін жазушы екі мағынада алған, негізінен қарашы бұл романда өзі суреттеп отырған кезеңдегі терминдік мәнінде жұмсалған. Жазушының бір-екі жерде қарашы сөзінің бүгінгі мағынасынан шыға алмай қалғаны байқалады. Мы- салы, [Ділшат ханым] Ай-Шешектің алдын да қандай кішік болса, қарашы жұрт алдында сондай тәкаппар (ІІ, 75). Бұл жердегі қарашы жұрт дегені – қызметші, қарапайым жалшы- жақыбайлар. Бұл кезде қарашы сөзінің мағынасы қазіргі біз білетін «бағынышты, қызметші қара халық» дегеннен мүлде басқаша болған. Орыс зерттеушілерінің, мысалы, В.Вельяминов-Зерновтың бұл терминді «вельможа» деп ауда- руы немесе тіпті йурт (юрт), эль (ель), хан, кахан деп аудармай қолданылатыны сияқты, бұны да «карачий» деп беріп отыра- тындары осыны дәлелдей түседі. Қысқасы, тарихи кезеңде актив қолданылған, бүгінде біз үшін мағынасы беймәлімдеу немесе басқашалау бірқатар сөздерді (жоғарыда көрсетілгендер және жүктеу/скачать 1,64 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|