Реферат тақырыбы: «Ыбырай Алтынсариннің білім философиясы»
жүктеу/скачать 37,59 Kb.
|
Ðåôåðàò òà?ûðûáû «Ûáûðàé Àëòûíñàðèíí³? á³ë³ì ôèëîñîôèÿñû»
|
РЕФЕРАТ Тақырыбы: «Ыбырай Алтынсариннің білім философиясы» Орындаған: Мұхамедәлі Дильназ Топ: 016 МАЗМҰНЫ
Кіріспе Ыбырай алтынсариннің білім және тәрбие философиясы Ыбырай Алтынсарин заманы және оның ағартушылық қызметі Таным мен тәрбие – дала ұстазы дүниетанымының өзегі Этноәлеуметтік және діни таным мәселелері Қорытынды Әдебиеттер тізімі Кіріспе
Өздеріңіз білетіндей, кез келген идеялар жүйесі мен осыдан туындайтын адамның практикалық әрекеттерінің логикасы белгілі бір әлеуметтік-философиялық негізде құрылады. Бұл шындық кімге болса да, әсіресе, 19 ғасырдағы қазақ ағартушысы Ы.Алтынсарин сияқты көрнекті тұлғалардың ойлары мен іс-әрекеттеріне қатысты шындық.
Ыбырай Алтынсарин ең алдымен және негізінен ағартушы, көптеген педагогикалық, жаңашыл еңбектер жариялаған, қазақ даласына оқу-ағарту ісінің таралуы мен дамуына практикалық тұрғыдан көп еңбек сіңірген ұстаз ретінде белгілі. Бірақ Ы.Алтынсариннің ағартушылық идеялары мен педагогикалық тәжірибесінің бастапқы ортақ негізі оның әлеуметтік-философиялық көзқарастар жүйесі болды. Ы.Алтынсаринді кәсіпқой философ деп пайымдау дұрыс болмас еді.Алтынсарин шығармаларында күрделі философиялық тұжырымдар, сіңісіп кетуі қиын метафоралар кездеспейді, өйткені ол шығармашылық пен практикалық іс-әрекетте қарапайым адамға түсінікті болуға ұмтылды. Оның үстіне оның философиялық көзқарастарын дәйекті материалистік (мұндай көзқарас, атап айтқанда, Қазақстандағы кеңес өкіметі тұсында айтылған) немесе бір мағыналы идеалистік деп жариялау артықтау болар еді. Қазіргі таңда Ы.Алтынсарин шығармашылығын зерттеушілердің көпшілігі философиялық көзқарастар бойынша ол әрекет болған деген пікірге бейім. Ал бұл дүниенің объективтік болмысын мойындай отырып, сонымен бірге қоршаған шындықтың жаратушысы ретінде Құдайдың бар екендігін мойындағанын білдіреді. . Ы.Алтынсарин өзінің «Білімді адам» әңгімесінде ешбір ерекше шегініссіз тікелей былай дейді: «Далаға шықсаң – аспан мен жерді, күн мен айды, тауларды, тастарды, желді, жаңбырды, аспандағы жұлдыздарды көресің. Осының бәрін адам жасай ала ма? Ал егер солай болса, мұның барлығын біз білмейтін қандай да бір табиғаттан тыс күш жаратты деп ойлау керек...»[1] Құдайдан, І.Алтынсарин ешқашан бас тартпағанын байқаймыз. Керісінше, ол әрқашан әлем мен адам үшін рухани жоғары, көрінбейтін бастапқы нүкте ретінде онымен бірге болды. Осы орайда 1930 жылдардағы қазақ ағартушысы Смағұл Сәдуақасов келтірген көпшілікке беймәлім дерек қызық. Ол дүниеден озар алдында Ы.Алтынсариннің православиелік миссионерлердің ешқайсысын, тіпті достарын да өзіне жолатпағанына назар аударады. Өмiр бойы ресми қауымды аяусыз әшкерелеген ол өзiнiң жаназасына 99 молданың шақырылуын соңғы сағаттарында өсиетiнде өтiнедi [2]. Ыбырай өз дәуірі оқырмандарының ұғымына жеңіл етіп, салыстырулар жасайды. Бұл өлеңдердің көп тіркестері бүгінде мақал-мәтелге айналып кетті. Ыбырайдың "Өзен", "Жаз" деген өлеңдері табиғат көріністерін суреттеуге арналған. Мұндай тұтас лирикалық, пейзаждық өлеңдер Ыбырайға дейінгі қазақ поэзиясында кездеспейді. Оқырмандардың көңілін табиғаттың сұлу көріністеріне аудару арқылы ел сүю, жер сүю, Отан сүюге тәрбиелейтін патриоттық өлеңдер орыстың демократтық, гуманистік әдебиетінің үлгісі болатын. Ыбырай өлеңдері – туған ел табиғатын жырлап, сол арқылы өзінің жас шәкірттерінің бойында табиғатты, Отанды сүю сезімдерін тәрбиелеуге жасаған елеулі қадамы. Екі өлеңінде де Ыбырай табиғат көрінісін жалаң алмай, адамдардың тіршілігімен байланыстыра көрсетеді. Сол арқылы табиғат пен адамның байланысын, табиғаттың адам ісіне, еңбекке, ой-сезіміне тигізер жанды әсерін бейнелейді. Таулардан өзен ағып сарқыраған, Айнадай сәуле беріп жарқыраған. Жел соқса, ыстық соқса, бір қалыпта, Аралап тау мен тасты арқыраған. Көңілің суын ішсең, ашылады, Денеңде бар дертіңді қашырады. Өксіген оттай жанып жануарлар , Өзеннен рақат тауып, басылады. Ақын тау өзенін нақты әрі әсерлі суреттеген. Бүкіл тіршіліктің "өзеннен рақат тауып" жатқанын нақты сипаттау оқырман көңіліне жағымды сезім ұялатады. "Жаз" өлеңінде көктемгі табиғаттың келісті суреттері бар. "Ұшпақтың күн сәулесі жерге түсіп", "Аспаннан рақымменен күн төнгенде", "Ұйқыдан көзін ашқан жас балаша, жайқалып шыға келер жердің гүлі", "Кеш болса, күн қонады таудан асып, шапаққа қызыл алтын нұрын шашып", т.б. суреттер мен бейнелі сөздер Ыбырайдың табиғат көріністерін сезінуінің тереңдігін, суреткерлігін көрсетеді. Ақын бар тіршілікті көктем күнінің мейірімді шағымен байланыста бейнелейді. Қырдағы жаз көріністеріне сүйсіну, мал бакқан елдің қыстан қысылып шығып, жазда тынысының кеңуі, қуаныш-шаттығы көңілді әсерге бөлейді. Бір малы шаруаның екеу болып, Қыстаудан ауыл көшер алуан-алуан. Күлісіп, құшақтасар, әзіл етер, Әйелдер көш жөнелтіп кейін қалған. Жүгіріп киік, құлан тау мен қырда, Қуанып ықыласпен келген жылға... Алыстан мұнарланған сағымдары Шақырып, тұрар күліп: "Кел, – деп, – мұнда..." Бұл өлеңдер арқылы Ыбырай қазақтың жазба әдебиетінде табиғат лирикасын бастады. Оны кейін Абай әлемдік поэзияның биік деңгейіне жеткізді: Еңбекті сүю және қадірлеу – Ыбырай әңгімелерінің негізгі тақырыбы. Оны жазушы шағын әңгімелерде үгіт, өсиет түрінде берсе, кей шығармаларында халықтың қоғамдық санасын тәрбиелейтін реалистік суреттер арқылы бейнелейді. "Өрмекші, құмырсқа, қарлығаш" әңгімесінде Ыбырай ең кішкентай жәндіктердің өзі де тіршілік үшін тыным таппай еңбек етіп жүргендігін көрсете келіп, оларды балаларға үлгі етеді. "Қарлығаш, өрмекші ғұрлы жоқпысың, сен де еңбек ет, босқа жатпа", – дейді. "Атымтай жомарт" әңгімесінде жазушы халық арасындағы Атымтай жомарт туралы аңыздарға жаңаша мазмұн беріп, өзінше қорытады. Атымтайды ол еңбек адамының үлгісі етіп көрсетеді. Еш нәрсеге мұқтаждығы жоқ болса да, Атымтай ылғи жұмыс істейді. "Күн сайын өз бейнетіммен, тапқан пұлға нан сатып алып жесем, бойыма сол нәр болып тарайды. Еңбекпен табылған дәмнің тәттілігі өзгеше болады", – дейді ол. "Әке мен бала" әңгімесінде мынадай бір жай сөз болады. "Бір адам он жасар баласын ертіп, егістен жаяу келе жатса, жолда қалған бір ескі тағаны көріп, баласына айтты: "Анау тағаны, балам, ала жүр", – деп. Бала әкесіне: "Сынып қалған ескі тағаны не қылайын", – деді. Әкесі үндемеді. Тағаны өзі алды да, жүре берді. Қаланың шетінде темірші ұсталар бар екен, соған жеткен соң әкесі кайырылып, тағаны соларға үш тиынға сатты. Одан біраз өткен соң, шие сатып отырғандардан 3 тиынға бірталай шие сатып алды. Сонымен, шиені орамалына түйіп, шетінен өзі бір-бірлеп алып жеп, баласына қарамай аяңдап жүре берді. Біраз жер өткен соң, әкесінің қолынан бір шие жерге түседі. Артынан келе жатқан бала да тым-ақ қызығып келеді екен. Жерге түскен шиені жалма-жан жерден алып, аузына салды. Біраздан соң және бір шие, одан біраз өткен соң және бір шие, сонымен, бала әрбір шие тастаған жерге бір еңкейіп, шие теріп жеді. Ең соңында әкесі тоқтап, баласына шиені орамалымен беріп тұрып: "Көрдің бе, бағана тағаны жамансынып, жерден бір иіліп көтеріп алуға еріндің. Енді сол тағаға алған шиенің жерге түскенін аламын деп, бір еңкеюдің орнына он еңкейдің. Бұдан былай есіңде болсын: аз жұмысты қиынсынсаң, көп жұмысқа тап боларсың; азға қанағат етпесең, көптен құр қаларсың", — деді. Кейде сәл нәрсені қомсынып, оған көңіл бөлмеушілік, аз жұмысты қиынсынып, бойкүйездікке салынушылық өмірде аз кездеспейді. Бұл – жақсы әдет емес. Сондықтан балалардың бойкүйез, жалқау болмауына, еңбекқор болуына Ыбырай ерекше мән берген. "Бай баласы мен жарлы баласы" атты әңгімесінде Ыбырай еңбекке деген коғамдық, таптық көзкарасты бейнелейді. Көшкен елдің жұртында қалған екі баланың бір тәулік ішінде басынан кешкендерін суреттеу аркылы сол балалардың өмір тануы, тіршілікке икемділігі жайлы мәселеге әлеуметтік мән береді. Жазушының шығармаға жасы құрбы екі баланы алып, оларды бай мен кедейдің өкілі етіп суреттеуінің сыры да оның идеясынан айқын көрінеді. Жарлы баласы Үсен – тұрмыстың ауыртпалығын көре жүріп, ысылған еңбек адамы. Ауылдары көшіп кетіп, жұртта қалған екі баланың далада тамақ тауып жеуіне, ауылдың калай қарай көшкенін аңғаруына, түнде далада түнегенде ит-құстан сақтануына Үсеннің тапқырлығы мен еңбекқұмарлығы себеп болады. Ал бай баласы Асан – өмір үшін күресудің жолын білмейтін, шыдамсыз, еңбекке икемі жоқ жан. Кісі еңбегімен күн көріп, бейқам болып өскен бай баласының басына күн туғандағы дәрменсіздігін суреттеу арқылы жазушы келешек Үсендер жағында екенін аңғартады. Сөйтіп, жастарға өмірден еш нәрсе үйренбей, жалқау болып өскен бай баласындай болмай, қиыншылыққа төзімді, өнерге бейім, еңбек сүйгіш жарлы баласы Үсендей болып өсуді уағыздады. "Жаздың бір әдемі күнінде бір кісі өзінің баласымен бақшаға барып, екеуі де егілген ағашты көріп жүрді. "Мына ағаш неліктен тіп-тік, ана біреуі неліктен кисық біткен"? – деп сұрады баласы. "Ата-анаңның тілін алсаң, ана ағаштай сен түзу кісі болып өсерсің. Бағусыз кетсең, сен де мына қисық ағаштай болып, бағусыз өсерсің. Мынау ағаш – бағусыз өз қалпымен ескен", – деді атасы. "Олай болса, бағу-қағуда көп мағына бар екен ғой", – деді баласы. "Бағу-қағуда көп мағына барында шек жоқ, шырағым, бұдан сен өзің де ғибрат алсаң болады, сен жас ағашсың, саған да күтім керек. Мен сенің қате жеріңді түзеп, пайдалы іске үйретсем, менің айтқанымды ұғып, орнына келтірсең, жақсы, түзу кісі болып өсерсің", – деді. Ыбырай "Бақша ағаштары" атты әңгімесінде осылай деп жазды. Яғни тәрбиенің үлкен рөл атқаратынын көрсеткен. Соның бірі – талап. Талап етіп талпынбаса, адам баласы алға баспаған болар еді. "Талапты ерге нұр жауар" деген халық мақалы да өмір тәжірибесінен туған. Жастық шақ – жігер-қайраттың мол кезі, бойдағы жақсы қасиеттерді жарыққа шығарып қалатын кез, ол үшін талап керек. Талаптан да, өмірден керегіңді ал. "Талаптың пайдасы" деген әңгімесінде Ыбырай сол идеяны көтереді. I Петр патша шіркеуге барып ғибадат етіп тұрғанда, арт жақта бір баланың сурет салып тұрғанын көріп, қасына келіп, не салып жатқанын сұрағанда бала: "Сіздің суретіңізді салып жатырмын!" – дейді. Петр суретті көрсе, мәз еш нәрсесі жоқ екен. Бірақ ақылды Петр патша ол баланың суретке талабы бар екенің аңғарып, сурет салатын оқуға бергізеді. Кейін сол бала үлкен суретші болады. азушының бұл арадағы көздегені - жас баланың талабын, сол талаптың арқасында неге қолы жеткенін көрсету, кім талап етсе, сол мақсатына жететіндігін дәлелдеу. Мейірімділік баланың отбасына деген махаббатынан басталады. Әркім алдымен өз ата-анасын, туғандарын жақсы көреді, сыйлайды. Ыбырай ата-ана мен бала арасындағы осындай жылы қарым-қатынасқа ерекше мән береді. "Мейірімді бала" әңгімесінде 13 жасар қыздың әкесінің орнына, өз қолын кесуді сұрағанын жазады. Қыз: "Тақсыр, жұмыс істеп, бала-шағаларын асырайтын атамның қолын қалдырып, мына менің қолымды кесіңіз", – дейді. Жазушы "Аурудан аяған күштірек” деген әңгімесінде аяғы сынған Сейіт деген бала, ауруы қанша батса да, анасын қиналтпау үшін қабақ шытпағандығы айтылады. "Ауырмақ түгіл, жаным көзіме көрініп тұр, бірақ менің жанымның қиналғанын көріп, әжем де қиналып, жыламасын деп жатырмын", – дейді ол. Алғашқы әңгімедегі қыз да, соңғы әңгімедегі Сейіт те шын мәніндегі мейірімді қылықтарымен ерекшеленеді, мұның негізінде жалпы адамды сүйетін жақсы сезімдер жатыр. Дүниеге қатысты бастапқы трансцендентті мойындай отырып, Ы.Алтынсарин нақты практикалық өмірге қатысты барлық басқа нәрселерде стихиялы материалист сияқты ойланып, әрекет етті, жалпы парасаттылыққа сүйене отырып, жердегі себеп-салдар байланыстарынан бастауға тырысты. Ал бұл жерде оның философиялық көзқарасын толық түсіну үшін оның көзқарасының негізін сипаттап қана қоймай, оның есімін бүкіл қазақтың ұрпақтары үшін мәңгілікке қалдырған фактор болып табылатын ағартушылық қағидасы аса қажет. Алтынсарин шығармашылығын түсіндіру бүгінгі таңда оңай шаруа емес, өйткені стереотиптер отандық тарихи-философиялық дискурста әлі де бар. Дегенмен, оның шығармашылық мұрасының қазіргі білім беру реформалары аясындағы маңызы орасан зор. Біріншіден, Алтынсариннің тәлім-тәрбие философиясы ұлттық ағартушылық концепциясын қамтығандықтан, тәрбиелік дискурстың теориясы мен тәжірибесінде ұлттық болмыс туралы да, ұлттық және жалпыадамзаттық мүдделерді қалай теңестіру керек деген мәселе де көтерілді. Ұлы Алтынсарин өмір сүріп, қызмет еткен сол заманның тәлім-тәрбиелік жиынтық әңгімесінде ұлттық дәстүрді сақтау мүмкін болды ма? Оның өзі осындай теңдестірілген тәрбие тұжырымдамасын жүзеге асыруға ұмтылды, онда ұлттық-дәстүрлі мазмұн (этикалық) тәрбие процесінің өзіне адамгершілік ұлылығын береді: адам тәрбиені өзінің адамдық болмысының қалыптасуы мен жүзеге асуы деп түсінеді. «Білім – күш», «білім – күш», бірақ өз күш-жігеріңіз өзіңізді өзгертудегі моральдық күш-жігерге айналғанда, өзіңізге билік ету - ойшылдың өзі ұмтылған. Екіншіден, оның тұжырымдамасының өзектілігі білім беру парадигмасының білім мазмұнын қамтуы қажеттігінде. Біздің заманымыздың соңғы онжылдықтарында оқу-тәрбие процесі осы ең маңызды құрамдас бөліктен – білімнен айырылды. Қазір жоғары оқу орындарында білім беру үрдісі өз бетінше өзін-өзі тәрбиелеумен ауыстырылды, бұл дұрыс емес, өйткені мұғалім мен студенттің жеке тұлға және тұлға ретіндегі терең байланыс қабаты жойылған. Алтынсарин тәрбие процесіне үлкен мән берді, өйткені ол мұғалім институтын терең тұлғалық қарым-қатынас орын алатын оқушыға сенім институты деп түсінді. Қазақ ағартушылығында шығыстық интенциалдылық бар, ол өз бастауын өзінде сақтауға бейімделген, бұл Гегель ащы және ирониялық түрде айтқан абстрактылы еліктеуден аулақ болуға мүмкіндік берген шығар. Шығыстық контекст бір мезгілде білім беру аясын және ағартушылық көңіл-күйді басқа модельде - Батыста - өзін Басқа арқылы түсінудің философиялық және тәрбиелік тәсілі ретінде кеңейтті. Жалпы алғанда, Алтынсариннің білім алу тұжырымдамасы, бір жағынан, әмбебап идеясын жүзеге асырды (бұл өте батыстық болды), екінші жағынан, жеке тұлға идеясы, жеке білім беру стратегиясы тұжырымдамасы. жақсарту (бұл қазірдің өзінде Шығыс). Әмбебапшылдық пен индивидуализмнің шектен шыққандығынан аулақ болған Алтынсарин әлемдік білім кеңістігіне кіріктірілген ашық тәрбиелік концепция ретінде ағартушылықтың бірегей үлгісін жасайды. Айтпақшы, бүгінде көптеген елдерде білім берудің ұлттық тұжырымдамалары әмбебап және жеке көзқарастардың тепе-теңдігін реттейтін өте тиімді фактор болып көрінеді. Мысалы, «Қазақстан Республикасындағы білім беруді дамыту тұжырымдамасында» тұлғалық факторды ашуға септігін тигізетіндіктен, білім беруде жеке көзқарастың қажеттілігіне назар аударылады. Білім беру парадигмасындағы ұлттық мазмұн – ұлттық рухани дәстүрді заманауи интеграциялық білім беру үдерісіне енгізуде. Ал, әсіресе, Ы.Алтынсарин үшін діни білім беру мәселесі қиын болды, өйткені әңгіме исламдық білім туралы болды. Қазақ ағартушысы діндегі ең жоғарғы рухани-этикалық мағынаны білген. Тәңір өзі жаратқан дүниеге қатысты бастапқы, біріншілік ретінде Ы.Алтынсариннің көзқарастары бойынша ең жоғары адамгершілік-рухани ізгілікті бейнелеуші. Сондықтан да қазақ ағартушысы молдалар мен мешіт қызметкерлерінің қасиетті имандылығын, оның пікірінше, өздері уағыздаған адамгершілік нормаларына сай келмейтінін қатаң сынға алады. Бұдан мынадай қисынды қорытынды жасауға болады: Ы.Алтынсариннің пікірінше, дінге сенуші адам болмыста да, ойы мен іс-әрекетінде де әдептілік, адалдық, ізгілік туралы ойларды басшылыққа алатын өнегелі жан. Исламның тіректері уағыздаған қасиетті имандылықтан моральдық түрде бас тарту Ы.Алтынсаринді діни қараңғылықты төзімсіз қабылдауға мәжбүр етті. Оның бірқатар маңызды пікірлері де, жастарды діни рухта тәрбиелеуге қарсы кескілескен күресі де жеткілікті дәлелділікпен дәлелдейді. Мәселен, қазақ даласында мектептер ұйымдастыруды үкіметтен талап ете отырып, ол бұл мектептерді діни ағымдарға қарсы қою және діни көзқарастардың таралуына қарсы тұру, оқушыларға адамды қоршаған объективті дүние туралы білім беру қажет деп есептеді. «Үкіметтің жалпы мүддесі, — деп жазды ол, — оған бағынатын халықтарды моральдық және экономикалық жағынан дамыту, ал егер олар болмаса, қырғыз даласында орыс-қырғыз мектептерін дереу таратқан жөн болар еді. татар ілімін толығымен ығыстырып, олар соған қарамастан оған қарсы тепе-теңдік қызметін атқаратын болады – ұлттық дамуға зиянын тигізетін теріс пікірді көрсететін заттарға, былайша айтқанда, практикалық көзқарастардың ошағы; ал бұл әлі де өлмеген және толық оянған қырғыз әдет-ғұрпына байланысты практикалық қағидаларға негізделген, оның үстіне ешқандай діни ықпалдарсыз халықтың моральдық құлдырауына жол бермейді»[3]. Ы.Алтынсариннің бұл тұжырымынан оның нық сенімі бойынша халықтардың экономикалық және адамгершілік дамуын тек зайырлы білім ғана қамтамасыз ете алатыны анық аңғарылады. Бұл бірінші. Екіншіден, тек зайырлы білім ғана адамды қоршаған шындыққа практикалық, басқаша айтқанда, материалистік көзқарастың қайнар ордасына айнала алады. Ал, ақырында, үшіншіден, діни наным-сенім «халық дамуына» зиянын тигізеді, әлеуметтік прогреске кедергі келтіреді. Өзінің саяси сенімі бойынша Ы.Алтынсарин демократ болды, ол халықтың қоғамның саяси өміріне белсене араласуы, мемлекеттік органдардың барлық лауазымды адамдарының сайлануы үшін күресті. Бірақ надан халық өзінің саяси-құқықтық мүдделерін өз бетінше, дұрыс түсіне алмайды деп есептеп, білім таратуға үміт артқан. Ол оқу-ағарту қоғамдық өмірді шынайы демократияландырудың ең шынайы құралдарының бірі екендігіне нық сеніммен қарап, халық ағарту ісінің игі ісіне бар жігерін адал жұмсады. Бәлкім, ол қоғамдық тәртіпті демократияландырудың басқа да тиімді құралдары болуы мүмкін екенін түсінген шығар. Бірақ ол өз заманының ерекшеліктерін, қалыптасқан жағдайлардың берілгендігін, бұл халықтың қоршаған ортаға әсер етудің бұдан да радикалды шараларына үміттенуге мүмкіндік бермеді. Н.И.-ге жазған хатында. Ильминскийге былай деп жазды: «... Сіз не істей аласыз, құрметті Николай Иванович? Қырғыздардың қоғамдық игілігіне нұқсан келтіретін, болашағын құртатын зұлымдыққа тойтарыс берудің қандай да бір мүмкіндігі бар және қай жерде қажет екені сондай» [4]. Осы «жамандыққа қарсылығы» үшін оны билік қудалады. Оған тіпті социализм идеяларын жақтаушы және үкіметке қарсы бағытталған істерге қатысты деген айып тағылды. Бірақ ол бұл айыптауларды ерекше табандылықпен жоққа шығарды. Сонымен бірге ол: «Бірақ Құдайдың қалауы орындалсын, мен өзімнің негізгі сенімімнен және күш-қуатым жеткенше туыстарыма пайдалы болу ниетімнен таймаймын», - деп мойындады. Және бұл күштер, жоғарыда айтылғандардан көрініп тұрғандай, көп нәрсеге жеткілікті болды, ΧVΙΙΙ ғасырдағы ағартушылық идеялары әлемнің көптеген елдерінде рухани салада ең өзекті болды. Халық пен адам бостандығын қорғай отырып, ағартушылар бар үмітін бейбіт қайта құруларға байлады. Олар қалыптасқан әлеуметтік теңсіздік адамдардың ақылсыздығынан, надандығынан деп есептеді. Сондықтан ағартушылар халықты ағартуды басты мақсат деп жариялады. Өйткені, олар, өз ойынша, өздерінің қисынсыздығынан, қалыптасқан тәртіпті қабылдады. Демократиялық орыс мәдениеті мен қоғамдық ойының таралуы қазақ халқының рухани өміріне игі ықпал етті. Оның ықпалымен қазақтың көрнекті ағартушылары Шоқан Уәлиханов, Ыбырай Алтынсарин, Абай Құнанбаевтың дүниетанымы қалыптасты. Олардың барлық қызметі мен шығармашылығы Қазақстанның Ресейге қосылуының прогрессивті сипатын, патшалық еркіне қарсы дамыған қазақтар мен орыстардың дәстүрлі және ажырамас достығын айқын дәлелдеді. Қазақ халқының білім мен мәдениетке деген жоғары құштарлығын оның осы бір көрнекті өкілдері айқын аңғартты. Қазақтарды озық мәдениетпен таныстыруда олар қоғам болып жатқан ортағасырлық зұлматтан шығудың бірден-бір шынайы жолын көрді. Қазақтың көрнекті ағартушысы Ыбырай Алтынсарин қазақ халқының әлеуметтік ойы, мәдениеті мен әдебиеті тарихында көрнекті педагог-жаңашыл және жаңа мектептерді ұйымдастырушы, этнограф, фольклоршы, ақын, прозаик және орыс классиктерінің шығармаларын аударушы ретінде кеңінен танымал. . Ыбырай Алтынсарин 1841 жылы 20 қазанда (1 қараша) Николаев округіне қарасты Арақарағай болысында (қазіргі Қостанай облысы Алтынсарин ауданы) дүниеге келген. Әкесі Алтынсары Балғожин Ыбырай төртке толмаған шағында қайтыс болды. Бала атасы атақты би Балғожы Жаңбыршынның үйінде тәрбиеленген. Балғожа ол кезде бүкіл Орта Ордадағы ең беделді билердің бірі болды және қазақ қоғамының билеуші топтарының арасында үлкен ықпалға ие болды. 1850 жылы Ыбырай 9 жасында Торғай облысының әкімшілік орталығы Орынборда қазақ балаларына арналған тұңғыш арнайы мектеп ашылып, Балғожа немересін береді. Дарынды, өміршең, еңбекқор ол мектеп өмірінің алғашқы күндерінен бастап қатарластарының арасында ерекше көзге түсті. Мұғалімдер әр оқылатын пәнге терең бойлай отырып, түсіндірілгеннің бәрін ыждағаттылықпен қабылдайтын дарынды балаға бірден назар аударды. Ыбырай орыс тілін тез және жақсы меңгерген, оның оқуына ерекше мән берілген. 1857 жылы Ыбырай Алтынсарин мектепті бітіріп, үздік оқушы ретінде мақтауға тұрарлық баға алды. Бөлу кезінде Орынбор губерниясы басқармасының аудармашысы болып қалды. І.Алтынсарин кейінгі екі жыл бойына өз бетімен оқуға қайсарлықпен кірісті, орыс әдебиеті саласындағы білімін айтарлықтай тереңдете түсті. Халқының тарихын зерттеу. 1860 жылы облыстық үкімет Орынбор бекінісінде (Торғай) қазақ балалары үшін бастауыш мектеп ашуды тапсырып, оған орыс тілі мұғалімі болып тағайындалады. Шалғайдағы қалада мектеп ашу оңайға соққан жоқ: қаражат жоқ, облыстық билік пен жергілікті билік тарапынан қолдау болмады. Алайда қиыншылықтар Алтынсаринді тоқтата алмады. Ы.Алтынсарин атындағы мектеп ғимараты 1864 жылы 8 қаңтарда мектептің салтанатты ашылуы болды. Алтынсариннің ағартушылық қызметі осылайша басталды. Біраз уақыт Торғай уездік әкімшілігінде іс жүргізуші, уезд бастығының аға көмекшісі, уақытша округ судьясы қызметтерін атқарды. Қорытынды 1879 жылы Алтынсарин Торғай облысы мектептерінің инспекторы болып тағайындалды. Осы қызметте өмірінің соңына дейін еңбек етті. 1883 жылы Алтынсарин Николаевск (Қостанай) округіне көшті. Қостанай қаласынан үш шақырым жердегі Арақарағай болысындағы туған жерінде, Тобыл өзенінің иілісі бойында, кейіннен «Ревизор» деген атқа ие болған шағын көл болатын аралға үй тігіпті. өлгенше өмір сүріп, еңбек етті. І.Алтынсарин 1889 жылы 17 шілдеде қайтыс болып, қазақ әдет-ғұрпы бойынша үйінен алыс емес жерде, Тобылдың жағасында, әкесінің бейітінің жанына қалың жұрт жиналып жерленген. Өлер алдында Алтынсаринге мемлекеттік кеңесші атағы берілді, ол сол кездегі жаяу әскер генерал-майорына сәйкес келеді. Алтынсариннің көрнекті тарихи еңбегі оның бастамасымен оның тікелей қатысуымен Қазақстанда мемлекеттік зайырлы мектептер желісінің құрылуында жатыр. Көзі тірісінде төрт екі кластық орталық орыс-қырғыз мектебін, бір кәсіптік-техникалық училищесін, бір әйелдер училищесін, бес болыс мектебін, орыс ауылдарының балалары үшін екі мектеп ашуға қол жеткізді. Ол құрған мектептер ол қайтыс болғаннан кейін де өмір сүрді, бірақ олар дами алмады. Мектептер тарихындағы жаңа ауыл Ы. Алтынсарин Октябрь жеңісінен кейін ашылды: олар кеңестік еңбек мектептеріне айналды. Осындай мектептердің бірі өзінің туған жеріндегі Қостанай қаласындағы 1920 жылдары Қазақ АКСР Халық ағарту комиссариатының қарамағына өтіп, коммуна мектебі болып қайта құрылды. Содан Ұлы Отан соғысына дейін оқушыларға арналған интернат үйі бар орта мектепке айналды. Оның негізін қалаушы Ыбырай Алтынсариннің атымен аталған. І.Алтынсарин өлкедегі бастауыш мектептерге, ең алдымен, қазақтардан мұғалімдер даярлауға көп еңбек сіңірді. Оның бастамасымен Троицк қаласында мұғалімдер мектебі ашылып, сәл кейінірек Орынбор қаласына ауыстырылды. Алтынсарин тек зайырлы халық мектептерін ашып қана қоймай, олар үшін балаларды оқыту мен тәрбиелеудің дидактикалық принциптерін жасап, оқу-әдістемелік құралдар жасап, үнемі тексеру жұмыстарын жүргізіп, жыл сайын әр мектепті аралап, әр мектепте кітапхана құруға қамқорлық жасады. Орыс графикасы негізіндегі қазақ әліпбиін жасауға үш жылдай уақыт жұмсады. Алтынсарин Торғай облысы мектептерінің инспекторы болып тағайындалмай тұрып-ақ орыс-қазақ мектептеріндегі оқушыларға арналған оқулықтар құрастыруға кірісті. 1879 жылы «Қырғыз хрестоматиясы», «Қырғыз орыс тілін оқытудың бастапқы нұсқауы» атты екі оқулығы жарық көрді. Екі кітап та ғылыми негізде құрастырылған оқулықтармен қатар жазба әдебиет ескерткіштері ретінде Қазақстан мәдениеті тарихында ерекше орын алады. Ыбырай Алтынсариннің публицистикалық мұрасының көркемдік, тарихи, тәрбиелік мәні зор. Оның негізгі бөлігін қазақ ағартушының орыс достарымен, ұстаздарымен, түрлі дәрежедегі халық ағарту саласының өкілдерімен хат алмасуы құрайды. Әдебиеттер тізімі 1 Алтынсарин. I. coll. оп. үш томдық, Алматы, 1978, 2 т., 141 б 2 СәдуақасыСмағұлҮштомдықшығамшылықжынасы. Т.3, Астана қ.Нұра-Астана, 2001, 277-278 б 3 Алтынсарин І. кол. қ., 11-том. 237 4 Алтынсарин I. кол. қ., т 111 б. 35 жүктеу/скачать 37,59 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|