Құрастырушы: ф.ғ. к., доцент Қажыбаева Г. К
жүктеу/скачать 177,25 Kb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- ____________________
- 1 Пәннің мақсаты мен міндеттері
- Пәнді оқыту мақсаты
- Студенттер істей білуі тиіс
- 3 Пәннің
- Барлығы: 15 15 60 6 6 78 3.2 Теориялық курс мазмұны
| Рабочая программа
Форма Ф СО ПГУ 7.18.2/06 Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті Қазақ филологиясы кафедрасы «Морфология» пәні бойынша 050117 «Қазақ тілі мен әдебиеті» мамандығының студенттеріне арналған ЖҰМЫС БАҒДАРЛАМАСЫ Павлодар
Лист утверждения к рабочей Форма Ф СО ПГУ 7.18.1/06
типовой программы
БЕКІТІЛДІ ОІ жөніндегі проректоры
________________ Н.Э. Пфейфер
«___»_____________2008ж. Құрастырушы: ф.ғ.к., доцент Қажыбаева Г.К. _________
Қазақ филологиясы кафедрасы «Морфология» пәні бойынша
Жұмыс бағдарламасы 050117-«Қазақ тілі мен әдебиеті» мамандығының студенттеріне арналған Жұмыс бағдарламасы ҚР МЖМБС 3.08.267-2006 Мемлекеттік стандарттары және Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің 2006 жылғы 22.06 мәжілісінің хаттамасының шешімімен бекітілген және қолданысқа енгізілген типтік бағдарламасы негізінде дайындалды. Кафедра мәжілісінде ұсынылды. «___»_________________2008ж. №_____хаттама. Кафедра меңгерушісі_______________________Қ.П.Жүсіп
Филология, журналистика және өнер факультетінің әдістемелік кеңесінде мақұлданды. «_____»______________2008 ж. №____хаттама. ӘК төрайымы____________________ Е.Н.Семенова
КЕЛІСІЛДІ Факультет деканы __________Ж.Т.Сарбалаев. «____»_____________2008 ж. ЖӘҚБ МАҚҰЛДАДЫ ЖӘҚБ бастығы______________Л.Т.Головерина «____»____________2008 ж
Бағдарлама қазақ тіліндегі сөздердің тұлғалыұ өзгеруі, сөз және оның формалары, оны қарастырудың жолдары мен тәсілдері, амалдары туралы және сөз атаулының әлденеше рет өзгеріске ұшыраған түрлері мен олардың топтарға бөлінуі, әр топқа енген сөздердің өзіне тән грамматикалық сыр-сипаты жөнінде студенттерге терең теориялық білім беру мақсатын көздейді және тілдік тұлғаларға практикалық тұрғыда талдау жасай отырып, морфология пәнінің ғылыми түсіну міндетін қояды. Пәнді оқыту мақсаты : Студенттерге теориялық білім беріп, сол теориялық түсінікті пайдаланыпа тілдік элементтердің құрылымдық ерекшеліктерін талдаулар жасау арқылы ерікін пайымдай алатындай дәрежеде білім беру.
- Болашақ мұғалімдерді қазіргі қазақ тілінің морфологиялық құрылысының теориялық негіздерімен таныстыру; - Практикалық, лабораториялық сабақтар мен СОБЖ, СӨЖ арқылы студенттердің морфолгиядан бағдарламалық материалдарды
меңгертіндей шеберліктерін қалыптастыру; - Студенттердің морфологияға қатысты ғылыми еңбектерді ғылыми тұрғыдан зерттеп тану қабілеттерін дамыту.
- сөздердің
морфологиялық құрылымы,
негізгі грамматикалық ұғымдар (грамматикалық мағына, граммтикалық форма, грамматикалық категория); сөздің құрамы және морфемалардың түрлері; сөз формалары және оалрдың жасалу тәсілдері, түрлері; - сөз таптары, олардың жіктелуі; - зат есім, оның лексика-грамматикалық сипаты, түрлену жүйес, синтаксистік сипаты; - сын есім, оның семантикалық топтары, шырай категориясы, синтаксистік қызметі;
- сан есім, оның лексика-семантикалық, морфологиялық, семантикалық өзгешелігі, семантика-морфологиялық топтары; - есімдіктер және олардың мағыналық топтары; - етістіктің лексика-семантикалық, морфологиялық сипаты, етістік формаларының жүйесі; - үстеудің морфологиялық белгілері, түрлері, мағыналық түрлері, сөйлемдегі қызметі; - еліктеу
сөздердің семантикалық,
фонетика- морфолгиялық, синтаксистік сипаты; - одағайлардың түрлері, қызметі; - модаль сөздер, олардың ерекшеліктері.
- Сөз таптарын ажырата білуі тиіс; - Әр сөз табының ерекшеліктеріне қарай талдау жасай білуі тиіс; - Морфологиялық талдау жасай білуі тиіс.
Нормативті қазақ тілі Қазіргі қазақ тілінің фонетикасы Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы Қазіргі қазақ тілінің сөзжасамы
Тематический план Форма дисциплины СО ПГУ 7.18.2/07 3 Пәннің мазмұны
3.1 Пәннің тақырыптық жоспары № Тақырып Сағат саны Күндізгі бөлім Сырттай бөлім СҚТӘ-31 Дәріс Тәж СӨЖО СӨЖ
Дәріс Тәж
СӨЖО СӨЖ
1 Кіріспе. Грамматика және оның салалары. Негізі
грамматикалық ұғымдар
1 1 2 6 2 Сөз таптары. Зат есім.
есімдер 1 1 4 1 6 3 Зат
есімнің құрылымы.
Зат есімнің грамматикалық категориялары және
түрлену
1 1 5 1 6
жүйесі. Зат есімнің тәуелділік категориясы. 4 Септік
категориясы. Септік
жалғауларының мағыналары мен қызметі.
Зат есімнің жіктелуі 1 1 4 1 6 5 Сын есім. Шырай категориясы 1 1
1 6 6 Сан есім. Сан есімнің синтаксистік қызметі.
Сан есімнің мағыналық топтары
1 1 5 1 6 7 Есімдік 1 1 5 1 6 8 Етістік. Етістіктің лексика- грамматикалық және грамматикалық категориялар. Салт және
сабақты
категориясы. 1 1 5 1 6 9 Етістіктің болымды- болымсыздық категориясы. Есімше. Көсемше. Тұйық етістік. 1 1 5 1 6 1 0 Рай категориясы. 1 1 5 1 6 1 1 Шақ категориясы. 1 1
1 6 1 2 Үстеу.
Еліктеу
сөздер. 2 2 5 1 6 1 3 Шылау. Одағай 1 1 5 1 6
15 15 60 6 6 78 3.2 Теориялық курс мазмұны 1-тақырып. Кіріспе. Грамматика және оның салалары. Негізі грамматикалық ұғымдар Сөздердің граматикалық қасиеттері. Грамматиканың зерттеу объектісі тілдің граматикалық құрылысы екені туралы. Тілдің грамматикалық құрылысы мен негізгі сөздік қоры тілдің негізі екені. Тілдің сөздік қоры, оның өзіндік белгілері сөздік құрамнан айырмасы, тілдің негізіне жататын себептері, негізгі сөздік қоры жоқ ешбір тілдің болмайтыны. Тілдің грамматикалық құрылысы, оның атқаратын қызметі, грамматикалық құрылыстың ерекшеліктері грамматикалық құрылыссыз ешбір тіл болмайтыны. Грамматика сөздің сөйлемдегі өмірін, сөйлемде қолданылу заңдылығын зерттейтін ілім болғандықтан, ол алдымен сөздің сөйлемде қандай тұлғада қалай қолданылатын және олардың сөйлемді қалай құрастыратын, яғни сөйлемнің қырын-сырын зерттейтіні. Осымен байланысты грамматиканың морфология және синтаксис деген екі саласы болатыны туралы. Морфология сөз, оның сөйлемде қолданылғанда, ойдың байланысына қарай бір-бірімен түрлі тұлғада байланысқа түсетіні. Сөздердің бір-бірімен байланысы үшін сөз тұлғаларын құбылтатын, тілдің қалыптасқан амал-тәсілдерін грамматиканың морфолгия саласы зерттейді. Сөз тұлғаларының түрленуінің сөз таптарына байланыстылығы. Синтаксис сөздердің бір-бірімен тіркесу заңдылығын, сөз тіркестерінен сөйлемнің құралу заңдылықтарын зертейтін ғылым екендігі. Морфология мен синтаксис саласының бір- бірімен байланыстылығы. Морфология сөздердің түрлену жүйесін, заңдылғын зерттегенімен, сөздердің түрленген тұлғалары жеке қолданылмай, сөйлем ішінде қолданылып, олардың атқартын өзіндік қызметі болатынын, ол қызметтің синтаксиске қатынасынан морфология мен синтаксистің байланыс шығатыны. Сөз тұлғаларының өзгерту, түрлену заңдылғы морфолгияға қатысты болғанмен, әр сөз тұлғасының қызметі синтаксиссіз мүмкін емес екені. Керісінше, сөз тұлғалары түрленіп, бір-бірімен байланыспай, сөйлем жасалмайтыны. Бұлардың морфология мен синтаксистің тығыз байланысын білдіретіні. Сөздің жеке тұрғандағы мағынасы бар және сөйлемде түрлі тұлғада қолданылуына байланысты сөзге қосылатын түрлі мағыналар бар екені. Сөздің жеке тұрғандағы мағынасы сөйлемге тәуелді болғанымен, оның орны сөздікте ғана деуге болмайтын, сөздің сөздікте көрсетілетін лексикалық мағынасы сөйлемде де сақталатыны. Сөйлем
мағынасының сөздердің лексикалық мағынасының негізінде берілетіні. Сөздер сөйлемде қолданылғанда, грамматикалық құрылыстың қармағына түсіп, оның заңдылығына сай түрленіп, оның мағыналарын білдіретіндігі. Оның сөйлемге қатысы. Грамматикалық мағына, грамматикалық форма (тұлға) туралы түсініктер. Грамматикалық мағына мен грамматикалық форманың байланысы. Грамматикалық мағынаның өзіндік белгілері, ерекшеліктері. Грамматикалық форманың белгілері, ерекшеліктері. Грамматиканың мағынаның түрлі тілдердегі әмбебаптық қасиеттері. Грамматикалық категория, анықтамасы, белгілері, грамматикалық категорияның шарттары. Әр категорияның мағыналық құрамы, көрсеткіштері, жасалу әдістері болатыны. Грамматикалық категорияның мағынасы гармматикалық мағынанағ жататыны, ол мағынаны білдіретін тұлғаларыдң грамматикалық формаға жататыны. Грамматикалық категориялардың сөз таптарына байланыстылығы. Грамматикалық категориялардың қолданылу аясының бір сөз табының құрамында қалып қоймай, кеңею мүмкіндіктері. Сөз таптарының бәрінің де грамматикалық категориялары бола бермейтіні. Грамматикалық категориялардың туыстас тілдермен туыстас емес тілдермен де әмбебаптық қасиеті.
Тілдегі сөздің мағына жағынан, атқартын қызмет жағынан түрлігі. Ғылымда сөз атауының үш үлкен топқа бөлуі: 1) атауыш сөздер; 2) көмекші сөздер; 3) одағай сөздер. Атауыш сөздердің негізгі белгілері (мағынасы, түрлену мүмкіндігі, сөйлемдегі қызметі, дербестігі). Көмекші сөздердің грамматикалық дамудың нәтижесінде қазіргі қалыпқа жеткен, лексикалық мағынасынан айырылғаны, грамматикалық мағынаға көшкені, соның арқасында дербес сөзге тіркесіп, оған үстеме мағына қосатын нұсқа қызметінде қолданлуы, дербес сөздер сияқты сөйлемде өзінше қызмет атқармауы. Көмекші сөздердің өзара ерекшелігі соған байланысты бірнеше түрге бөлінуі, көмекші сөздердің түрлері. Одағай сөздердің адамның көңіл-күйін, түрлі сезімін білдіретіндігі. Одағай сөздердің ақиқат өмірдегі зат, құбылыс, оның түрлі белгілерін, қимыл-әрекет білдірмейтіні, сондықтан да оның сөйлемедгі ойды білдіретін сөздердің қатарында қолданылмай, сөйлемнен оқшау қолданылатыны. Бұл үлкен үш сөздер тобының іштей ерекшелікке толықтылығы және әрқайсысының лексика-грамматикалық сипатының да сан алуандығы. Тілдегі сөздердің лексика- грамматикалық ерекшеліктеріне қарай ғылымда олардың сөз таптарына бөлінетіндігі. Сөздерді сөз таптарына бөлу олардың ұқсастығы мен ерекшеліктерін білдіретін белгілері негізінде жасалатыны. Қазақ тілінде А.Ысқақов анықтаған сөздерді
топтастыру
принциптері: лексикалық (семантикалық),
грамматикалық(морфологиялық, синтаксистік) деп үш белгі ретінде аталатыны. Бұл үш принциптің ішкі мазмұны. Сөз таптарының бәрі бірдей бұл үш белгіге сай келе бермейтіні. Олардың ішінде грамматикалық категориялары жоқ, түрленбейтін сөз тапары болатыны. Одағай түрленбейді, сөйлемде синатксистік қызмет атқармайды, үстеу мен еліктеу сөздер түрленбейді, бірақ сөйлем мүшесі қызметін атқарады. Қазақ тілінде негізгі сөз таптары: Зат есім, сын есім, сан есім, есімдік, етістік, үстеу, еліктеу сөздер, шылау, одағай. Зат есімнің өте ірі, негізгі сөз таптарына жататын, ол тілдегі сөздердің қомақты тобын қамтумен бірге, грамматикалық құрылысы жағынан да, синтаксистік қызметі жағынан да өте күрделі сөз табы екені. Зат есім өмірдегі адамды қоршаған заттардың, заттық ұғымдардың, түрлі құбылыстардың, уақиғалардың атын білдіретін сөз табы екендігі. Зат есімнің мағыналық сипаты. Зат есімнің мағыналық жағынан сыр-сипатының молдығв. Деректі, дерексіз мағныалы зат есімдер, олардың арнайы көрсеткіш арқылы жасалатын қалыптасқан тұрақты үлгісі жоқтығы. Бұл мағыналардың сөздің лексикалық мағынасымен бірге берілетін мағына екені. Бірақ зат есім жасаушы кейбір жұрнақтардың көбіне дерексіз мағыналы зат есім жасайтындардың бары. Зат есімнің жалпы, жалқы мағынасы. Ол мағынаның лексикалық мағынаға қатысы. Жалпы мағыналы зат есімдер, оның өзіндік ерекшелігі. Зат есімнің жалқы мағынасы, оның ішкі топтары, олардың өзіндік ерекшеліктері. Қазақ тілінде зат есімдерді кім? не? сұрақтарына жауап беруіне байланысты үлкен екі топқа бөлінуі. Кім? сұрағына жауап беретін зат есімдердің ішкі мағыналық топтары. Не? сұрағына жауап беретін зат есімдердің ішкі мағыналық екі табы: 1) жанды заттардың атаулары; 2) жансыз заттардың атаулары. Зат есім атаулының лексикалық мағынада, дербес сөз ретінде қолданылатын негізгі тобымен бірге, осындай дербес сөздерге тіркесіп қолданылатын сөз табы бары. Мұндай
сөздерге көмекші сөздер жататын. Көмекші сөздердің мағынасы, оның жалпылығы, толық мағыналы сөздерге тіркесе қолданылып, оған мағына үстеуші тілдік нұсқалардың қызметін атқаруы. Тілдегі белгілі қосымшалардың көмекші есімдерді дербес сөзбен тіркесетін қызметті атқаратыны, оның тұрақтылығы. Қосымшалардың көмекші есімнің дербес сөзге тіркесе қолданылу қызметінің тұрақтылығына, әбден қалыптасқанына байланыстылығы. Көмекші есімдердің ішкі мағыналық құрамы оның тіркесетін дербес сөздің мағынасына байланыстылығы. (үйдің іші). Көмекші есімдердің мағынасының зат есімге қатысы, зат есім мағынасына байланыстылығы. Көмекші есімдердің түрлену қабілеті, ол арқылы шылаулардан ерекшеленетіні. Көмекші есімдердің зат есімдерше түрленуі, зат есім категорияларының қосымшалармен түрленуі. Көмекші есімдердің түп төркіні туралы ғалымдардың пікірі. Көмекші есімдердің қолданыста кейде дербес сөзсіз жеке тұруының кездесетіні, оның себебі: 1) үстіне кигені; 2) сыртта тұр; 3) үсті-үстіне келіп жатыр; 4) сырттағы адам. Бұлардың өзіндік ерекшеліктері, көмекші есімге жататыны, көмекші есімге жатпайтындары, себебі. 3-тақырып. Зат есімнің құрылымы. Зат есімнің грамматикалық категориялары және түрлену жүйесі. Зат есімнің тәуелділік категориясы. Зат есім сөздер құрылымы жағынан жалаң және күрделі болып бөлінеді. Жалаң зат есімдердің іштей 2 топқа бөлінуі: 1) негізгі түбір зат есімдер; 2) туынды түбір зат есімдер. Негізгі түбір зат есімнің бөлуге келмейтін бір ғана мағыналы бөлшектен тұратыны. Туынды түбір зат есімнің негізгі түбір мен сөзжасамдық жұрнақтан құралатыны, туынды түбір зат есімнің туынды лексикалқ мағынасы бар, оның туынды лексикалық мағынасының жасалуына негізгі түбірдің мағынасның негіз болатыны. Туынды түбір зат есім тек негзі түбірден ғана жасалып қана қоймай, туынды түбірден жасалады да жиі кездесетін құбылысқа жататыны. Мұндайда туынды түбір зат есімнің құрамында сөзжасамдық жұрнақтың екі онан да көп болатыны. Туынды түбір зат есімнің жасалуына тек негізгі түбір сөзден басқа сөздердің негіз болуы кездесетіні, оның ішкі түрлері де баршылық екені: бірікен зат есімдер, қосарланған зат есімдер, құрама зат есімдер, қысқарған зат есімдер. Күрделі зат есімдердің осы түрлерінің мағына негізділігі, әрқайсысының жасалу тәсіліне сай ерекшеліктері.
