Р. Сыздык 6-том indd
жүктеу/скачать 1,64 Mb. Pdf көрінісі
|
Рәбиға Сыздық (1)
| шартты түрде «
қазақ тілінің белгілі бір кезеңдерінде функционалдық стильдер қатарында діни әдебиет стилі болды» дегенді айтуға болар. Енді мұсылман дінінің бүгінгі қазақ қоғамы өмірінде жандана бастауына байланысты қазақ әдеби тілінде нағыз діни-публицистикалық немесе діни- ғылыми стиль дер ауызша да, жазбаша түрде де қалыптасып дамуы мүмкін. Дегенмен діни рәсімдердің (ритуалдардың) дені әлі де қазақ тілінде емес, араб тілінде жүргізілетінін және бұл тәртіптің көп өзгермейтінін ескерсек, функционалдық діни стильдің өзге стильдерден тек тілдік емес, өзге жақтардан айрықша өзгешеліктері болатынын сеземіз. Ол жөнінде нақты әңгіме осы стильдің қалыптасып, әсіресе жазба түрде етек алған кезінде болмақ. Дегенмен тілді пайдаланудың бұл са- ласы да зерттеушілердің назарында тұруын, оны алғашқы қадамынан бастап бақылауға алудың, материал жинаудың қажеттігін ескертеміз. Функционалдық стильдердің тарамдала түсуі (түрлерінің көбейе түсуі), әбден қалыптасып, бір-бірімен айырым бел- гілерінің айқындалуы – жазба әдеби тілге, әсіресе ұлттық әдеби тілге тән құбылыстар. Бірақ белгілі бір әдеби тілдің, айталық, қазақ тілінің ұлттық жазба дәуіріне дейін де функ- ционалдық стильдік бөлінісі болған жоқ деуге болмайды. Әрине, түрлері қазіргіден аз болуы, сипаттама белгілері әлсіз болуы – заңды. Айталық, қазақтың ұлттық жазба әдеби тілі XIX ғасырдың II жартысынан бастап қалыптасты десек, оған дейінгі әдеби тілінде көркем әдебиет, оның өзінде де негізінен 229 көркем поэзия стилі және проза түрінде айтылған ауызша шежіре стилі, ресми іс-қағаздар стилі, эпистолярлық стильдері болды дей аламыз. Бұл стильдердің барлығы бірдей ұлттық (төл) болмауы – тағы заңды, өйткені ресми-іс қағаздар, яғни қазақ хандарының әкімшілік-кеңсе құжаттары мен өзгелермен (айталық, орыс империясының әкімшілік орындарымен) жаз- ысқан хат-хабарлары қазақтың таза өз тілінде жазылмай, ортағасырлық түркі жазба дәстүріне («шағатай тіліне») негіз- деліп жүргізілгендіктен, ол жазбалар тілінің ұлттық (қазақтық) сипаты әлсіз болғанын түсіну қиын емес. Тіпті қазақ қауымы өкілдерінің өзгелермен, кейде бір-бірі- мен жазысқан хаттары эпистолярлық стильдің үлгілері бо- лып табылғанымен, олардың таза ұлттық әдеби тілдік көрінісі әлсіз болғанын байқаймыз. Мысалы, атақты Махамбет Өтеміс- ұлының 1839 жылы 19 қаңтарда Жем, Сағыз, Қайнар бойын жайлаған Әлім-Шөмен руларының беделді адамдарына жазған хатының тексіне назар аударсақ, өлеңдерін қазақтың дәстүрлі таза әдеби тілінде шығарған ақынның хат жазуға келгенде, мүлде басқаша стильді жұмсағанын байқаймыз. Көрнекі болу үшін хат тексін араб жазуынан қазіргі графикаға көшірілген түрінен үзінді келтірелік. Үзінді Берқайыр Аманшиннің «Махамбеттің хаты» деп жариялаған мақаласы бойынша алын- ды («Қазақ әдебиеті», 1970, 31 июль): «Дәлудің 19-ында 1839 йылда йолданды. Хурметлу батырлар Баубек, Нәдірқұл, Сөли, Жармұханбет, Амантай, баршаларымызға бірдайін