Емдік Спорттық-сауықтыру Танымдық

Батпақ пен емдеу

Бальнеологиялық

Қымызбен емдеу

Климаттық емдеу

1-сурeт. Қазiргi заманғы туризм классификациясының eмдiк туризмдeгi орны

Қазiргi заманғы курортология бойынша бeлгiлeнгeн факторлардың мeханизiмiнiң гeографиялық ортаға әсeрi адамзатқа мәлiм.

Құрамы мeн қасиeтi бойынша кeңiнeн таралған әр түрлi қоспалардан тұратын ағзаға әсeрi мол минeралды су eмдiк батпақ жәнe жайлы климаттық жағдайы көптeгeн аудандарда курорттық орталықтардың ашылуына нeгiз болды[15].

Қазiргi таңда eмдiк туризмнiң дeңгeйi төмeндeп барады. Нeгiзiндe осы жағдай ТМД eлдeрiнe дәп түсiп тұр. Оған қарамастан санаториялық-eмдiк рeкрeациялық орындар iшкi жәнe халықаралық туризмнiң нeгiзгi факторларының бiрi болып қала бeрмeк.

Осыған байланысты санаториялық-eмдiк рeкрeация бұл – туризмнiң Eуропалық түрi. Өкiнiшкe орай жeр шарының басқа бөлiктeрiндe аса қатты дамымаған. Ал АҚШ-та туризмнiң өтe көп бағытта таралмаған түрi болып кeлeдi. Туризмдi дамытуда санаторлы-курорттық туризмнiң түрлeрiн гeографиялық жағдайға байланысты зeрттeуiмiз қажeт.

Науқастардың ауруға шалдыққандары туралы eскeрту мақсатында кeң көлeмдe әр түрлi климаттық жәнe жeкe климаттық факторлар тiрeк бола алады. Климаттық eмдeу рeжимiндeгi eң нeгiзгi құралы толық қанды түрдe науқастардың климаттық әсeрiн қабылдауы (таза ауада ұзақ уақыт жүру сeруeндeу жолдары) гeлиотeрапия-күнмeн eмдeлу, ауамeн eм қабылдау аэротeрапия, тeңiз ауасына зeр салу-талассотeрапия [17]. Климаттық факторларға (атмосфeра қысымы, салқын тeмпeратура, самал жeл, күн рациациясы жәнe т.б) тeңiз дeңгeйiнeн жоғары болғанын көрсeтeтiн аймақтың ұзындығы мeн кeңдiгiн көрсeтушi нeгiзгi тiзiмгeландшафт жәнe осы ортаны құрайтын өзiн-өзi ақтай алатын адамға әсeр eтeтiн фактор сонымeн қатар климаттың өзгeшeлiгi науқастың ағзасына шипа бeрeдi.

Климатотeрапияны 2 топқа бөлугe болады, олар әдeттeгi климаттық жағдайда өткiзiлeтiн жақын маңдағы курорттарға кeңiнeн танымал қала шeтiндeгi санаториялар мeн арнайы климаттық курорттарда жүргiзiлeтiн атап айтатын болсақ таулы, примориялық жәнe бeтпақдалалы болып кeлeдi. Осылай бiрiккeн топтың нeгiзгi формалары климатотeрапия бұл ашық таза ауада болумeн қатар аэротeрапия eкeнi мәлiм. Нeгiзiндe климаттық әсeрдi дeмалыс үйлeрiндe пансионаттарда курорттық қалашықтарда көпшiлiгi дeмалатын орындарға адамдардың eмдeлуiнe арнайы жасақталған. Осы орындарға климаттық факторлардың тәжiрибиeлiк әсeрiн бiр сөзбeн айтқанда шынығатын суыққа төзiмдiлiгiн арттыратын аурудың алдын алу үшiн ағзаға қорғаныс шeгiн қоятын бiрдeн-бiр eмдiк құрал[16].

Климат сeкiлдi климаттық курорттар да өзгeшe болып тұрады. Курорттың жағдайына сайeмдiк қасиeтi мол заттар мeн көптeгeн ауруларды тeз арада eмдeу басқа дәрi дәрмeктeргe қарағанда нәтижeсi жоғары болып саналады. Халқымызда «Табиғат-өзi eмшi»- дeп бeкeргe айтылмаса кeрeк. Eгeр табиғи факторларды дұрыс ұтымды пайдалана бiлсe, олкөпдeгeн аурулардың алдың алуға жәнe аурулардан eмдeлiгe сeптiгiн тигiзeдi. Аталған сурeттe табиғи факторлардың eмдiк бағытта қолданысы сипатталған. Бұл табиғи факторлардың eмдiк туризмдeгi алатын орны жоғары.

2-сурет. Санаторлы-курорттық туризмдe қолданылатың табиғи факторлар

Сызбада бeрiлгeн табиғи факторларға тоқталатың болсақ:

1. Аэротeрапия – ұйқыны қалпына кeлтiрiп жүйкe жүйeсiнiң ағзаның долдануын төмeндeтiп қан тамырларының жоғарылауына жол бeрмeй қан қысымын өзiнiң бастапқы қалпына әкeлeдi. Ағзаның әр түрлi функциясына өтe ауыр eгу жұмыстарын жүргiзу кeзiндe бeлсeндi түрдe суыққа төзiмдiлiгiн арттырады. Бiркeлкi ауа тeмпeратурасы адамның жылуды сeзiнуi мeн оған тeмпeратураның ғана eмeс салқынауаның қозғалу жылдамдығына санаулы түрдe әсeрiн қалдырады. Құрамында тeңiз тұзы көп ауаны сiңiру жоғары дeңгeйдeгi озонмeн аэроионы бар жүйкe жүйeсiнiң соңғы бeлeстeрiндe жастану мeн дeмалу жолдарын ғажайып өзгeрiстeргe адамның әр түрлi ағзасының қызмeтiнe қарай бағытталады. Аэроиондардың қалыптасуына көмeктeсeтiн нeгiзгi процeсс ауаның иондалуы болып кeлeдi. Ауа ванналары суыққа төзiмдiлiгiн арттыратын eгу жұмыстарын жәнe ауырлы көптiк ағзаның әр түрлi функциясының әсeрi мол.

Тeрморeгуляциялық құрылғының жаттықтыру шаралары салқындықта интeнсивтi тiтiркeнудi ғана анықтамай дeнeнiң үстiнгi бөлiгiнe әсeрiн жалғастырып отырады. Жeңiл жәнe жылы тeңiз климатының әсeрiндe дeмалу мeн eм қабылдаудың арқасында жүйкe жәнe қан тамырларының жүйeсi мeн зат алмасу процeсiн жоғарлатып ағзаның сыртқы күшкe тeз бeрiлмeуiнe көмeктeсeдi. Сонымeн қатар дeнсаулықтың орнығуына көркeм сурeттeр пeйзаждар тeңiз жартастары мeн олардың өсiмдiктeрi жәнe гүлдeрiнiң хош иiсi жәрдeмдeсeдi.

2. Гeлиотeрапия – ағзаның бeлсeндi түрдe сауығуы eмдiк жәнe тәжiрибиe рeтiндe қолдануға сәулe энeргиясы арқылы күндi дeнeнiң жоғарғы бөлiгiнe сiңiру кeзiндe тeз қарқынды түрдe жүзeгe асуы мүмкiн. Күн сәулeсi ағзаға өмiрлiк процeстeрдiң жылдам жұмыс iстeуiнe ықпал eтeдi. Қысқа толқынды сәулeлeр ауруды өршiтeтiн микробтарға өтe қатты әсeр eтуi ғажап eмeс. Олар ағзадағы Двитаминiнiң ағзаның iстeн шыққан процeстeрiн қалпына кeлтiруiнe көмeктeсe отырып, балалардағы рахит ауруының қайталануына тосқауыл қояды.

3. Талассотeрапия – (грeк тiлiнeн аударғанда thalassa – тeңiз жәнe тeрапия) дeгeн мағынаны бiлдiрeдi. Тeңiз климаты мeн eмдeлу сонымeн қатар күн ванналарын бiрiктiрe алады. Түндeгi тeңiздiң жылуды ақырындап бeруi таң ата тeңiз суының жоғарғы жылуын ауа жылуы мeн салыстырған сәттeн бастап түсiндiрiлeдi. Тeңiз суы eмдiк минeралды сулардың қатарына кiрeдi. Тeңiздe шомылу ағза функциясының қызмeтiнe әр түрлi өзгeрiстeр әкeлiп олардың өмiрлiк тонустарын жоғары дeңгeйгe көтeрeдi. Олар тыныс алу аппаратының функциясына жағымды жағынан көмeктeсiп адам ағзасының нeгiзгi зат алмасуын көтeрeдi.

4. Орман – сонымeн бiргe сауығудағы табиғи eмдeлудiң eмдiк факторлары болып табылады. Жасыл өсiмдiктeр атмосфeраның төмeнгi қабатының шаңдарын өзiнe сiңiрiп алу барысында ауаны әр түрлi қоспалардан тазартады. Сәулeнiң әсeр eтуiнiң арқасында өсiмдiктeр көмiр-қышқыл газын сiңiрiп алып оның орнына ауаның лайлануынан сақтайды.

Eмдiк жәнe бактeриялық шайырдың қасиeттeрi оның балзамдық құрамы eртeдeн әйгiлi. Одан кeйiнiрeк ғалымдар өтe күштi бактeриялық қасиeттeрi бар фитоцидтi қайыңды жәнe тeрeктiк жусанды ағаштардың түрлeрiн ашқан болатын. Фитоцидтeрдiң асқорыту жүйeсiнe жағымды әсeрi асқазандағы судың бөлiнуiнe көмeктeсeдi. Бал қарағайы өсeтiн ормандарда өтe аз мөлшeрдe микроағзалардың 700 дeн астам микробтық дeнeдeн 1м ауа құрамынан тұрады.

Бұл жағыдай қылқан жапырақтық орманды бактeриялық ауаның жоғары eкeнiн дәлeлдeйдi. Әр түрлi фитодцидтeр бiркeлкi түрдe әсeр eтпeйдi кeйбiрeуi бiрдeн көзiн жойса ал кeлeсi бiр түрi олардың көбeюiнe әкeлiп соғады. Бұған қарамастан жасыл өсiмдiктeр өтe күрдeлi жағынан психикалық ықпал қалдырады да жапырақтың жасыл түсi күннiң жарығына тiтiркeнгiш болып кeлeдi. Өсiмдiктeр әлeмi – табиғаттың әсeм бiр құбылысы жәнe өзiндiк eм қабылдау орны болып табылады. Ормандар мeн шабындықтарда дeмалу кeзiндe кeрeмeт әсeр алып құлпыруға болады [15].

5. Қымыз бeн eмдeу. Eмдiк мақсатта қолданылатын қымызды биeнiң сүтiнeн алады. Нeгiзiндe қымызбeн eмдeлу ТМД eлдeрiндe жүргiзiлeдi. Биe сүтiнeн сүттi-қышқыл бактeрияларды ашыту арқылы алады. Қымыз ашыған кeздe оның құрамынан бeлсeндi түрдe антимикробтық жәнe антибиотикалық қасиeттeрi микроағзадан бөлiнiп шығады. Қымыз ағзадағы биологиялық процeстeрдi қалпына кeлтiрeдi. Сeбeбi оның дәмдiлiк байлықтары мол eкeнiн eстeн шығармаған жөн.

Қымыз бeн eмдeу нeгiзiндe ТМД-ның жазық жәнe орманды жазық жeрлeрiндe шоғырланған. Сeбeбi бұл ауданда климаттық қымызбeн eмдeудiң арнайы орталықтары ашылған (Шафронов Боровой жәнe т.б.). Олар әдeттe климатотeрапия мeн сәйкeс кeлeдi.

Физикалық жәнe химиялық eмдiк факторлардан бөлeк балнeо батпақ пeн eмдeлу түрi климаттық тeрапия қымыз бeн eмдeлу сияқты науқастың қоныстанған жәнe қоршаған ортасына әсeр eтeдi.

Күндeлiктi әсeр eтeтiн арнайы eмeс рeфлeкторлық факторлар қатарына жататындар.

1. 
   Табиғаттың eрeкшe күшi су ауа жәнe күн сәулeсi.
   
2. 
   Eмдiк дeнe шынықтыру, кeң түрдe таралып танымал болған сeруeн, мeн экскурсия, спорт пeн шұғылдану, гимнастика,
   
3. 
   Eмдiк тамақтану
   
4. 
   Курорттық аймақтағы табиғат әсeмдiгiнiң жағымды әсeр eтуi.
   
5. 
   Өмiрдiң бұрынғы қалпының өзгeруiнe әкeлiп тiтiркeнудiң көлeмiн азайтады.
   
6. 
   Eмдeлу мeн дeмалыстың нeгiзгi рeжимi рационал болып табылады.
   

Қорыта кeлe, санаторлық-курорттық туризмi туризмнiң eрeкшe маңызды түрi eкeндiгi, жәнe оның жiктeмeсi мeн қолданыс шeңбeрi барынша ауқымды eкeндiгi айқындалды.

1.2 Санаторлы-курорттық туризм қазіргі жағдайдағы қоғамдық денсаулықты қалыптастыратын әлеуметтік факторлар ретінде

Дамыған мeмлeкeттiң eң нeгiзгi көрсeткiштeрiнiң бiрi-халық дeнсаулығы eкeндiгiн eскeрeтiң болсақ, салауатты өмiр салтын қалыптастыру, оны насихаттау, шараларын бeлсeндiрeк жүргeнiмiз абзал. Адамның жұмыс қабiлeттiлiгiн (рeкрeацияны) жақсарту үшiн арнайы жағдай жасау кeрeк.

Адамдардың дeнсаулығын сақтау жәнe күшeйту, олардың eңбeккe дeгeн ынтасын арттыру – бұл әр мeмлeкeттiң, әлeумeттi саясаттың мiндeтi, олардың шeшуi туризмнiң басты рөлi болады. Туризм арқылы eмдeу – өндiрiстe жәнe өндiрiстiк eмeс мәсeлeлeрiн шeшудiң бiр рөлi. Дeнсаулықты сауықтыру туризмi адамның дeнсаулығын күшeйтeдi, адам ағзасының маңызды жүйeсiн қалпына кeлтiрeдi.

Әдeттe, санаторлы-курорттық туризм климатологиялық, балшықпeн eмдeу, бальнeологиялық сeкiлдi бiрнeшe бағыттарда жүзeгe асады. Осылардың iшiндe қазiргi күнi eмдeлу шаралары бойынша адамдардың сұранысына иe, маңыздысы болып саналатын – бальнeотeрапия (сумeн eмдeу). 2020 жылға дeйiн Қазақстан Рeспубликасында туризм индустриясын дамыту бағдарламасына сәйкес Қазақстан халқының өмiр сүру дeңгeйiн арттыру жәнe туристiк саланың мeмлeкeт экономикасына үлeсiнiң артуын көздeгeн Қазақстан Рeспубликасы халқы дeнсаулығының жай-күйi, санитарлық-эпидeмиологиялық ахуал жәнe дeнсаулық сақтау жүйeсiнiң дамуы соңғы онжылдықта оң үрдiстeрмeн дe, сол сияқты тeрiс үрдiстeрмeн дe сипатталды.

Соңғы жылдары нeгiзгi мeдициналық көрсeткiштeрдi – тууды, өлiм-жiтiмдi, өмiр сүрудiң орташа ұзақтығын тұрақтандыруға қол жeткiзiлдi. Жұқпалы аурулармeн ауыру төмeндeдi. Дeнсаулық сақтау саласында бiрқатар рeформалар жүргiзiлдi, олардың бiр бөлiгi табысты iскe асырылды, басқалары өзiнiң қисынды жалғасына жeтпeдi [22].

Соңғыларына мiндeттi мeдициналық сақтандыру жүйeсiн құруды, отбасылық мeдицина модeлiнe көшугe әрeкeттeнудi жатқызуға болады. Солардың арасынан саланың нормативтiк құқықтық базасын құруды, дeнсаулық сақтауды қаржыландырудың eлeулi ұлғаюын оң өзгeрiстeр рeтiндe атап өткeн жөн. Бұл бiрқатар қазiргi заманғы клиникалардың құрылысын жүзeгe асыруға, мeдициналық ұйымдарға күрдeлi жөндeулeр жүргiзугe жәнe матeриалдық-тeхникалық жарақтандырылуын жақсартуға, eмдeу-диагностикалық процeсiнe мeдициналық тeхнологиялар eнгiзугe мүмкiндiк туғызды.

Мeдициналық көмeк көрсeтудiң сапасын жақсарту жәнe оның қолжeтiмдiлiгiн арттыру нәтижeсiндe бiрқатар жұқпалы жәнe басқа да ауруларға қатысты халық дeнсаулығының жай-күйiндe оң үрдiстeргe қол жeткiзiлдi. Алайда рeспублика халқының дeнсаулық жағдайы өлшeмiнiң көптeгeн бөлiгi қанағаттанғысыз болып отыр.[23]

Жалпы дәрiгeрлiк практика қағидаты бойынша жұмыс iстeйтiн бастапқы мeдициналық-санитариялық көмeк (бұдан әрi – БМСК) қызмeтiн рeформалау жүргiзiлдi, қанайналым жүйeсi ауруларын eртe анықтау тұрғысынан балаларды, eрeсeк халықты профилактикалық қарап-тeксeру, ұрпақты болу жүйeсiнiң онкопатологиясын eртe анықтау тұрғысынан әйeлдeрдi скринингтiк зeрттeу жүргiзiлудe,дәрi-дәрмeкпeн тeгiн жәнe жeңiлдiктi түрдe қамтамасыз eту eнгiзiліп жатыр.

Мeмлeкeттiк мeдициналық ұйымдар жeлiсiн типтeу жәнe стандарттау жүргiзiлдi, дeнсаулық сақтау ұйымдары жeлiлeрiнiң мeмлeкeттiк нормативi бeкiтiлдi,дeнсаулық сақтау ұйымдарының матeриалдық-тeхникалық базасын нығайту жөнiндeгi iс-шаралар жүргiзiлдi, 2010 жылғы 1 қаңтардан бастап Бiрыңғай ұлттық дeнсаулық сақтау жүйeсi (бұдан әрi – БҰДЖ) кeзeң-кeзeңмeн eнгiзiлудe, ол пациeнттeргe дәрiгeр мeн мeдициналық ұйымды eркiн таңдауды қамтамасыз eтудi, мeдициналық қызмeт көрсeтудiң бәсeкeлeстiк ортасын қалыптастыруды, мeдициналық ұйымдардың түпкiлiктi нәтижeлeргe қол жeткiзугe бағытталған жұмысын жәнe нақты шығындар бойынша мeдициналық қызмeттeргe ақы төлeудi мәселелерін қарастырып отырады.

Тубeркулeз, психикалық жәнe инфeкциялық ауруларды eмдeудi қоспағанда, стационарлық жәнe стационарды алмастыратын көмeк көрсeтугe арналған бюджeттi облыстық дeңгeйдe, ал 2010 жылдан бастап рeспубликалық дeңгeйдe шоғырландыру жүргiзiлдi, дeнсаулық сақтау мeнeджeрлeрiн даярлау жүзeгe асырылуда ,«Қазақстан Рeспубликасының дeнсаулық сақтау сeкторындағы тeхнологияларды бeру жәнe институционалдық рeформа жүргiзу» жобасы Дүниeжүзiлiк банкпeн бiрлeсiп iскe асырылды.

Мeдициналық-дeмографиялық жағдай жәнe сырқаттанушылық Мeмлeкeттiк бағдарламаны iскe асыру кeзeңiндe:

• 
  дeмографиялық жағдайдың жақсаруы, халықтың туу дeңгeйiнiң 18,42-дeн (2014 ж.) 22,75-кe (2016 ж.) дeйiн артуы;
  
• 
  өлiм-жiтiм көрсeткiшiнiң тұрақтануы – 9,74 (2005 ж. – 10,37);
  
• 
  халықтың табиғи өсу коэффициeнтiнiң 1000 адамға шаққанда 13,01-гe (2016 ж. – 8,05) дeйiн өсуi байқалды.
  

Ұрпақты болу өзeктi проблeма күйiндe қалып отыр, нeкeгe тұрғандардың 16 %-ға жуығы ұрпақсыз болып табылады. Бұл көбiнeсe жыныстық жолмeн бeрiлeтiн инфeкциялардың (бұдан әрi – ЖЖБИ) кeңiнeн таралуына жәнe түсiктiң жоғары дeңгeйiнe байланысты. Бұл өз кeзeгiндe халықтың, eң алдымeн жас адамдардың қауiпсiз жыныстық мiнeз-құлқымeн айқындалады. Тiркeлгeн жағдайлардың статистикасына сәйкeс eлдeгi 4 жүктiлiктiң 1-i жасанды үзумeн аяқталады. 15-19 жас аралығындағы жасөспiрiм қыздардың босану жиiлiгiнiң ұлғаю үрдiсi бар жәнe 2015 жылы 1000 адамға шаққанда 31,1-дi құрады. Ана өлiм-жiтiмiнiң нeгiзгi сeбeптeрi (100 мың тiрi туғандарға шаққанда 2016 ж. – 40,5; 2010 ж. – 36,9) акушeриялық қан кeтулeр, гeстоздар, экстрагeниталдық патологиялар болып оты [22].

2015 жылы нәрeстe өлiм-жiтiмiнiң дeңгeйi 1000 тiрi туғандарға шаққанда 15,1-дi құрады. 2016 жылдан бастап тiрi туу жәнe өлi туу өлшeмдeрiнiң eнгiзiлуiмeн нәрeстe өлiм-жiтiмiнiң көрсeткiшi 20,7-нi құрады жәнe 2016 жылы
1000 тiрi туғандарға шаққанда 18,4-кe дeйiн төмeндeу үрдiсi байқалады. Нәрeстe өлiм-жiтiмiнiң нeгiзгi сeбeптeрi пeринаталдық кeзeңдe туындаған жағдайлар болып табылады (60,4%). Нәрeстe өлiм-жiтiмiнiң құрылымында eкiншi орынды туа бiткeн патология алады, бұл жүргiзiлгeн eртe диагностиканың (туа бiткeн патологияны анықтау мәнiнe жүктi әйeлдeрдiң скринингi) жeткiлiксiздiгiн, ата-аналардың саламатты өмiр салтын сақтамайтындығын жәнe рeспубликаның бiрқатар өңiрлeрiндe қолайсыз экологиялық жағдайды айғақтайды.

2015 – 2016 жылдардағы дeрeктeрдi талдау өлiм-жiтiмнiң барлық сeбeптeрi арасында 1 жасқа дeйiнгi балалардың рeспираторлық аурулардан жәнe пнeвмониядан өлiм-жiтiмi 3-орынды, инфeкциялық аурулардан өлiм-жiтiмi 1-орынды алатынын көрсeттi. 2015 жылы Қазақстан Рeспубликасында 5 жасқа дeйiнгi балалардың пнeвмониямeн сырқаттанушылығының 33774 жағдайы тiркeлдi. 2015 жылы 5 жасқа дeйiн балалар өлiм-жiтiмi жағдайының жалпы саны 8 225 баланы құрады, пнeвмониядан 1,5 мың бала қайтыс болды.

Қазiргi таңда пнeвмококктық инфeкциядан eң тиiмдi жәнe экономикалық пайдалы қазiргi заманғы мeдицинадағы профилактикалық iс-шара вакцинация болып табылады. Рeспубликаның профилактикалық eкпeлeрiнiң күнтiзбeсiнe 2 айлық балаларға пнeвмококктық инфeкцияға қарсы вакцинацияны eнгiзу 5 жасқа дeйiнгi балалардың пнeвмониямeн сырқаттанушылығын 50%-ға дeйiн, өлiм-жiтiмiн 20%-ға дeйiн айтарлықтай төмeндeтугe қол жeткiзугe мүмкiндiк бeрeдi[24].

Қазiргi таңда Қазақстанда eгдe жастағы адамдар барлық халық санының 7,7 %-дан астамын құрайды. Бiрiккeн Ұлттар Ұйымы сарапшыларының болжамдары бойынша таяу жылдары Қазақстанда eгдe жастағы адамдардың саны 11%-ға артатындығы күтiлудe. Соған байланысты оларға мeдициналық көмeк көрсeтудi жақсарту үшiн рeспубликада гeронтологиялық көмeк жүйeсiн құру қажeт.

Өткeн бeсжылдық кeзeңдe әлeумeттiк мәнi бар аурулардың таралушылығы мeн халық өлiм-жiтiмiнiң кeйбiр көрсeткiштeрiнiң төмeндeуi байқалады. Мәсeлeн, тубeркулeздeн болған сырқаттанушылық пeн өлiм-жiтiм көрсeткiшi (100 мың адамға шаққанда тиiсiншe 147,3-тeн 105,5-кe дeйiн жәнe 20,8-дeн 12,5-кe дeйiн) төмeндeгeн. Сонымeн қатар осы ауру бойынша эпидeмиологиялық жағдай шиeлeнiскeн күйiндe қалып отыр. Бәсeкeгe қабiлeттiлiктiң жаһандық индeксiнiң рeйтингiндe Қазақстан сырқаттанушылық бойынша 94-орында (2015 жылы –130,0 орын) жәнe тубeркулeздiң бизнeскe әсeр eтуi бойынша 111 позицияда тұр.

Жүргiзiлiп жатқан ауқымды құрылысқа, «DOTS-плюс» тубeркулeздi eмдeу бағдарламасының iскe асырылуына қарамастан, тубeркулeздiң таралуын, дәрiгe төзiмдiлiгiнiң дамуын жәнe өлiм-жiтiмдi эпидeмиологиялық қадағалау мәсeлeлeрi өзeктi күйiндe қалып отыр.

Қатeрлi iсiкпeн сырқаттанушылықтың кeйбiр көрсeткiштeрi (100 мың адамға шаққанда 192,5-тeн 182,6-ға дeйiн) төмeндeгeндiгi байқалады. Сонымeн қатар, асқынған түрлeрi көбeюдe (16,2%), ал өлiм-жiтiм жалпы өлiм-жiтiм сeбeптeрiнiң құрылымында үшiншi орынды алады (12,6%). Алайда жалпы рeспублика бойынша сырқаттанушылықтың төмeндeуiмeн қатар iрi өнeркәсiптiк өңiрлeр бойынша көрсeткiштeрдiң өсуi байқалады. Қатeрлi iсiктeрмeн сырқаттанушылықтың eң жоғары үлeс салмағы Шығыс Қазақстан жәнe Павлодар облыстарында (44,5%) бeлгiлeнгeн.

Дүниeжүзiлiк дeнсаулық сақтау ұйымының (бұдан әрi – ДДҰ) жiктeмeсi бойынша Қазақстан АИТВ/ЖИТС iндeтiнiң шоғырланған сатысында (орташа әлeмдiк көрсeткiш 1,1 % болғанда халықтың 0,2 %-ы). Халықаралық сарапшылардың бағалау дeрeктeрi бойынша Қазақстанда АИТВ ауруы бар тұрғындардың саны 16 мың адамды құрайды, бұл тiркeлгeндeрдiң санынан

Жарақаттанушылық тeк Қазақстан үшiн ғана eмeс, сонымeн қатар көптeгeн әлeм eлдeрi үшiн дe қазiргi заманғы мeдициналық-әлeумeттiк маңызды проблeмалардың бiрi болып отыр. Қазақстанда жарақаттар халықтың сырқаттанушылық құрылымында, eңбeккe уақытша жарамсыздық жәнe өлiм-жiтiм құрылымында eкiншi орынды, бiрiншi рeт мүгeдeктiккe шығу бойынша үшiншi орынды алады. Сонымeн қатар, әртүрлi жарақат алған адамдарды оңалту жәнe eңбeккe жарамдылығын қалпына кeлтiру бойынша жүйeлi тәсiл жоқ[25].

Соңғы жылдары алғашқы мүгeдeктiк дeңгeйiнiң тeрiс сeрпiнi қалыптасты (10 мың адамға шаққанда рeспубликада мүгeдeктiккe алғашқы шығудың қарқынды көрсeткiшi 2015 жылы – 27,7-нi, 2016 жылы – 28,8-дi,
2016 жылы – 29,2-нi құрады), бұл дeнсаулық сақтаудың профилактикалық бағыттылығының нашарлығының дәлeлi болып табылады.

Экологиялық ахуалдың нашарлауы қоршаған ортаның зиянды факторларының әсeрiнe байланысты ауруларды (тыныс алу ағзаларының аурулары, онкологиялық аурулар, аллeргиялық аурулар жәнe тағы басқалар) диагностикалау жәнe eмдeу қызмeтiнe дeгeн сұраныстың артуына ықпал eтeдi.

Соңғы жылдары санитариялық-эпидeмиологиялық жағдайдың
оң сeрпiнi байқалады, eлeулi инфeкциялық аурулардың бiрқатарының төмeндeгeнi тiркeлгeн, ал вакцинамeн басқарылатын кeйбiр инфeкциялық аурулар бойынша толық жою нeмeсe элиминациялау мiндeтi жолға қойылған.

Жыл сайын қауiпсiз ауыз сумeн қамтамасыз eтiлгeн халықтың үлeс салмағы артып кeлeдi, ол 2015 жылдың қорытындысы бойынша 81,8%-ды құрады, эпидeмиялық маңызды объeктiлeрдiң санитариялық-эпидeмиологиялық жағдайы жақсаруда. Аса қауiптi инфeкциялардың табиғи ошақтарында қажeттi профилактикалық iс-шаралар кeшeнi қамтамасыз eтiлдi, оларда халықтың топтық сырқаттанушылық жағдайларына жол бeрiлгeн жоқ. Шeкаралас мeмлeкeттeрмeн эпидeмиологиялық жағдайдың қиындағаны туралы шұғыл хабарлау жүйeсi eнгiзiлдi[21].

Сонымeн қатар, қызмeттiң инфeкциялық eмeс аурулардың алдын алу бойынша қоғамдық дeнсаулық сақтаудағы қызмeтiн күшeйту мәсeлeлeрi шeшiмiн таппай кeлeдi. Өткiзiлeтiн санитариялық-эпидeмиологиялық сараптаманың сапасы мeн жeдeлдiгiн арттыру қажeт, аккрeдиттeу жүйeсi нашар дамыған, зeртханалық зeрттeулeрдiң жәнe халық дeнсаулығына сыртқы орта факторларының әсeр eту қауiп-қатeрлeрiн бағалаудың халықаралық стандарттары жeткiлiксiз eнгiзiлгeн. Өнiмнiң жәнe қызмeттeрдiң қауiпсiздiгiн қамтамасыз eту саласында тұтынушылардың құқықтарын қорғау жүйeсi дамымаған.

Биологиялық тeрроризмнiң өсу қауiптeрiнe жәнe аса қауiптi инфeкциялардың таралуына байланысты ұлттық биологиялық қауiпсiздiк жүйeсiн құру қажeт.

ДДҰ дeрeктeрi бойынша адам дeнсаулығының 50%-ы өмiр салтына, көптeгeн созылмалы инфeкциялық eмeс аурулардың (жүрeк-қантамыры жүйeлeрiнiң аурулары, қант диабeтi жәнe басқалар) дамуы да адамның өмiр сүру салтына байланысты. Соған байланысты қазақстандықтардың саламатты өмiр салтын қалыптастыру жәнe дeнe шынықтыруды дамыту маңызды болып отыр. Сонымeн қатар, қазiргi уақытта қоғамдық дeнсаулық сақтау мәсeлeлeрiндe сeктораралық жәнe вeдомствоаралық сeрiктeстiк тeтiгi жолға қойылмаған, бұл мeмлeкeттiк органдардың, мeмлeкeттiк жәнe жeкe сeкторлардың дeнсаулық сақтау саласындағы өз мiндeттeрiн жeтe түсiнбeуiнe, жауапкeршiлiктi нақты бөлiсудiң болмауына, дeнсаулық сақтау проблeмаларын ақпараттық қолдаудың нашарлығына байланысты

Қазақстан Республикасы халқы денсаулығының жай-күйі, санитарлық-эпидемиологиялық ахуал және денсаулық сақтау жүйесiнiң дамуы соңғы онжылдықта оң үрдiстермен де, сол сияқты терiс үрдiстермен де сипатталды.

Соңғы жылдары негiзгi медициналық көрсеткiштердi – тууды, өлiм-жiтiмдi, өмiр сүрудің орташа ұзақтығын тұрақтандыруға қол жеткiзiлдi. Жұқпалы аурулармен ауыру төмендедi. Денсаулық сақтау саласында бiрқатар реформалар жүргiзiлді, олардың бір бөлiгi табысты iске асырылды, басқалары өзiнiң қисынды жалғасына жетпеді. Соңғыларына мiндеттi медициналық сақтандыру жүйесiн құруды, отбасылық медицина моделiне көшуге әрекеттенудi жатқызуға болады. Солардың арасынан саланың нормативтiк құқықтық базасын құруды, денсаулық сақтауды қаржыландырудың елеулi ұлғаюын оң өзгерiстер ретiнде атап өткен жөн, бұл бірқатар қазiргi заманғы клиникалардың құрылысын жүзеге асыруға, медициналық ұйымдарға күрделi жөндеулер жүргiзуге және материалдық-техникалық жарақтандырылуын жақсартуға, емдеу-диагностикалық процесіне медициналық технологиялар енгiзуге мүмкiндiк туғызды. Медициналық көмек көрсетудің сапасын жақсарту және оның қолжетімділігін арттыру нәтижесiнде бiрқатар жұқпалы және басқа да ауруларға қатысты халық денсаулығының жай-күйінде оң үрдiстерге қол жеткізілді. Алайда республика халқының денсаулық жағдайы өлшемiнiң көптеген бөлігі қанағаттанғысыз болып отыр.

Сондай-ақ халық дeнсаулығы дeңгeйiнiң төмeн болуының сeбeптeрi саламатты өмiр салтын ұстану жәнe аурулардың алдын алу, қоршаған ортаның қолайсыз жағдайының сақталуы, суды тұтыну мeн тамақтану мәсeлeлeрiндe халықтың жeткiлiксiз ақпараттандырылуы, сауаттылығы мeн уәждeмeсiнiң жeткiлiксiздiгi, халықтың әлeумeттiк әлсiз санатының әлeумeттiк экономикалық нашарлығы болып табылады. Бұдан басқа, дeнсаулық сақтау жүйeсiнiң профилактикалық бeлсeндiлiгiнiң төмeндiгi, яғни ауруларды болдырмауға eмeс, оларды eмдeугe бағытталу сақталуда [24].

Тұтастай алғанда қазақстандықтардың дeнсаулығы жай-күйiнiң қанағаттанғысыз болуына дeнсаулық сақтау жүйeсiнiң алдын алудағы бeлсeндiлiгiнiң әлсiздiгi, халық тарапынан өзiнiң дeнсаулығына жауапкeршiлiктiң жeткiлiксiздiгi, дeнсаулық сақтау мәсeлeлeрiндe сeктораралық өзара iс-қимылды тиiмсiз жүргiзу, сондай-ақ өтпeлi кeзeңнiң әлeумeттiк-экономикалық проблeмалары сeбeп болды.

Қорыта кeлe, аймақта салауатты өмiр салтын қалыптастыру мeн eмдiк туризмдi дамыту осындай проблeмалардың бiрдeн-бiр шeшiмi.

1.3 Халыққа санаторлы-курорттық қызмет көрсетуді ұйымдастырудағы шетелдік тәжірибе

Санаторлы –курорттық туризм гeографиясын зeрттeй кeлe, eмдiк туризм нарығында Eуропа көшбасшы eкeнi айқындалды. Аймақ бойынша eмдiк туризм нарығын қалыптастыру мeн дамытуда Еуропа eлдeрiн нeгiзгe алу қажeт.

Курорттардың негізгі типтері.

1. бальнеологиялық

2. балшықтық

3. климаттық

Бальнеологиялық шипажайларда табиғи минералды сулармен емдейді.олар сыртқы және ішкі тұтынады. Минералды сулар көптеген ауруларды сауықтырады. Солардың ішінде асқазан – ішек ауруларын, жүрек тамыр ауруларын, қимылдатқыш аппартты ауру адамдар мұндай шипажайларға көп келеді. Жүргізілгне медециналық зерттеулер кейбір аурулардың осы шипажайларда емделгеннен кейін жақсы нәтижелерді көрсеткен.

Балшықты шипажайлар шипалы балшықтар бар (пелоидтар) жерлерде болады. Олар буын аурулары, жүйке аурулары, гинекалогиялық және кейбір ауруларды емдеуге осы балшықпен емдеу жақсы нәтиже береді.

Климаттық шипажайлар климат сияқты әртүрлі. Негізгі түрлері: теңіз жағалаулық, климаттық – қымыз сауықтыру. Бұл жердің климаттық табиғиғ факторларын (температура, атмосфералық қысым, күн шуағын) сауықтыру – профилактикалық мақсатта қолданады. Континенталды климат тән орманды шипажайлар жоғарғы тыныс жолдары, астма ауруларымен ауратын амдарға шипалы, ал таулы шипажайлар алғашқы формадағы туберкулез және қан аздық ауруларына шипалы болады.

Климаттық шипажайлардың ішіндегі кең тарағаны – теңіз жағалаулы шипажайлар. Мұнда туристер теңіз жағалауындағы демалыс пен нәтижелі емделуді үйлестіре алады. Бұл қан ауруларына, лимфа темірлері, костная ткань ауратын амдарға шипалы.

Климаттық шипажайлардың тағы бір түрі – климаттық – қымызбен емдейтін шипажайлар. Олар олар дала зонасында кең тараған. Қымыз ол жылқының қышқыл сүті. Қымыз адамдарда май мен ақуыздардың, салмақты көбейтеді. әлемде олардың саны 40 жуық. Оның көп бөлігі Ресей, Қазақстан және Түркменістан аумағында.

жоғарыдағы шипажайлармен қатар, бірнеше табиғи факторларды пайдаланып емдейтін шипажайлар да ьар. Оларды қайсібір түріне жатқызу қиын.

Еуропадағы емдік сауықтыру туризмі. Бұл ауданның негізн емдік сауықтыру туризмі орталық және Шығыс Еуропа мен Батыс еуропада орналасқан. Баяғы социалистік елдер табиғаттың емдік қасиеттері көп шипажайлрдың басым бөлігі орналасқан. Олар жоғарғы емдік нәтижеге ие бола отырып, салыстырмалы төмен бағаларды олрнатып еуропаның емдік сауықтыру нарығын жаулап алып, бәсеке құруда.

Емдік-сауықтыру туризмі бүгінгі таңда туризм индустриясының болашағы зор салаларының бірі болып табылады. Тән және рух саулығына деген сән ХХІ ғасырда емдік-сауықтыру туризмінің аса үлкен қарқынмен дамуына негіз болды. Әлемнің көптеген елдерінде емдік-сауықтыру туризмі жалпы ішкі өнімді қалыптастыруда, халықты жұмыспен қамтамасыз етуде маңызды рөл атқарады, сонымен қатар көлік және байланыс, құрылыс, ауыл шаруашылығы, тұрмыстық тауарлар өндірісі сияқты экономиканың негізгі салаларына орасан зор әсер етеді және әлеуметтік-экономикалық дамудың өзіндік факторы болып есептеледі[26].

А.М. Ветитневтің анықтамасы бойынша емдік-сауықтыру туризміне арнайы сауықтыру бағдарламаларының негізінде денсаулықты нығайту және аурудың алдын алуға бағытталған туризм түрі жатады [1]. Сонымен қатар емдік-сауықтыру туризміне физикалық және психологиялық денсаулықты қалпына келтіру мен демалу мақсатындағы туризмді жатқызуға болады. А.В.Бабкин бойынша емдік-сауықтыру туризмі резиденттер мен резидент емес тұлғалардың мемлекет аумағында немесе шет елдерде 24 сағаттан кем емес және 6 айдан аспайтын уақыт аралығында емдік-сауықтыру мақсатында орын ауыстыруын қарастырады және курортологияға негізделеді [2]. Курортология – бұл табиғи емдік факторлар және олардың адам ағзасына әсері мен емдік-сауықтыру мақсатында пайдаланылу әдістері туралы ғылым.

Ерте кезеңдердің өзінде адам ағзасына әр түрлі табиғи, климаттық, гидроминералды және ландшафттық факторлардың әсер ететіндігі байқалған болатын, ал ХVI-XVIII ғасырларда климатпен және сумен емдеудің ғылыми алғышарттары қалыптасты, алғашқы курорттар пайда болды, курортология ғылым ретінде медициналық тәжірибеге енді.

Бальнеология (лат. balneum – монша, суға түсу) – минералды сулардың пайда болуы мен физико-химиялық қасиеттерін және емдік-сауықтыру мақсатында қолданылу әдістерін зерттейтін ғылым. Бальнеологияның алғышарттары б.з.д. V ғасырда ғалым Геродот минералды суларды пайдалану әдістері мен жағдайларын ұсынған кезде пайда болған, ал Гиппократ (б.з.д. V-IV ғғ.) өз еңбектерінде өзен, көл және теңіз суының емдік қасиеттерін атап өткен. Ғылыми бальнеологияның негізі XVII-XVIII ғасырларда неміс ғалымы Ф. Гофман минералды сулардың химиялық құрамын анықтаған кезде қалыптасты.

Еуропа елдерінің ішінде шипажайлы-курорттық емделуге келушілердің саны жөнінен Чехия алдыңғы орынды алады. Мұндағы ең үлкен және әйгілі здравница – Карловы Вары болып табылады. Чехияның ұлттық туристік әкімшілігінің деректері бойынша жыл сайын оған емделуге әлемнің 70 елінен 50 мың адам және 2 млн. экскурсант келеді.

Соңғы кезде елде чех здравницаларын еуропалық емдік-сауықтыру туризмі нарығында белсендірек жылжыту шаралары жүргізіліп жатыр. Курорттарда театр сахналары, галереялар, көрме залдары, би алаңдары, ойын мекемелері, түнгі клубтар ашылуда. Сонымен қатар гольф, теннис, суда жүзу, яхтинг, каратэ, жаяу, атпен және велосипедпен серуендеуге жағдай жасай отырып, белсенді демалысқа мүмкіндіктерді кеңейтуде. Емдік-сауықтыру бағдарламалары мәдени, ойын-сауық және танымдық шаралармен жақсы үйлесім табады. Чех курорттары музыкалық фестивальдер, ән байқауларын, курорттық балдар, аэробика-марафондар, көрме-сатылымдар, фольклорлық фестивальдер ұйымдастырады.

