Р. Сыздык 6-том indd
жүктеу/скачать 1,64 Mb. Pdf көрінісі
|
Рәбиға Сыздық (1)
| Можан-томпай (можан-топай,
мөжен-топай, можан төмпей деп әртүрлі жазылып жүр) – си- рек қолданылатын, ерекше бір экспрессиялы сөз, оған соңғы кезеңдерде жазушылардың жаппай қызығушылығы да осыдай болар. Ал дуайпат, жортпаш деген сөздер лексикографиялық санда (сөздіктерде) жоқ, олар – не жергілікті, не ұмыт болған көне сөздер болуы мүмкін, бірақ бұлар да экспресеоидтер тәрізді, екеуі де адамға қатысты сын-сипатты білдіреді: жорт- паш құлдыраған, шауып жүрген кішкентай бала, дуайпат өгей шеше дегенге қарағанда «қатал, мейірімсіз, қаһарлы (айбат- ты?)» сияқты мағынаны берсе керек. Түп-төркіні қандай бол- са да (диалектизм бе, сирек қолданылатын мағынасы күңгірт сөз бе), осы іспеттес экпрессивті тұлғаларды реті келгенде, көркем әдебиетте қолдануды біз нормадан ауытқу демес едік. Әрине, мұндай да бір-екі жайтты қатты ескеру керек: алды- мен, бейтаныс сөздерге тым әуес болмау (яғни бір шығармада «тоғытып» жібермеу), екіншіден, түсінігін қамтамасыз ету, мүмкіндігінше мағыналары контекст арқылы ашылатындай етіп жұмсау. Жоғарыда теріп көрсетілген сөздердің ішінде күпек сөзінің әуелі тұлғасына, содан соң мағынасына келгенде, ойланып қалдық, өйткені күпек сөзі – «Түсіндірме сөздіктің» мәліметіне қарағанда, ыңғайсыздау мағынаны («еркек малдың жыныс мүшесін қаптап тұратын тері») беретін сөз екен, ал біздің тексімізде күпек шашбау тіркесінде келеді және ол күпек шаш- бау сыңғыр-сыңғыр сылдырлайды (88). Кейбір сөздер, мейлі олар жасанды болсын, мейлі си рек ұшырасатын беймәлім элементтер болсын, өздерінің ұғым- дылығымен, орындылығымен және кейбірі экспрессиялығы- мен көңіл аудартады. Мысалы, бұл ретте үдере ( түп қопарыла) қоныс аударуды үдерме деп атауын (1880 жылғы үдермеде жи- ырма үй Сәлік-Сары ... осы ағаштарды Іле Алатауына ала кел- ген – 100), әмір беріп, ұрсып-жекіп жүретін адамды әкіреңбай неме (30) деп, әбден піскен жеміс-жидекті пісігі өтіп кеткен (72) деп, сол сияқты қойқаптағысы қозу (139), күңей-күйрек болу (240) деген сияқты тіркестерін атауға болады. 71 Жеке сөздерді әңгімелеу үстінде орыс сөздерінің кейіпкер- лер аузында айтылған түрлеріне назар аударуға болады. Мұнда үстіміздегі ғасырдың алғашқы онжылдықтарындағы оқиғалар суреттеледі және Ресейдің империялық әкімшілігі, әкімдері заң-законы, түрмесі, мектебі, ұлығы мен мұжығы араласқан (қатысқан) оқиғалар, іс-қарекеттер әңгіме болады. Демек, автордың баяндау тексінде де, кейіпкерлердің тілінде де орыс сөздерінің келуі орынды да заңды. Ол сөздер ресми атаулар да, тұрмыстық сөздер де болып келеді. Автор, әрине, бұлардың басым көпшілігін бұл күнде өзіміз қолданып жүрген орысша тұлғасында (мы салы, комиссия, пристав, прокурор, камера т.б.) жұмсайды. Ал кейіпкерлер оларды өз тілдеріне иіп, «сын- дырып» айтады. Мысалы, Рысқұл піркөрер («Ана шегірткенің айғырындай шіңкілдеген піркөрердің аузына құм құйылар еді» – 200) қатырғы («Ей, сот! Мен қатырғыға қатын, бала- шағамды бірге ала кетемін. Оған қалай қарайсың?» – 208), кәмесия («Мына кәмесияң ең басты белгімді таба алмады» – 213), нешауа (211) деп, ал Ахат шал жүктеу/скачать 1,64 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|