Р. Сыздык 6-том indd

28
ізденістің үлкен бір тармағы болмақ. Соңғы міндеттің де мәні 
зор, өйткені этнографизмдер көркем шығармада об раз үшін де 
жиі жұмсалатыны белгілі.
Сөзқолданыс – жазушы шеберлігінің айнасы. Бұл орай-
да әңгіме желісі болатын шеберлік тұстары әр алуан болып 
келеді. Солардың бірі – шығармада айтылмақ оқиғаның сырын 
тұспалдап ашатын сөздерді қолдану. Мысалы, «Қорғансыздың 
күні» әңгімесінде трагедиялық оқиғаға себепкер болатын 
Ж-ның болысы – Ақан мырза мен оның атшабары – Қалтай 
жолаушылап келе жатқан жыл мезгілін, күн райын суреттеу 
үстінде жазушы 
қызыл (қып-қызыл, қызғылт) 
деген сын есімді 
бір абзацта сөйлем сайын келтіреді.
Январь айының аяқ кезі. Күн батуға тақап қалған мезгіл. 
Күнбатыс батуға айналған күннің 
қызғылт 
сәулесімен нұр-
ланып, 
қызыл
торғынның түсіндей болып тұр. Күнге жақын 
тұрған ұзынша жұқалаң бұлттардың түсі қалың өртке қыз-
ған темірдей 
қып-қызыл.
Төбеге жақын тұрған алысырақ 
бұлттардың бір-бір жағы ғана жұқалаң 
қызылға
боялған асыл 
нұрдың буын ғана жалатқандай. 
Қызғылт
сәулесін дүниеге 
жайып тұрған күн шарасымен тұтас көрініп тұр. Аспан ашық. 
Берірек тұрған аз ғана ала шұбар бұлттар кең жаһанның жүзіне 
перде болған жоқ. Күні бойы тыныш болған жел Күшікбай-
дың бауырында ғана ызғырықтап, жаңадан жауған көбік қарды 
жаяу борасындатып тұр. Күннің 
қызыл
сәулесі даланы да, тау-
ды да өз өңіне кіргізген. Күнбатыс жақтан бораған ұсақ қар да 
күн астынан 
қызғылттанып
көрінеді (1-том, 1967, 31-32-бет-
тер).
Міне, күннің сәулесі де қызғылт, күнбатыс жақ ұқсаған 
торғын да қызыл, бұлттар да қып-қызыл, нұр да қызылға 
боялған, ұсақ қар да қызғылттанып көрінеді. Әдетте 
қызыл
сөзі 
не шат-шадыман, салтанатты күйдің символы, не қан құшқан 
трагедияның жаршысы болып қолданылады. Бұл қарама-
қарсы мәнділік көркем шығармада стильдік қызмет атқарады. 
М.Әуезов 
қызыл 
деген сөзді аталған әңгімеде баяндалатын 
трагедияның увертюрасы (құлақкүйі
)
етіп ұсынған. Ғазизадай 
13 жасар қыз бала 
қызыл гүл 
болса, ол – уыз жастықтың, 
пәктіктің символы, ал үзіндідегі 
қызыл
-дар қатыгездікті көздеп 

29
тұр. Бұл 
қызыл-ға 
ала шұбар бұлттар перде бола алмайды, яғни 
Ақан мырза «тыста болған әңгіменің немен тынарын білмей, 
біресе күдіктеніп қорқып, біресе азын-аулақ өкінгендей болып, 
тынышсызданып, қорғалақтап» жатады. Демек, 
қызыл-
ға
 