сәлемдерімізден соңыра истихфар- ларың уләңдірсе әл-хамдиллә сізнің дұхагуйләріңнің хәмидін- дә. Уә бунден соң бұ йылғы Хиуа барған сафарымыздан сағ саләмәт қайтып келугі һәр сөзләрімізні Жарастан сұрап білерсіз. Уа һәм сізләрні өзім де көруге бек интізар болсам да жұртның жайсызлығы бірлән өзімнің артқы жағымның жайсыз ашуғышығы уәзәре бара алмадым. Уа һәм өзім де бұ халықтың ішінде тұра алмаймын. Қайтып тез заман ғаскер алдындан барып, ханға жолығамын. Нешік те болса бұ йыл келмейінше қалмас. Әгәрде өзләріңізнің жайларыңыз келсе, Сәли старшинаны бәңә жіберіп алыңыз. Бән һәм сізләрнің хабарыңызны күтіп алсам кирек. Ушан халықларының ішінде һәрнечік Хиуадан әскер балмай-дүр деп ойламаңыз. Әгәр орыс 230 қазақтан қысанлық болса, бері қарап көшіңіз. Бір малыңызға да назар халқы ғайри уәлият тия қылмас. Һәрнечік орыс төрәгә хор болмаңыз. һәм бүгінде Ғайбала ханның қолыңда біраз әскер бар. Адай, табынның тентекләрін тиып, зәкәтлерін алатурған һәм де өзләріңіз де біліп тұрғансыз. һәм бұ йыл барған алашалар молла Жарылғас білән Ошырты бинің барған елінден Аллақұли хан бажы һәм зәкәт бірісін де алмады. һәм ошан күз алачадан алынамыш икі үйні қырғыз Қиуадан батыр- лар ауып кетіп еді, шул малларны да Аллақұли кіші йумшап алдыруға ниетленген ерді һәм Тілеу халықлары да малның ал- дын алып келіп берді. Орыстан чығып барған халық хадірсіз ермәс. һәм сіз халықның да біздің бірлен бір болғаныңызны да айтулы Аллақұли хан бек хош уақ болды. Бөтән гайры не язайын? Язгушы ініңіз Мұхамед Утоміш ұғлы дейур біләсіз. Мұхамет. Сәли бірлән Йармұқанбет достым, уақытыңыз болса, бізге бек мұқтаж шәй, шекер алып беріп иіберсәңіз, бек ұлуғ марха- баттан болар еді». Сөздер, грамматикалық тұлғалар, оларды таңбалау тәртібі сияқты тіл элементтерін пайдалану жағынан хат иесі – Махамбеттің ақын Махамбеттен өзгеше түсіп тұрғанын текстің курсивпен теріліп берілген тұстары көрсетеді. Әсіресе өткен ғасырдың I жартысынан бастап қазақ қо- ғамында эпистолярлық стиль үлгілерінің едәуір орын алғанын жоғарыда талданған Махамбет Өтемісұлының (1839), Шоқан- ның әкесімен, інісімен жазысқан хаттары (1857-1860), Шыңғыс Уәлиханов пен М.В.Ладыженскийдің бір-біріне жазысқан хат- тары (1840), Н.И.Ильминскийдің қазақша жазылған хатта- ры (1859), С.Шорманов пен Г.Н.Потаниннің хаттары (1887), Құнанбайдың, Абайдың Халиолдаға жазған хаттары (1866) т.б. көрсетеді. Әзірге біздің қолымызға түскен алғашқы қазақша эписто- лярлық үлгілердің өзіне тән стильдік белгілері жоқ емес. Олар: 1) орта ғасырлардан бермен қарай түркі жазба әдеби дәстүрінде қалыптасқан хат жазу стилінің кейбір белгілерінің орын алуы. Мысалы, хат жазушының адресатқа құрмет көрсете білдірген қаратпа сөздерден басталатындығы, ол сөздердің алдында хұрматлу, ғизатлу, меһрбанлу сияқты араб- 231 ша эпитеттердің болуы; 2) ортағасырлық түркі әдеби тілдеріне тән кейбір грамматикалық тұлға-тәсілдер мен жеке сөздердің орын алуы; шығыс септіктің - жүктеу/скачать 1,64 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|