Республикасы Білім және ғылым министрлігі

71 
Оқылым. Айтылым 
 
3-тапсырма. 
Мәтінді оқыңыз. 
 
Ш. Уәлихановтың бірінші саяхаты 
 
Шоқан Уәлиханов 1856 жылы Ыстықкөл, Құлжа саяхатына полковник 
Хоментовскийдің әскери-ғылыми экспедициясының құрамында шықты. 
Хоментовский Ыстықкөлді топографиялық картаға түсіре бастағанда,
Шоқан одан бөлініп кетіп, қырғыз халқының тарихын, ауыз әдебиетін, ән-
күйін, салт-сана, әдет-ғұрпын беріле зерттеді. Бұдан кейін ол Россия 
империясының, оның ішінде сыртқы істер министрлігінің арнайы шығарған 
жарлығымен осы жылдың август айында Қытай шекарасынан өтіп, Құлжаға 
елші болып барды. 
Шоқанның Ыстықкөл, Құлжа саяхаты зор табыспен аяқталды. Атап 
айтқанда ғалым саяхаты бұрын дүниежүзі ғылымына беймәлім қырғыз халқы 
туралы бай материал берді. Атақты «Манас» жырын жазып алып, үзінділерін 
орысшаға аударып жариялады. Шоқан зерттеуіне дейін қырғыз, қазақ халқын 
ешбір айырмай, бәрін де «қырғыз» деп келсе, ғалым: «Бұл екі халықтың тіл 
жағынан да, үрім-бұтақ, әдет-ғұрып жағынан да айырмасы бар»,- деп атап 
көрсетті. Ш.Уәлихановтың Ыстықкөл, Құлжа саяхатының материалдары 
негізінде жазған «Ыстықкөл саяхаты», «Қытай империясының батыс 
провинциясы Құлжа қаласы», «Қырғыздар туралы», тағы басқа еңбектері 
бізге қолжазба түрінде жетіп, кеңес дәуірінде ғана кең жарияланды.
1858-1859 жылдары Шоқанның жасырын түрде барып, еуропалықтарға 
қақпасы жабық болған Қытайдың батыс провинциясы «Алты шаһарды» – 
алты қаланы зерттеп қайтуының дүниежүзілік маңызы болды. Өйткені бұл 
өңір бұрын ғылымға беймәлім еді. Шоқанға дейін онда тек қана кезінде 
Марко Поло, Иезуит Гассен және неміс ғалымы Шлагинвейттер болған-ды. 
Бірақ бұлардың бірде-бірі «Алты шаһар» туралы ешбір елеулі ғылыми 
деректер бере алмады.
Шоқан аса жауапты әрі қауіпті іске – Азияны зерттеуге бел байлады. 
«Әлімбай» деген лақап атпен Семей саудагері Мұсабайға еріп, Батыс 
Түркістанға жол тартты. Қашқарияда болған кезде Шоқан халық өмірімен 
танысып, дүние жүзіне беймәлім болып келген алты шаһарды («Кіші 
Бұхараны»): Яркент пен Қашқарды, Янги-Гисар мен Қотанды, Ақсу мен 
Турфанды ашты. 
«Қашқарияда» бір орыс офицері жасырынып жүр-міс» деген лақап 
алты шаһарға тарап кетеді. Тіпті ол лақап Орта Азия хандығының қол 
астындағы әкімдердің құлағына да шалынады. Сезік тудырып алған Шоқан 
елге оралуға асығады. 1859 жылы 11 мартта Мұсабай керуеніндегі 
әріптестерімен қоштасып, елге қайтады. 
Шоқанның бұл сапарынан алып қайтқан өте құнды этнографиялық, 
экономикалық, географиялық, геологиялық тағы басқа материалдарының 
маңызы айрықша. Бұл жинаған ұшан-теңіз материалдардың ішінде бұрын 

72 
ешбір еуропа ғылымына белгісіз сұлтан Сутек Богде ханның «Тазкиран» деп 
аталатын шежіресі, Тоғақ Темірханның шежіресі, «Хажылар тарихнамасы», 
«Абумуслим мауризи» атты қымбатты ескі шежірелер, тағы басқа сирек 
кездесетін шығыстың мұралары, кітаптары, қисса-хикаялары көп еді. 
Сондай-ақ тау жыныстарының, минералды заттардың коллекциясы, ескі 
киім-кешек үлгісі, жергілікті халықтың этнографиясын танытатын әртүрлі 
бұйымдар, бағалы заттар да көп болды. 
https://zharar.kz/id/2670 

жүктеу/скачать 3,06 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: