хабарлау  (сообще- ние) және  әсер ету

220
қолданылу жиілігі, тіркесу қабілеттері
сияқты сыртқы фак-
торлар ескеріледі. Сірә, бұл факторлар стильдік белгілерді 
анықтауда айтарлықтай рөл атқаратын болу керек. Оны біз 
мақсаттық стильдердің бір-бірінен айырым, белгілерін атаған 
тұста көрсететін боламыз.
Ғылымның әр саласында «стиль» терминінің беретін мағы-
насы бірдей еместігін осы тақырыпты сөз еткендер әрдайым 
көрсетіп келеді. Сондықтан термин дегеніміз – «бір ғана мағы-
наны беретін, мейлінше ықшам, барынша дәл болуы ке-
рек» деген анықтама – тек талап қана, ал, шындығында, тер-
миндер қолданыста «жұмсауға оңтайлы», «атқа жеңіл телпек-
байлардың» қатарынан шығады, яғни көбінесе термин деп 
жүрген сөзіміз қолданыста, яғни әр салада әртүрлі ұғымда 
жұмсалатын көп мағыналы сөз болып шығатыны байқалады. 
Мысалы, О.А.Ахманованың «Словарь лингвистических тер-
минов» (М., 1966) деген сөздігінде 
стиль
деген терминнің 
45 ұғымды, 
тіл 
деген терминнің 108 ұғымды білдіретіндігі 
көрсетілген. Әсіресе әдебиет пен өнер және тіл білімі саласы-
на келгенде, бұл сөздің семан тикалық мәні өзгеше екендігі да-
усыз.
«Стиль» термині жалпы жазба дүниелердің жанрына байла-
нысты да (мысалы, кеңсе қағаздары стилі, ресми-іс қағаздары 
стилі, телеграф стилі), белгілі бір қоғамдық іс-қарекеттер ситу-
ациясына байланысты да (салтанатты стиль), тілдің жұмсалу 
түріне қарай да (ауызша немесе ауызекі сөйлеу стилі, жаз-
ба стиль) қолданылады. Көркем әдебиет жанрына қарай 
функционалдық стильді атағанда, «стиль» терминін жұмсап, 
жеке суреткердің шығармашылық, шеберлік стилін сөз еткен-
де, басқа сөзді алу қажеттігі байқалады. В.Белинский соңғы 
жағдайда «слог писателя» дегенді ұсынады. Біз де бұдан көп 
бұрын жазылған бір еңбегімізде осы талапты мақұлдап, қазақ 
тілінде «жазушының (ақынның) мәнері» деген терминді алған 
жөн деген едік. Әлі де осы пікірді қалаймыз.
Тілге келгенде «стиль» терминінің мағынасын акад. 
В.В.Виноградов былайша анықтайды (дәл беру үшін тексті 
түпнұсқаша келтірелік): «Стиль языка – это семанти чески зам-
кнутая, экспрессивно ограниченная и целесообразно организо-
ванная система средста выражения, со ответствующая тому или 

221
иному жанру литературы или письменности (напр, стиль офи-
циально-деловой, стиль канцелярский, стиль телеграфный), 
той или иной соци альной ситуации (стиль торжественный, 
стиль подчерк нуто вежливый и т.п.), тому или иному характе-
ру язы ковых отношений между разными членами или слоями 
общества»
36
.
Бұл ауырлау тілмен ұсынылған, бірден түсінуге қиындау 
соғатын тұжырымды өз сөзімізбен тарқатсақ, тілдің функц-
ионалдық стилі дегеніміз – әлеуметтік іс-әрекеттің белгілі 
бір саласына (мысалы, ресми стиль, кеңсе стилі), әдебиеттің 
белгілі бір жанрына (көркем әдебиет стилі, ғылыми стиль, 
публицистикалық стиль), қоғам тіршілігіндегі белгілі бір 
ситуацияға (салтанатты стиль, сыпайы стиль) сәйкестендіріліп 
қалыптасқан тұлға-тәсілдер жүйесі, семантикасы мен экспрес-
сиясы жағынан біршама тұйықталған, яғни әр стильге қарай 
іріктелген тілдік құралдар тобы (жиыны) болып шығады.
Демек, тілдік стиль, дәлірек айтсақ, тілге қатысты қолда-
нылатын «стиль» термині бір емес, бірнеше ұғымға қатысты 
болып келеді. Ең алдымен, мақсаттық стиль дегеніміз – тек 
қана тілдік категория (құбылыс) болып танылады. Екіншіден, 
ол тілдің әлеуметтік өміріндегі қарым-қатынастың бар сала-
сында қолданылатын коммуникативтік қызметіне байланы-
сты болады (ал тілдің коммуникативтік салалары бірнешеу 
екендігін, мысалы, В.А.Аврорин 12 түрін атайды). Сөйтіп, 
стиль дегеніміз тілдің өзіне емес, қолданысына (речьке) 
қатысты болғандықтан, ол әлеуметтік сұраныстың мақсатына, 
оның ішінде әдебиеттің жанрлық түрлеріне қарай ажыратылуы 
ғана емес, жұмсалу түріне (ауызша немесе жазбаша), жұмсалу 
сипатына (салтанатты, жай), айтылу бояуына (әзіл-сықақпен, 
қатаң сынмен деген сияқты) т.т. қарай бөлінуі де ескеріледі. 
Сондықтан «әдеби тілдің функционалдық (мақсаттық) 
стильдері» дегенді стильдің жоғарыда көрсетілген өзге түр-
лерінен бөлек қарастыру керек. Мысалы, публицистикалық 
стиль мен телеграф стилі немесе салтанатты стиль дегендер 
бір қатарда тұра алмайды: алдыңғысы функционалдық стиль 
ретінде зерттелсе, соңғылары тіл қолданысының өзге ситу-
36
 Виноградов В.В.
О задачах истории русского литературного языка XVII-XIX вв. 
// Известия АН СССР. - 1946. - Вып. 3. - С. 225. 

