РӘіііит к ә р е н о в халықаралық ақпараттандыру Академиясының академигі, экономика ғылымдарының докторы, профессор
жүктеу/скачать 290,66 Kb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Қарағанды облыстық Мәслихатының депутаты
- Мағжан ЖҰМАБАЕВ
- (Келешек керемет).
- (Ғасыркешу).
| РӘІІІИТ К Ә Р Е Н О В Халықаралық ақпараттандыру Академиясының академигі, экономика ғылымдарының докторы, профессор, Қарағанды облыстық Мәслихатының депутаты " Ертегі уатпай ма баланы да, Сөз сиқыр ғой, жазбай ма жараны да? Ақын да бір бала ғой айға ұмтылған, Еркімен өзі-ақ отқа барады да... Ойлайды, күңіренеді, толғайды ақын, Күрсініп көзіне жас алады да. Ақында адамзаттан дос болмайды, Жалғыз-ақ сырын айтар қаламына..." Мағжан ЖҰМАБАЕВ Жүгім ауыр: сенім, күдік - оң, солым, Кетіп барам, шайқаяақтап теңелмей ". (Күннін шалқуы). " Жырыма қалқа, панам боп, Жел-құздан дәйім сақтай гөр. Сөзстан, жебе анам боп, Ән салсам жақтап қолдай гөр " (Келешек керемет). Баспасөз бетінде жиі жари- яланып жүрген өлеңдері мен жарық көрген үш жинағы ар- қылы Сәбит Қыдырбайұлы өз оқушысының жүрегіне жол таба білген ақын. 2000 жылы "Ғасыркешу" жинағы өте жы- лы қабылданса, 2001 жылы ақынның "Күннің шалқуы" және "Келешек керемет" атты екі жаңа кітабы қолымызға ти- ді. Бұл жинақтар Сәбиттің есу үстінде екендігін аңғартады. Аталған кітаптарға кірген ақын жырларын шола қара- сақ, Сәбит Бексейіттің ақын- дық ізденістерінің пайдасыз өтпегенін аңғарамыз. Ең ал- дымен ол дәуір талабының ауқымында бола біліп, өзінің ақындық жіті көзімен, жылы сезімімен Отаны, елі, халқы тарихындағы күрделі оқиға- ларға өз қатынасын білдіре отырыпты, өз замандастары- ның сырларын жырлапты. Осындай өмірмен берік бай- ланыс ақын үнін есейтіп, оны заман мен адам жайлы ойла- рын бар дауыспен айтар белсенді күйге көтеріпті. Ақынның үш жинағында да бар өлеңдерді салыстыр- сақ, Сәбиттің озіне-өзі қойғ- ан талабы қ атанданып , биіктеп келеді. Мұның өзіндік топырағы мен өріс жаяр тамырының шындық- тан, ақындық табиғаттан туып отырғанына кәміл көз жеткізуге болады. Мысалы:
" Жанарында сиқыр нұр бар, шуақ бар, Көңілімді тартпас бұлай жұмақ та. Ғажап күйге бөленеді жан-жүрек, Асып-тасып белгісіз бір қуаттан. Арман болып кетті-ау бәрі ендігі, Жүрегімді жұбатады енді кім ? Жанарында бәрі сыйып тұратын, Қалай ұғам енді әлемнің кеңдігін ?!" (Ғасыркешу). " Таным - мұхит, талпынысым - кемемдей, талғамыммен алдым ба екен шегендей!.. Осы параллельдерді са- лыстырып қарасақ, Сәбит келтірілген үзінділерде ақын әр алуан азаматтық парыз- дың ішкі рендік өзгерістерін кебірек байсалды түрде жыр- лайды.
Лириканы барлық поэзи- яның өмірі мен жанына те- ңеп, поэзияның поэзиясына балаған Белинский: "...ақын - рухтың қасиетті шөлмегі, ж а р а т ы л ы с т ы ң таңдаулы сүйіктісі, табиғат сырын сақ- таушы, сезім күйшісі, әлемдік өмірдің алтын дом- бырасы. Ол сәби шағынан-ақ өзін басқалардан гөрі әлем- мен туыс, қандас көреді; ба- лауса жігіт шағында-ақ сол әлемнің тілсіз сөздерін, құпия сырларын ұғымды тілге ауда- ра бастайды", - деп тұжы- рымдаса, өлеңнен өрнек, сөзден сурет салу ауырдың ауыры екені ақиқат. Міне, осы ауыр жолдан әрдайым абыроймен өткен Сәбитті елдің лирик ақын деп білуі де дау-дабырасыз шындық. Ол қай тақырыпқа қалам тербе- се де, өзінше көрінуді, өзінше байлам жасап, тыңнан теңеу табуды, ой қорытындылауды ақындық мұрат деп білген. Ақын өлеңдерінің бойы- нан қазіргі уақыттың, өмірдің тынысын, жүрек дүрсілін, ар-
шынды қадамы мен үдемелі екпінін нақты сезінесің, көз алдына елестете аласың, сол ақынның өзімен бірге бастан кешіресің. Сәбит ойшыл, бірақ оның жақсы қасиеті ойлылығын пайдаланып, ақыл айта бас- тамайды. Ойды жалаңаш дір- дектеген күйінде тақпақтап айта да салмайды. Оның ли- рикалық кейіпкері мақсат- сыз емес. Ақын айналасы- нан әдемі өмір іздейді, тәтті сыр тартады. Ойға сезім сұлу- лығы қосылады, ардың таза- лығындай таза бояу араласа- ды. Соның жемісінде пара- сатты поэзия пайда болады. Мәселен, ақынның "Бо- зғалам мен Б о з б а л а с ы н " алайық:
" Ойна да күл, бойжеткен, ойна да күл, бозбала, Нұрлана гөр, ақша жүз, мөлдірей гөр, көз қара! Мәңгілігің - қас-қағым, қас-қағымың - мәңгілік, Бозғалам да барады шырайналып, қозғала... Биле, ән айт, бойжеткен, биле, ән айт, бозбала! Білімпаз да жасампаз перзенті боп туғасын, Дүниенің дидарын жасартам деу ұлға сын. Бозғалам мен бозбала - бірі кәрі, бірі жас, Екеуара сырласу, ертелі- кеш тынбасын, Көзбен көріп Әлемнің сомдау қиын тұлғасын ". Осы өлеңді оқығанда аңғаратынымыз, ақын ты- нымсыз. Бос қол қусырып отырыс жоқ. Бірдеңені түртініп, іздеп отырады. "Бо- зғалам мен бозбала" деген екі сөздің маңайында, кім мы- нандай сезіммен ой дүниесін дірілдеткен, мөлдіреген өлең жаза салады. Музыка мен лириканың мүмкіндігін пай- даланып, жырдағы сезім ло- гикасының аңғарында ада- сып қалмай, өз мақсатын мүлтіксіз орындап шыққан. Ақын аз нәрседен көп мән, ұсақ нәрседен ірі қасиет іздеп табады. Ол суреткерлік кре- досы. Өлең нақтылығымен, дәлдігімен, шыншылдығы- мен құнды. С. Бексейіт өлеңдерін әр қырынан жарқыратып көр- сете алатын а қ ы н . Соған қ арағанда , әрбі р суретке р ғасырмен, зырлаған уақыт- пен қатар отыруды мақсат ететін болу керек. Тіпті озып та кеткісі келер. Бірақ соның бәріне талант сезімі арқылы қазылы кетеді. "Өзім туралы" деген өлеңінде ақын - ойлы философ болып корінеді: " Мен болмасам, жігіттің көркемі кім, Әсемдіктің өсетін өркені кім ? Танытқанмен салқын жүз, кіді мінез, Мен бір нәзік жібек жыр өрнегімін. Сатқаным жоқ арымды тірлік үшін, Жыр-қайраққа жаныдым тілдің ұшын. Сыртым сұрша болса да, жүз көрсетер Ішкі әлемім арқылы нұрлы кісі!" Осы тамаша шумақтар- мен ақын оқырман жүрегіне көпті көрген философ ретінде үстемдік жүргізеді. Өлеңде жылы, ойлы ағыс бар. Ішкі сезім драмасы бар. Ал, дра- маның өзі лирикаға қосым- ша дауыс қосады, қасиет береді.
Адам жанының құдірет- тілігі тылсым дүниенің құпия- сын құныға зерттеп, бетке соққан бөгеттерден қаймық- пай етіп, жасымаған жігермен тіршілік ошағын жалындата жарқын да, жасампаз ғұмыр кешуінде емес пе? Осы ойды Сәбит былай өрнектейді:
Қандай құштарлық! Сізді де еліттіріп алады. Ақын өзін- өзі ұмытқан. Өлеңнің аты "Бір түңіл". Жырда шын тол- ғаныс бар. Біз "Бір түнілді" оқып, өмір, уақыт, дәуір толғауын сезгендей болдық. Біз осы өлеңді оқып, адамдар толға- уын, еткен мен бүгін, бола- шақ, бақыт, бейбітшілік, ты- ныштық толғауын тындадық. Жыр жүрегімізге жетті, ойы- мызға ой салды. Содан соң өлеңнің міндеті осы шығар деп ойладық. Егер Байрон "Поэзия дегеніміз - өткенді түйсіну, болашақты сезіну" десе, С. Бексейіт соны сезе білген секілді. Азаматтық пафоста жазы- лған, өз міндетін баршаға әдемі жеткізіп, жан сарайы- ңызды теріс ойлардан тазар- туға көмектесетін осы бір ша- бытты, таза өлеңге ыстық ықыласымызды білдірмеуге болмайды. Көкірегіңіз жаң- бырдан соңғы ауаны жұтып тазарғандай әсерде қаласыз. Жырда динамикалық қозға- лыс бар. Әрбір сөз өз міндетін атқарып тұр. Бос тұрғаны жоқ, сына қаға алмайсыз. Туған жер табиғатын жырлау жақсы қасиет, әрі ақындар үшін парыз деуге болады. Осы тұрғыдан алған- да Сәбиттің табиғат лирика- лары өзіндік бояуымен, өрнегімен назар аударады. Табиғатты шебер суретте- ген, жанды көріністерге құры- лған сәтті өлеңдер Сәбитте аз емес. "Үт айы - үміт айы", "Үр сұлу, уыз қымыз", "Жа- стық шақ, таныс б а қ " , "Көңілім - көктем, жаным - жаз", "Сәулелі сәуірде" т.б. осындай өлеңдер. Ақынның табиғат жайлы өлеңдеріндегі ерекше атауға тура келетін нәрсе, бірін- шіден, оның суретшілігі бол- са, екіншіден, сол суретті адам қарекетімен байланыс- тыруға, жанды етіп көрсету- ге ұмтылушылығы. Мәселен, мына шумақтағы: " Келдің бе, көктем көгілдір, Нұрыңды көктен төгілдір! Көркіңмен арбап көңілді, Өрім-жыр болып өріл бір. Көрген де бар-ау, көрмеген, Көктем-ай, неткен көркем ең?! Үт болып енші үйіме, Құт болып келші өлкеме." - деуі қандай әдемі айтыл- ған. Шынында да, кызығып та, қызғанып та о қ и т ы н жақсы өлең бұл. Көктем тіршілігі, табиғат тынысы бұл арада адам қимылымен аста- сып жатыр. Қай а қ ынны ң болмасын әлеуметтік күшін, идеялық өсу дәрежесін танытатын ли- риканың бір саласы - азамат- тық немесе саяси лирика бө- лып табылады. А қ ы н н ы ң көптеген өлеңдерінен Ота- нға, елге, жерге деген ыстық махаббаты, келешекке артар үміті, халқын қадірлеуі, зұлымдык атаулыға қарсы күреске әзірлігі анық аңғарылады. Мәселен, "Со- лженицын, жер иесі сен бе едің?" деген өлеңнен С ә - биттің ақындық қуатын бірден тануға болады: " Деп жүр едік: " Бұл да бір ел көсемі", " Теке сақал ерек бітіп өседі". Сөйткен саппас ар жағынан мұхиттың: Сақстанды " Зэкстан " деп бөседі. Ит жатады тойған жерін өңгеріп, Елді қайтсін, тумаған соң ер болып ? Монарх сымақ Солженицын жайғасып, Торт бөлгендей отыр сырттан жер бөліп! Орал жақты казактарға бөледі. Сібір жақты тыңгерлерге бөледі. " Карлагтарды " зэктеріне береді, Тоңмойынша, соған қазақ көнеді". М ұ н д а й а з а м а т т ы қ а - у қ ы м ы к е ң , а қ ы н н ы ң әлеуметтік көзқарасын та- н ы т а т ы н ә д е м і ө л е ң д е р әрдайым оқушысын қуан- тары хақ. Қ олын а қалам алған ақындардың махаббатты жырламағаны кемде-кем. Сәбиттің де көп өлеңдері адамзат ғұмырында өзімен бірге кететін мәңгілік махаб- бат тақырыбына арналған. Бір жақсысы - а қ ы н н ы ң жігіттері мен қыздары кез келген теректің түбінде тұрып, "өлдім-өштім" деп үзіліп сүйісіп жатпайды, "сүйдім-күйдім" деп ант-су да ішпейді. Сәбит Қыдырбай- ұлы жырларынд а шынай ы мөлдір сезім, терең де тұнық сыр бар. Жүрекке жылы, са- малдай ескен жастық лебі бар. Ақынның үш жинағын- да жаныңды тәтті мұңға бөлейтін, сезіміңді толқын- дай тербететін өлеңдер көп- ак.
Осы бір төрт жолға іңкәр сезім де, сарғайған сағыныш та сыйып-ақ кеткен. Сәбиттің нұрлы да, шуақ- ты ж ы р л а р ы н ы ң көбісі - өзінің кіндік қаны тамып, туып өскен жеріндегі тума- бауырларына, сағынысып көріскен балалық, жастық жылдарының куәгерлеріне аса бір ыстық сезім, зор ықыласпен емірене, тебірене шалқып, толғанысты күй кешкен сәттерімен ерек- шеленеді: " Балдәурен балалық шақ - пейіш шағым, Алыс бір сағымдайын кейін қалдың. Алғашқы дәуіріндей адамзаттың, - Күнәсіз пәк кезіме зейін салдым. Гүлдәурен жастық шағым - гүл кешуім, Думанды сайран күнге ілесуім. Бұл бір шақ білмес шаршап-шалдығуды, Шырқайтын күнде әнін, күнде жырын..." А қ ы н , мейлі қалада тұрсын, мейлі астанада жүрсін, бәрібір елмен етене болғысы келеді. Оған Сәбиттің мына жолдары куә:
А қ ы н н ы ң сенімі мен күдігі, жеке б а с ы н ы ң пендешілігі мен ақындық тұлғасы екі ұдай арпалысқа, тайталас күреске түскен сәттерде үнемі үстем түсіп отырды. С. Бексейіттің лири- калары ақынның жүрек жар- ды ш ы н д ы ғ ы н көрсете білгендіктен, сол өлеңнің та- биғатына сай әуенге, пафо- сқа ие болып келеді. Авто- рдың мұндай жетістіктеріне қ уанасың , сондықтан болу керек, Сәбит өлеңдерін оқып отырғанда сол өлеңнің поэзи- ялық атмосферасынан, гео- фафиясынан, суреті мен ой- ынан ешқайда шығып кете алмайсың. Ақын лирикала- рының бойындағы өзіне тән сейсмикалық сілкініс сенің де өн бойыңды дүр сілкінтіп, жүрегіңе мазмұнды ой салып, ішкі әлеміңді тебірентіп кетеді:
Мен бір әңгіме үстінде Сәбиттен: - Ө л е ң д і к а л а й ж а з а - сың? Қай жерде жазасың? - деп сұрағаным бар. С ә б и т с ә л о й л а н ы п отырды да: - Осы б і р е у л е р күнде жазатын көрінеді. Мен кей- де а й л а п та, ж ы л д а п та жазбай кетем. Бір уақытта өлең өзі келіп: - Ал, Сәбе, біз келдік, - деп хабар береді. Сол кезде мен де қ а л а м а л а м . Бір күнде, екі күнде, ары кетті бір жетіде көңіліме жазыл- ған ө л е ң д е р д і қ ағазғ а түсіріп үлгерем. Ол менің е ң б а қ ы т т ы ш а қ т а р ы м . Бірақ сол шақ маған өте сирек жолығысады! - деді ақын. Мен ш ы ғ а р м а ш ы л ы қ адамы болған соң Сәбиттің бұл с ө з і н е ш е к с і з с е н е м . Оның тез ж а з а т ы н ы , бір жазғанына қайта оралмай- тыны жыр кітаптарының өн бойынан көрініп тұр. И ә , н а ғ ы з а қ ы н н ы ң қ ызығ ы да , қ ымбат ы да - жыры. Нағыз а қ ы н н ы ң ба- қыты д а , у а қ ы т ы да - ж ы р ы . Н а ғ ы з а қ ы н н ы ң а ң с а р ы да, м а н с а б ы да - ж ы р ы . Н а ғ ы з а қ ы н н ы ң мінген аты да, махаббаты да - ж ы р ы . Н а ғ ы з а қ ы н н ы ң көрігі де, көлігі де - жыры. Нағыз а қ ы н н ы ң анасы да, баласы да - ж ы р ы . Ақ жырды ғана өлімге қимай - ды.
Д ү н и е н і бар ж а н ы м е н с ү й е т і н , сәл н ә р с е г е қ уанып , сә л нәрседе н се- кем алатын Сәбит Бексейіт туралы көп айтуға болады, көсіліп айтуға б о л а д ы . О н ы ң ө л е ң , п о э м а л а р ы қазіргі дәуірдегі қазақ по- э з и я с ы н ы ң ө з і н д і к орны бар белігі. А қ ы н н ы ң бұл саладағы табыстары дау ту- дырмайды. О н ы ң ақындық жолы әлі де мол жеміс әкелетіні күмәнсіз. Ең бас- тысы - Сәбит Қыдырбайұ- л ы а қ ы н д ы қ т ы ң м а қ с а т - мүддесін дұрыс түсінеді:
деп ж а з ғ а н еді ол бір өлеңінде. Бұл - а қ ы н н ы ң шығармашылық бағдарла- масы тәрізді сөз. С ө з с о н ы н д а а й т а р ы - мыз, С ә б и т Б е к с е й і т дер кезінде, шабытты шағында. Алдында әлі с ә с к е с і мен іңірі бар. Жол - ұзақ, міндет - ауыр. Азия Транзит. - 2002 . - №11. - 44-46 б. жүктеу/скачать 290,66 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|