пер-
де бола алмай қалған 
ала шұбар 
деген түс те – символ, ол – 
«азын-аулақ өкініштің» символы.
Жазушы бұл тәсілді «Қаралы сұлу» повесінде де пай-
даланған. Шығарманың атының өзі 
қара
түбірлі сөзбен кел-
ген, тіпті бас кейіпкердің есімі 
Қарагөзде
де 
қара
сөзі бар. 
Осы түс атауы және онымен түбірлес 
қараңғы, қараңғылық 
сөздері шығарманың өн бойында әр алуан затты, сәтті суреттеп 
қайталап келіп отырады...
Қаралы
күй Қарагөз өмірінің қалпы болған... Қарагөздің 
қаралы жаулығы
салынып, қызулы базар есігін жапқанына 
алты жыл болды... Қарагөзді 
қаралы
қылып, каңғыртып кет-
кен... Күздің айсыз 
қараңғы
түнінде түн қ
атып
жүрген жолау-
шы ұзақ 
қараңғылыққа
қалай мойындап бағынса...
Мұнда 
қара
сөзі 
қара бұлт деген
тіркесте келіп, «траге дия» 
деген ауыспалы мағынада жұмсалады. Мұнда күн де, түн де 
қаралы: 
қаралы күндер, қаралы түн.
Сондай-ақ 
қаралы тор, қара жылан,
дегенде де 
қара 
сөзі 
образ үшін келіп, бірі кейіпкердің күйі, екіншісі бойын биле-
ген нәпсі сезімін атайды: 
қаралы тор
тұтқыны... 
қара жылан
(Қарагөз бұл сезіміне осындай ат қойған) дүние 
қарауытып,
айналып бара жатқандай болды. Жар құшағын аңсаған жас 
әйелдің сезімін де автор 
қараңғылық
деп бейнелеп атайды:
Төсекке жатысымен, 
қараңғылық
қайта айналды. Құмар-
лықтың өзі жай сезілмейді, қарауытып шығып, жүз толқытады.
Бұл повесте 
қара
сөзін «ойната» түсу үшін жазушы оның 
фонына 
көк (көк шалғын, ашық көк аспан), ақ (ақ денесі) 
сияқты түс атауларын да келтіреді.
Бір шығарма тексінде немесе оның период (абзац) сияқты 
бөліктерінде тақырыптас, мағыналас, модальдық реңктес сөз-
дерді қолдану – көркем әдебиет тілінің бір белгісі. Сондықтан 
«Қаралы сұлудың» өн бойында қаралы күйге үндес сөздердің 
келуі орынды әрі әсерлі.

30
Қара жел
үзілмей соққан күздің 
суық
күніндей 
қуарған, 
жүдеу
жылдар... Маңайын 
тұлдыр, құлазыған
жалғыздық... 
қайғылы
сұлу... 
қайғылы
түйін, 
қаралы күңгірт 
көңіл...
Мұндағы 
суық, қуарған, жүдеу, тұлдыр, құлазыған, 
қайғылы, күңгірт
сияқты сын есімдер де повесть оқиғасын 
суреттеп тұрған 
қара, қаралы, қараңғылық
сөздерінің жалпы 
модальдық бояуына үндеседі.
Жазушы «Қорғансыздың күнінде» де 
қара
сөзін (және одан 
туындаған сөздерді) бір абзацта шоғырлап келтіріп, оларға 
стильдік жүк артады.
Үйдің іші 
қараңғы.
Бұрыш-бұрышында аяздаған қар, 
қабырғасы 
қара
балшықпен сыланған кір. Төбесіне жапқан 
сырғауыл 
қарайған,
түгел ыстан 
қап-қара...
Мұнда да 
қара 
сын есімі – азаматы өлген, кедей үй ішінің 
мекенжайының сыртқы картинасын ғана емес, аса жүдеу 
тұрмыс ахуалын, тіпті қорғансыздық күйін танытатын қосымша 
нышан.
Әрине, бұл амал өте сирек ұшырасады, ол кез келген сәт-
те жұмсала бермейді. Бұған оқиғаның немесе шығармада су-
реттелетін жеке бір ситуацияның оқырман сезіміне қатты 
әсер ететін, сол оқиғаның бір бояуына (тонына) жа зушы ерек-
ше екпін түсіре көрсеткісі келген мақсаты себепкер болады. 
Мұндайда көбінесе 
ақ, қара, сары, көк, сұр 
сияқты түс атаула-
рына немесе кейбір сын есімдерге, кейде үстеулерге стильдік 
жүк артылады.
Сөзқолданыста, сондай-ақ сөз таңдауда (бұл екі талап 
көбінесе қосылып та кетеді, өйткені жазушы таңдап алғаннан 
кейін, оны қолданады немесе, керісінше, белгілі бір мақсатта 
қолдану үшін сөзді таңдайды) айрықша әңгіме ететін тұс – 

жүктеу/скачать 1,64 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: