Р. Сыздык 6-том indd
жүктеу/скачать 1,64 Mb. Pdf көрінісі
|
Рәбиға Сыздық (1)
| қайтпай шапқанымен, қара орманды отап түгесе ала ма, халық
ашуы – қаптаған өрт, жалыны жапандағы орданы шалса, оған адам жұғыса ала ма? Бұл жерде алле гория да бар: халық – қара орман, халық ашуы – өрт, қара орманды отап түгесе алмау халықты тегіс қырып құрта алмау, орданы өрт шалу – халықтың ханға қарсылық көрсетуі, ордасын шауып алуы. Аллегория – айтпақ идеяны тұспалдап жеткізуде аса әсерлі көріктеу тәсілдерінің бірі. Ол қазақтың шешендік сөз үлгісінің бір ұтымды белгілерінің бірі. Мұндай аллегориялардың не бір әдемі үлгілерін романда шешен тілмен ұсынылған диалог, монологтердің кез келгенінен табуға болады: Әркім өз үйінің төбесіндегі тудың тұғырлы болғанын қалайды... ажал жетсе – қабіріміз қатар болады; иір мүйізді арқардың топатай құлжасын күлге лақтырып, қолайыңа жаққан қой асығының өзін сақа сайлаған салуалы қауым (сұлтандардың өзгесін емес, Тәуекелді хан көтерген халық туралы). Бұл жердегі көрсетілген сөздердің нені тұспалдап тұрғанын тіл білетін оқырманға шағып берудің қажеті бол- мас. «Тіл білетін» дегенді бекер айтып отырған жоқпыз: ана тілімен ауызданған, кейін сонымен тұшынған адам, астарлы, тұспалды, теңеулі сөздің мәнін бірден түсінеді, өйткені бұл – қазақтың сөйлеу тілінің өзінде мықты дамыған үрдістің бірі, ал ауызша да, жазбаша да әдеби тілі бұл үлгіні жақсы ұстап, күні бүгінгі әсем сөйлеудің шартына ұластырып отырғаны – қазақ тілінің Радлов, Янушкевичтер таң қалып, таңдай қаққан қасиетін танытады. Шешен сөздің көріктеуіш атрибуттарының тағы бірі – парал- лель түзілімдер болса, бұны да М.Мағауин сөйлеткен билердің, тек билер емес, өзге де аузы дуалы, сөзі салмақтылардың лебіздерінен таба аламыз. Мысалы, сол То ман бидің өзі: 133 Жазала! Аяма! Бейпіл ауызға қақпақ, ақылы азға тоқпақ болсын!; аузымнан жырып, асымды берем, астымнан түсіп, атымды берем; сен үшін аранға түсер биің, ажалға аттанар батырың болсын...; сұлтанымызға сүйеу, бізге тіреу болар деп... Ұйқасты, ырғақты, өлшемді қатарлар параллель түзілістер тек билердің аузынан емес, тігггі қарапайым адамдардың ау- зынан да шығады. Мысалы, қол астындағы жұртының «аужай- ын білмекке» шыққан Ораз-Мұхамедтің атының шылбырын ұстаған қарапайым қарт: – Аң аулап жүріп адастың ба, сейіл құрып жүріп қыр астың ба... төре жігіт? – деп хал-жай сұрасады (І, 97). Ал Ораз- Мұхамед сұлтан, Құл-Мұхамед елші, Әз-ханым әжелердің ау- зынан шыққан сөздерінде өте әсерлі, астар лы мағыналы парал- лель құрылымдарды көптеп оқуға бо лады. Параллель құрылымдар образдылығымен ұтымды, өйткені образдар (бейнелілік) әсерлі, уытты келеді, сондай-ақ қатар- ласқан ұқсас түзілістер құлаққа жағымды тиеді, ол қасиетті сөз ұйқастары мен тұлға жағынан біркелкілік түзеді. Жоғарғы мысалдардағы ауызға – азға, қақпақ – тоқпақ, аузымнан – астымнан, асымды – атымды, аранға – ажалға, түсер – ат- танар, сүйеу – тіреу де ген тұлғаластық пен ұйқастықтар осы- ны дәлелдейді. Образды фразеологизмдер – жалпы айтылар сөздің көркі. Олар тек ауызша, жазбаша ұсынылған әдеби тіл үлгілерінде емес, ауызекі сөйлеу тілінде де берік орын ала ды. Ал билер, шешендер, салиқалы сөз иелері болса, об разды сөздер мен тір- кестерді қолданбай отыра алмайды. Мысалы: аса астарлы, сон- дықтан көп сөзді етіп сөйлемей, ойын қысқа-қысқа қайырып, бірақ әсерлі етіп баяндаған Тәуекел хан жүктеу/скачать 1,64 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|