222
ацияларына байланысты құбылыс ретінде қаралуы керек. 
Публицистикалық стиль тіл білімінің объектісі болса, салта-
натты стиль, мәдениетті стиль сияқтыларды ғылымның басқа 
салалары көбірек сөз етуі мүмкін.
Функционалдық стильдердің жіктелуіне келгенде де әр
зерттеуші жіктеу принциптеріне орай әртүрлі бөледі. Ал жік-
теу принциптері белгілі бір өлшемдерге (критерийлерге)
негізделуге тиіс болса, ол өлшемдердің өзі даулы, яғни мақ-
саттық стильдерді тарамдау үшін олардың қандай белгілерін 
өлшем ету керек деген мәселе түбегейлі, біржақты болып 
шешілген емес.
Өлшемнің ең бастысы – тілдік элементтің, яғни жеке сөз-
дердің, грамматикалық тұлғалардың, синтаксистік құрылым-
дардың мақсаттық бір стильге жататын туындының мазмұны-
на (тақырыбына) тән, мазмұнды баяндауға дәл келетін қасиеті, 
сипаты болуы керек. Айталық, «тер мин» деп аталатын сөз-
дер ғылыми стильдегі үлгілердің мазмұнын ашуға қажет 
құралдар болып саналады немесе етістіктің ауыспалы шақ 
деп аталатын -
а+ды
қосымшалы тұлғасы мезгілге бейтарап, 
яғни әрдайым бола беретін іс- әрекетті, қимыл-қозғалысты 
білдіретіндіктен, бұл да ғылыми стиль мен кеңсе-іс қағаздары 
стильдеріне тән белгі болып келеді. Әр стильде осындай тіл 
элементтерінің «мазмұндық, мағыналық» икемділігінен басқа 
да функционалдық белгілері болуы мүмкін, ол белгілердің де 
өлшемі бо луы – заңды. Бірақ осы өлшемдерді нақпа-нақтап 
талдап көрсетуде де бірізділік жоқ. Оның үстіне әрбір ұлттың 
әдеби тілінің мақсаттық стиль өлшемдерінің өзге тілдердегімен 
әрдайым бірдей түсіп отыруы және шарт емес.
Сонымен қатар зерттеушілер қай тілде болмасын әр мақ-
саттық стильдің өзіне тән тілдік элементтердің (құралдардың) 
көрінісі бірінде көп, бірінде аз дегендей бірдей еместігін атай-
ды. Мақсаттық стильдердің біреулері барлық құралдарды 
тегіс пайдаланса, енді біреулері тандап, талғап, яғни көбінесе 
тек өзіне тән элементтерді жұмсайды, соның нәтижесінде 
ондай стильдік үлгілер тілі «тұйықтала» түседі. Мысалы, 
ресми-іс қағаздары стилі стандарт формулаларымен, штам-
птарымен ерекшеленсе, ғылыми стиль арнайы терминологи-
ясымен ерекшеленеді. Ал публицистикалық стиль бұлардан 

223
гөрі еркіндеу келеді, оның «өз лексикасы мен фразеологи-
ясы» тұрақсыздау болады. Көркем әдебиет стиліне келетін 
болсақ, мұның өлшемдерін ашып айту қиын. Оның ерекшелігі, 
кейбір зерттеушілер айтқандай, поэтикалық элементтердің 
бар болуында емес (көркем шығарманың барлығында бірдей 
поэтизмдердің қайткенде де орын алуы – шарт та емес, мүмкін 
де емес), бірақ тілдік құралдардың әдеби-көркемдік жағынан 
көрінуі – көркем әдебиет стиліне әлдеқайда тән болып келеді.
Сөйтіп, біршама анықталған өлшемдерге қарап, тілдік 
стильдерді әуелі жұмсалу түріне қарай 

жүктеу/скачать 1,64 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: