Р. Сыздык 6-том indd
Мұхтар Әуезов және көркем проза тілінің бастауы
жүктеу/скачать 1,64 Mb. Pdf көрінісі
|
Рәбиға Сыздық (1)
| Мұхтар Әуезов және көркем проза тілінің бастауы
Қазақ көркем прозасының қашан, қайда кімдерден бас- талғаны жөнінде әдебиеттанушылар тарапынан сөз болаты- ны заңды. Соңғы кездердегі ізденістерге қарағанда, қазақтың профессионалдық прозасының қажетті компоненттері XX ғасырдың басында қалыптасып, орныға бастағанын, бұл кезеңде баспа ісі мен баспасөздің дамуы көркем прозаның да дүниеге еркін келе бастауына әсер етіп, қазақ оқырманының көркем қара сөзге көзі үйрене түскенін танып білеміз. Бұл істе әсіресе «Айқап» журналының өзі көрсеткендей, «қазақтарды қара сөзбен ойларын әдемілеп жеткізуге үйретуді мақсат қылып», тарихи рөл атқарғанын айта келіп, әдебиет тарихын зерттеуші ға лым 3.Бейсенғалиев журнал беттерінде жарияланған ондаған автордың шағын проза жанрындағы әңгімелерін атап көрсетеді. Олардың ішінде «Айқап» журналының әдеби хатшысы – Ә.Ғалымовтың «Бейшара қыз» деген әңгімесі («Айқап», 1912, №11), Ж.Тілеулиннің «Мейірімді төре» (1913, №8), С.Торыайғыровтың «Ауырмай есімнен жаңылдым» (1913, №17), М.Сералиннің «Мұқат» (1913, №24), Б.Майлиннің «Болған іс» (1915, №10) тәрізді туындылары про фессионал көркем прозаның бірі аз, бірі көп бойына жинаған үлгілер екенін айтады 3 . Әдебиет зерттеушісі, әрине, мұнда бұл әңгімелердің көркем шығарма ретіндегі сипатын, алған тақырыптары мен ұсынған идеяларын, шығармашылық шешімдерін талдайды, тиісті ба- ғаларын береді. Ал алғашқы прозалық үлгілердің көркем туын- ды ретіндегі статусын анықтау үшін олардың тілдік-стильдік бітімін де талдап-танытуымыз керек. Бұл – негізінен, тіл ма- мандарының үлесіне тиетін шаруа екені мәлім. Сондықтан қазақ көркем прозасы тілінің диахрондық тарихын зерттеу – алдағы маңызы зор ғылыми жұмыстардың бірі болмаққа керек. Бұл ретте бұрын екі-үш шығарманы атаудан аса алмай келсек, енді әдебиетшілердің жаңа зерделі ізденістерінің арқасында қолымызға мол материал тиіп отыр. 3 Бейсенғалиев 3. XX ғасырдың басындағы қазақ прозасы. - Алматы, 1989. 18 Сөйтіп, қазақтың ұлттық жазба тіліндегі көркем проза өткен ғасырдың соңғы ширегінен бастау алып, XX ғасырдың басында шағын әңгіме түрлерінде жандана түскенін, ал роман жанрының үстіміздегі ғасырдың 10-20-жылдарында дүниеге келгенін білеміз. Тайыр Жомартбаевтың 1912 жылы жарық көрген «Қыз көрелік», Спандияр Көбеевтің 1913 жылғы «Қалың мал», Сұлтанмахмұт Торыайғыровтың осы мезгілде шыққан «Қамар сұлу» шығармаларын қазақ романдарының жаңа көктей бастаған өркендері деп танып келеміз. Бұлардың да тілін әр қырынан, әсіресе тілдік-стильдік тұрғыдан зерделеу қажеттігі де даусыз. Ал шағын әңгіме жанрының дүниеге келуін, сірә, Ыбырай «Хрестоматиясынан» бастауға болар. Тіліне келгенде, оқу құралы ретінде мектеп балаларына арналып жазылған, дәлірек айтсақ, түзілген «Киргизская хрестоматиядағы» Ыбырай әңгі- мелерінің тілдік-стильдік бітімі мен Б.Майлиннің 10-жылдар- дан бастап көріне бастаған әңгімелерінің немесе 1921 жылдар- дан бастап оқырман назарына ұсынылған М.Әуезовтің әңгі- ме-повестерінің, Ж.Аймауытов әңгімелерінің тілін, олардағы «сөз құдіретін» бір қатарда қарауға болмайтындығы да даусыз. Бұл «арақашықтық», әрине, олардың тілдерінің бір-бірінен «артық-кемдігінде» емес, сипатында. Бұл кітапта біздің таңдаған тақырыбымыздың бірі – қазақ көркем прозасы тілінің басталған тұсы, алғашқы кезеңі, оның өзінде де М.Әуезовтің 20-жылдардағы әңгіме, повестерінің тілдік-стильдік кейбір сипаттары ғана. Сондықтан қазақ про- засы тілін тарихи хронологиялық тәртіппен жүйелеп, сатылап, жан-жақты талдап, баяндау міндетін алдымызға қоймадық (ол – жеке-дара монографиялық ғылыми ізденістің тақырыбы екендігін дәлелдеп жатпалық). Қазақтың көркем прозасының әдебиет жанры ретінде белгілі бір мерзімде, нақты бір авторлардың шығармаларынан басталатындығын айта отырып, оның «сүйегі» әріде жатқанын, яғни тұтқиылдан, «тақыр жерден» пайда болмағандығын да баса айту қажет. Қазақ прозасының көктей бастаған «қылтанақтарының» өзі көркем жазба үлгілерге тән қасиеттердің басты-бастыларын 19 бойына дарытқан деп тануға болады. Атап айтқанда, сөзді таңдап жұмсау, айтылмақ ойды баршаға түсінікті, әсерлі етіп жеткізу, бір нәрсені жай хабарлау емес, суреттеу, ол үшін көрік- теу тәсілдерін қолдану, синтаксистік нормаларды біршама дұ- рыс сақтау сияқты сипаттарды Ыбырай әңгімелерінен де, С.Көбеев повесінен де т.б. табуға болады. Мысалы, ЬІ.Алтын- сарин прозасының тілі шағын көркем әңгімелердің нағыз жаз- ба үлгілерін танытады. Бұл жерде бір нәрсені қатты ескерту қажет: Ыбырайдың шағын әңгімелерінің көбі Паульсонның хрестоматиясынан алынғанымен, олар – орыс тілінің таза (тікелей) аудармасы емес, яғни әңгіме көркем аударманың тілі ту ралы болмасқа керек. Педагог-жазушы бұл еңбегін – хресто- матиясын – әрі мектеп балаларының оқу кітабы, әрі «жалпы халықтың оқуына жарайтын кітап» болуын көздеп ұсынған. Демек, барлық әңгіменің авторы – Ыбырайдың өзі. Жазба дүниенің бұл жанры талап ететін амал-тәсілдердің денін автор тұңғыш рет өзі ұсынған. Айталық, төл сөз бен ав- тор сөзін қиюластыру, диалогтерді беру тәртібі сияқты амал- дар дәл қазіргідей сындарлы болмағанмен, қабылдауға жеңіл, түсінікті, жатық түрде келеді. Мұнда, ең алдымен, синтаксис- тік құрылымдардың тілдің струк туралық тәртібіне де, көркем сөз нормасына да негізінен сай түсетіні байқалады: балаларға арналған әңгіме жанры болғанымен, текст тым келте жай сөйлемдерден гөрі, көбінесе басыңқы, бағыныңқылы құрмалас сөйлемдермен келеді: жүктеу/скачать 1,64 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|