Қарапайым үлгідегі панаханалардың қорғаныс қасиеттері

Халықты қорғаудың ұжымдық  құралдары – тұрғындарды апат,әр түрлі төтенше жағдайлардан, сондай – ақ қазіргі заманғы қырып-жою  құралдарының зақымдағыш факторларынан  қорғаудың ең негізгі тәсілдерінің бірі. Солардың бірі – адамдарды  ұжымдық қорғау құралына жататын  қорғаныс ғимараттарына жасыру. Азаматтық  қорғаныс және Төтенше жағдайлар  жүйесінде пайдалынылатын мұндай ғимараттарға панаханалар, радиациядан қорғау орындары және қарапайым жасырыну орындары жатады.

Негізінен алғанда, қорғаныс ғимараттары адамдар жасырынуға тиіс жерлерге жақын орналасуы тиіс және де олардың салыну мерзімі бойынша  бейбіт уақытта болсын, қауіп төнген кезде болсын жылдам тұрғызылуы керек. Бұл қорғаныс ғимараттарының негізгі  мақсаты – халықты жасыру немесе басқару және байланыс тораптарын орналастыруға  ыңғайлы болуы қажет.

Панаханалар жан-жақты қымталған, радиациялы сәулелердің жолына бөгет  бола алатын арнайы салынған баспана. Олардың көмегімен адамдар тіпті  қираған панахананың өзінде ұзақ уақыт бола алады,олардың қауірсіздігі бірнеше тәулік бойы қамтамасыз етіледі. Панахананың кіретін және шығатын жерлері болуы керек.

Бұл ғимараттар негізінен су баспайтын учаскелерде салынады. Олар тереңдетілген топыраққа берік материалдардан салынады. Сырт жағындағы жамылғының төменгі жағы, әдеттегідей, жер бетінен биік орнатылмайды. Панахана еденінің деңгейі жер асты суының деңгейінен жоғары болуы тиіс. Панахана, онда жасырынған адам үшін, қажетті санитарлық – гигиеналық  жағдаймен қамтамасыз етілуге тиіс: ауадағы көмірқышқыл газдың көлемі 1%   (жоғарғы шегі – 3%), ылғалдылық 70% (жоғарғы шегі - 80%), температура  29ºС (жоғарғы шегі - 31 ºС) аспауға  тиіс.

Мұндай қорғаныс ғимараттары  негізінен мынандай талаптармен  тұрғызылуы тиіс: адамдарды үздіксіз қабылдап, шығарып салуды қамтамасыз ету мүмкіншілігі; панахананың су жайылып кету қауіпі бар жерлерге салынбауы; су беру және қысымдық канализация  желісінен алыс болуы; панахана арқылы транзиттік – инженерлік коммуникацияның  өткізілмеуі, апаттық шығаберістер құлаған жағдайда негізгі ғимараттағыдай деңгейде қорғалған кірер және шығар  болуы тиіс.

Онда негізгі және қосалқы  бөлмелер жасау көзделеді. Негізгі  бөлмелерге басқару және санитарлық бөлмелер жатады. Қосымша желдетілетін бөлмелер, санитарлық тораптар қорғалатын дизель электростанциялары, тамбур шлюздер, қорғалған кіретін және шығатын  есіктер. Панахананың ішкі бөлімдері (қорғалатын дизель электростанциялары, тамбур шлюздерді және кеңейту камераларын қоспағанда) 1 жасырынушы үшін 1,5 м³ кем болмауға тиіс. Бір жасырынушы үшін негізгі бөлме едені алаңының нормасы екі ярусты нар кезінде 0,5 м² және үш ярусты нар кезінде 0,4 м² болуға тиіс. Бөлменің биіктігі бейбіт уақытта оны пайдалану тадаптарына сәйкес болуы қажет, алайда бөлменің төбесінен еденнің төменгі жағына дейінгі биіктік 2,15 болуға тиіс (ал ең кемі – 1,85 м).

Жасырынуға арналған бөлме  бірнеше бөлікке бөлінуге тиіс, адамдарды  орналастыру үшін бір және екі  ярусты орындықтар немесе панаханада жалпы орынның 20% - ын, ал үш ярусты орналасқан кезде 30%-ын құрауға тиіс.

Басқару жүйесіне арналған бөлме қосымша электр көзі бар  бөлмеге орналасады. Жұмыс істейтін алаң нормасы 2 м² болып белгіленген.

Желдетілетін бөлме панахананың  ішкі қабырғаларымен түйісуге және кірер  есік пен апаттық шығар есікке жақын орналасуға тиіс. Сыйымдылығы 150 адамға дейінгі панаханада желдеткіш  қондырғысын жасырынатындар бөлмесіне  тікелей орналасуға рұқсат етіледі.

Радиациядан қорғайтын  орын (РҚО) ауылдық жерлердегі және ядролық соққы беру ықтималдылығы өте төмен шағын қалалардағы, сондай-ақ ірі қалалардан ауылды жерлерге көшіріп-қоныстандырылған халықты радиоктивті зақымданудан қорғау үшін пайдаланылады. РҚО қымталмаған қорғаныс ғимараттар. Олар адамдарды радиоактивті зақымдалу жағдайында сәуле тиюден, тыныс жолдарын, тері мен киімді радиоактивті заттардың түсуінен қорғайды. 

Панахана мен РҚО жетпеген, сондай-ақ уақыт пен қаражат болмаған жағдайда еңбекке жарамды бүкіл  халық қарапайым қорғаныс құралдарды – қуыстарды (ашық және жабық) салады. Олар халықты ядролық жарылыстың соққы толқынынынан, жарық сәулесінен және өткіш радиациядан қорғайды. Шығын ашық жермен салыстырғанда 1,5 есеге азаяды. Сәуле тию ықтималдығы  2,3 есеге азаяды. Егер қуысты жапса, онда жарық сәулесінен толық қорғануға болады, соққы толқынынан қорғану 2,5-3 есеге, өткіш радиациядан қорғану 200-300 есеге артады. Қуыстарды жабу сонымен қатар киімге радиоактивті заттардың түсуінен, сондай-ақ қираған ғимараттардың сынықтарынан зақымданудан қорғайды.

Қуыс ашық немесе жабық  болуы мүмкін. Ашық қуыс радиоактивті сәуле мөлшерін 2-3 есеге, жабық – 40-50 есеге азайтады. Бастапқыда қуыс ашық болып салынады, оның терендігі 180-200 см, жоғарыдағы ені 110-120 см және төмендегі  ені – 80 см болады. Қуыстың ұзындығы жасырынатындардың санымен анықталады. Қуыстардың қалыпты сыйымдылығы 10-15 адам, ал үлкен қуыстың – 50 адам. Қуыстың жабыны бөренеден темірбетон плитасынан немесе тіреуден істелінеді, үстіне балшық қабатын немесе өзге су жібермейтін материал төсеп, топырақ  себеді (0,6-0,7) және түгелдей дерлік жабады.

Панаханалардың жеткілікті саны жоқ жағдайда соғыс барысында  немесе шабуыл қаурі кезінде қалалар  мен өндіріс обьектілерінде жылдам тұрғызылатын панаханалар (ЖПТ) салынады. Олар қысқа мерзімді темір бетон жиналмалы құрылысынан немесе ағаш материалынан жасалынады. Мұндай панахананың сыйымдылығы (жататын орынды скергенде) – 50 – 200 кісілік болады.

ЖТП типті салынған панахана сияқты жасырынатындарға арналған бөлмеден, сүзгілік желдету қондырғылары, санитарлық топтар үшін арнайы орындары бар, апаттық  су қорымен, кіретін және апаттық  шығатын есіктерімен қамсыздандырылуы тиіс. Сыйымдылығы шағын панаханада санитарлық торап пен қалдықтарға  арналған ыдыс тамбурда, ал су құйылған ыдыстар жасырынатындар бөлмесінде орналасуға тиіс.

ЖТП ішкі қондырғыларына ауа  беру құралдары, ауаның улы заттардан  тазалауға арналған құм және шлак сүзгілері, дәрет пен қоқыстарға арналған ыдыстары, ауаны шаңнан тазалайтын мата сүзгілері, су құйылатын ыдыстары, ауа жинағыш және сорғыш саңылауларды қорғайтын қорғау құралдары, жарық  приборлары, сондай – ақ нарлар мен  орындықтар жатады.

ЖТП желдеткіші екі режим  бойынша: таза желдеткіш және сүзгіш желдеткіш режимімен қамсыздандырылады. Ауа беру үшін әр түрлі желдеткіштер пайдаланылады.

Қазіргі қалаларда панахана ретінде ыңғайластыруға болатын  сан алуан жер асты ғимараттары  бар: метро, көлік немесе жүргіншілер  өткелдері, жерасты көлік жайы, кафе, кинотеатрлар, ғимараттардың арасындағы жалғағыш тоннель.

Халықты қорғаудың негізгі  әдістері мен құралдарына келетін  болсақ,оның ішінде жарықтық сәулелену.Жарықтық сәулеленуден кез келген жарық өткізбейтін бөгет қорғай алады: ағаштың көлеңкесі, үйдің тасасы.Жауын, тұман, қар оның әсерін азайтады. Жаз кезінде оның әсерінен өрт болуы ықтимал.

Өткір радиация - әр түрлі  нәрселерден өткенде гамма сәулелері  әлсірейді, неғұрлым кедергі көп  болса, соғырлым ол әлсірей береді. Мысалы, ашық траншея – 3 есе азайтады; жабық траншея – 7-10 есе азайтады; бір қабатты ағаш үй – 10-15 есе; Жер  астындағы үй – 7-15 есе (земляка), арнай  дайындалған жер асты үйі – 400 есе; Көп қабатты үй подвалы – 100-400 есе; арнай салынхан баспахана  – 1000 есе; темір бетоннан салынған баспана, шахта, тау қуысы – түгел қорғайды еш зиянсыз.

Радиоактивті ластану  – жарылыс болған жердегі топырақ, шаң жоғары көтеріліп жетмен ыққа қарай жылжи береді де, жол бойы жерге түсіп ластайды. Ол 3 зонадан  тұрады:  
а)қауіпті зона;

б)күшті ластанған зонасы;

в)аздау ластанған зонасы.

Ластау мөлшеріне байланысты

а)жарылыс түрінен (бомбаның);

б)оның күшінен (неше мегатонна);

в)жарылыс болғаннан кейінгі өткен уақыттан;

г)эпицентрден қашықтығынан;

жер бетінің рельефінен (таулы, жазық дала т.с.) убежище), радиацияға қарсы панаханалар (РҚП) және қарапайым  панаханалар жатады.

Арнайы қорғану құрылымы бұл соғыс және бейбіт уақыттағы  ядролық және химиялық қауіп қатерде  пайдаланатын герметикалық қорғау құрылымы. Арнайы қорғану құрылымында паналайтын адамдар тері мен тыныс жолдарын қорғайтын құралдарды пайдаланбайды. Радиацияға қарсы панахана бұл адамдарды  жедел сәуле мен радиоактивті заттар және биологиялық аэрозольдерден қорғайтын құрылым. Қарапайым панахана бұл жер қабатындағы саңлау, арық, траншея, арнайы қазылған үңгір (землянка). Бұларды жасауға көп уақыт  кетпейді және оларда адамдар тиімді қорғана алады.