Зат есім грамматикалық категорияларға бай сөз табына жататыны. Заттардың санын дәл атау қажет емес жағдайлардың көптеп кездесуі. Тіліміздің бұл ерекшілігн білдіру үшін арнайы категория бар. Оған жекелік, көптік категориясы жататыны, жекелік-көптік мағыналарының зат есімге қатыстығы. Зат есімнің көптік мағынасы жекелік мағынаның зат есімнің лексикалық мағынасымен бірге түбір сөзде берілетіні, зат есімнің түбір сөзінде жекелік мағынаның бары, соны білдіретін қосымшаның жоқтығы, нөлдік форма арқылы беріле алатыны. Зат есімнің көптік мағынасы, оның заттың нақтылы көптік мағынасынан айырмасы. Көптік мағынаның берілу жолдары, көрсеткіштері, олардың қолданылу ерекшеліктері. Бір заттың екінші затқа меншіктінгін білдіретін арнайы грамматикалық категория тәуелдік категория екендігі. Тәуелдік категориясының мағынасы тәуелдік жалғаулары арқылы берілуі, тәуелдік жалғаудың меншіктелуін зат атауына жалғануы. Тәуелдік жалғауларының жекеше, көпше, жақты, анайы, сыпайы түрде қолданылатыны. Оңаша, ортақ тәуелдену, олардың айырмасы. Тәуелдік жалғаулы сөздің сөйлемде үнемі ілік септіктегі сөзбен тіркесте қолданылуы, оның себебі бұндай тіркстегі сөздердің кейде біреуінің қосымшасының түсіп қалып та қолданылуы кездесетіні (мектеп үйі, біздң үй). Қолданыста тәуелді жалғаудың басқа мағына да беретіні. Тәуелдік мағынаның жұрнақ арқылы берілуі. Тәуелдік мағынаны білдіретін -нікі, -дікі,-тікі жұрнақтарының заттың иесінің атына, яғни иеленушіге жалғануы, ал меншікті заттың ешбір қосымшасыз қолданылатыны (кітіп сенікі), мұнда меншікті заттың өз тұлғасының оның меншіктігі көрінбейтіні. Оның мағынасының иеленуші зат атауымен тіркесте ғана көрінетіні. 4-тақырып. Септік категориясы. Септік жалғауларының мағыналары мен қызметі. Зат есімнің жіктелуі Зат есімнің септік категориясының сөлемдегі сөздердің бір-бірімен қарым-қатынасын, байланысын жүзеге асыратын категория екендігі. Сөз арысындағы қарым-қатынастың түрлілігіне қарай септік катгеориясының мағнасының түрлі болатынын. Септік категориясының мағынасының септік жалғаулары арқылы берілетіні. Қазақ тіліндегі жеті септік бары, атау септіктің қосымшасы жоқ, қалған септіктердің арнайы қосымшаларының бары, әр септіктің өзінше сұрақтары болатыны. Сөздердің септелуінің екі түрі: жай септеу, тәуелді септеу. Жай септеудің жүйесі, қосымшалары, олардың сөзге жалғану ерекшеліктері, сұрақтары. Тәуелді септелу жүйесі, қосымшалары, жай септеуден ерекшелігі, сұрақтары. Тәуелді септелу жүйесі, қосымшалары, жай септеуден ерекшелігі, сұрақтары. Атау септіктің тұлғасы, мағынасы, синтаксистік қызметі, ол туралы ғылымдағы пікірлер. Ілік септіктің тұлғасы. Ілік септіктің қосымшалы, қосымшасыз қолданылуының себептері. Ілік септіктің негізгі мағынасы, қолданыста мағынаның кеңуі. Ілік септіктің синтаксистік қызметі. Барыс септіктің мағыналық құрамы. Барыс септіктің сөйлемдегі қызметі. Табыссептіктің тұлғасы (қосымшалы, қосымшасыз) қосымшаның сөзге жалғануын талап ететін жағдайлар мен табыс септік жалғауының бейтарап қарайтын жағдайлар. Табыс септік жалғауының мағынасы мен синтаксистік қызметі. Жеті септіктің тұлғасы, мағыналық құрамы, сөйлемде атқаратын синтаксистік қызметі. Шығыс септік тұлғасы, мағыналық құрамы, сөйлемде атқаратын синтаксистік қызметі. Көмектес септіктің мағыналық құрамы, сөйлемде атқаратын синтаксистік қызметі. Зат есімнің ішінде белгілі бір тобының ғана жіктік жалғау арқылы түрлене алатыны. Зат есімге жіктік жалғаудың толық түрі жалғанатыны. Зат есімнің сөз түрлендіруші қосымшаларының бәрінен соң ғана жіктік жалғауы жалғана алатыны. Зат есім барлық жағдайда жіктеле бермей, тек баяндауыш қызметінде ғғана жіктелетіні, яғни зат есімнің жіктелуі нақтылы бір синтаксистік қызметке ғана байланыстылығы. Зат есімнің жіктік жалғауын түбір сөзге тікелей қабылдау қабілеті, оның етістіктің жіктелуінен ерекшелігі.
жүктеу/скачать 177,25 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|