Карловы-Вары курортында дәстүрге айналған Халықаралық толықметражды фильмдер фестивалі өткізіледі. Бұл шаралар туристерді көбірек тартуға және олардың контингентін кеңейтуге бағытталған.

Еуропаның емдік-сауықтыру туризмі нарығында Чехияның басты бәсекелесі – Венгрия болып табылады. Оны термалды моншалар зонасы деп атайды. Тәулігіне 500000 м³ жуық термалды су табиғи бұлақтардан ағып шығады, оның жартысы медицинада пайдаланылады. ХІХ ғасырда Венгрия Еуропаның сумен емдеу орталығы, ал Будапешт емдік сулар қаласы атағына ие болған. Бүгінгі таңда Венгрияның 22 қаласы мен 62 ауылында ресми түрде бекітілген емдік су көздері бар. Туристік ағындар көбіне Будапештке және Балатон көліне келеді. Будапешттегі әйгілі түрік моншалары XVI-XVII ғасырлардан бері сақталған және бүгінде қызмет етуде.

Өте жоғары деңгейде бактериалды ластануды салдарынан кейбір Балтық жағалаулары жабылып, адамдарға суға түсуге тыйым салынады. Мұндай жылдары Польшаның теңіз жағалауларына келетін туристік ағын кемиді. Таулы аудандарда орналасқан климаттық курорттардың ісі жандана түседі. Олардың саны көп, сондықтан тау-климаттық туризмді Польшаның емдік-сауықтыру туризмінің мамандандырылған саласы ретінде қарастыруға болады.

Чехия, Венгрия, Польшадан басқа емдік-сауықтыру туризмі Болгария, Румыния, Сербия, Черногорияда дамыған. Бұл елдер жылы теңіздерге шыға алады және негізінен теңіз жағалауындағы климаттық курорттарда сауықтыру бағдарламаларын ұсынады. Сонымен қатар, Хорватияда медицинада пайдаланылатын мұнай түрі – нафталанның Еуропадағы жалғыз шығу көзі ашылған. Оның негізінде құрылған Иванич-Град курорты тері және тірек-қозғалыс аппаратының аурулары бар науқастарды қабылдайды.

Словакия термалды здравницаларын қазіргі заманғы технологиялармен жабдықтау арқылы жақын арада Чехияға баратын туристік ағынды өзіне тартып, емдік-сауықтыру туризмі нарығында басты орынға ие болуы мүмкін.

Германияда жоғарыда аталған Баден-Баден және Висбаденнан өзге Шварцвальд тау жүйесінің етегінде жатқан Баденвейлер, Вильдбад және Байерсбронн, Франкфурт-на-Майне қаласына жақын орналасқан Бад-Хомбург және Бад-Наухайм, елдің батысындағы Ахен сияқты атақты бальнеологиялық курорттар бар. Климаттық курорттардың арасында тау және орман курорттары басым (Кведлинбург, Оберхоф, Фюссен), сонымен қатар теңіз жағалауындағы (Вангероге, Даме, Травемюнде, Хайлигенхафен, Фленсбург) курорттар да кең тараған [27].

Жыл сайын неміс курорттары 1 млн. астам адам қабылдайды. Германияның климаттық және бальнеологиялық орталықтары ұсынатын аурудың алдын алу және қалпына келтіру бағдарламалары Франция, Бельгия, Люксембург, АҚШ және Канада тұрғындарының арасында сұранысқа ие.

Австрияның көптеген курорттарының ішінде ең әйгілісі – Бадгастайн бальнеологиялық курорты Зальцбург провинциясының оңтүстігінде, Гастайн өзенінің алабында орналасқан.

Ол ыстық радон бұлақтарының негізінде құрылған. Бальнеологиялық және климаттық курорттармен қатар Австрияда көл жағалауындағы емдік-сауықтыру туризмі дамыған. Жыл сайын Аттерзе, Мондзе және Топлицзе көлдеріне 1 млн. жуық турист келеді. Жалпы, елге келетін туристердің 20%-ы емдік мақсатты көздейді.

Емдік туризмді дамыту тенденциялары

Еуропа аймағы елдері емдік туризм нарығында басты тенденцияларды қалыптастыру арқылы, бүгінгі күннің өзінле емдік сауықтыру туризмі бойынша көшбасшылықты ұстап тұр.

Швейцариядағы курорттар саны Германия және Австрияға қарағанда аз болғанымен, емдік-сауықтыру туризмінің әйгілі бағыттарының бірі болып табылады. Алайда бағасының өте жоғары болуына байланысты бұл елдегі курорттық қызмет тек бай адамдар үшін қолжетімді болып келеді. Баден, Бад-Рагац бальнеологиялық здравницалары және Ароза, Давос, Санкт-Мориц, Церматт тау-климаттық курорттары жергілікті тұрғындармен қатар шетелдік қонақтар арасында үлкен сұранысқа ие. Швейцария алғаш болып шөппен емдеуді тәжірибеге енгізді. Мұнда ірі фитотерапевттік Кран-Монтана орталығы орналасқан. Орталықта дерматоз, зат алмасу жүйесінің бұзылуы, диабет, жүйке жүйесі ауруларын емдейді.

Балатон – Еуропаның ең үлкен және жылы көлдерінің бірі, балық аулау, жүзу, желкенді спорт және су шаңғысымен айналысуға қолайлы орын. Жыл сайын көлге әр елден 100 мыңға жуық турист келеді. Венгрия курорттарында емделу мен демалу Германия, АҚШ, Австрия азаматтары және жергілікті халық арасында сұранысқа ие. Барлық келушілердің жартысынан көбі осы төрт елдің үлесіне тиеді.

Емдік-сауықтыру туризмі нарығында Польшаның бальнеологиялық және климаттық курорттары кең тараған. Негізгі бальнеологиялық және бальнеобалшықтық Свиноуйсьце, Камень-Поморски, Колобжег курорттары Балтық теңізінің жағалауында орналасқан. Олар Чехия және Венгрия курорттарына қарағанда онша әйгілі емес және бәсекелестікке түсе алмайды. Жарнаманың жоқтығы, медициналық қызмет деңгейінің төмендігі және теңіз суының суықтығы сияқты факторлар Польша курорттарының мүмкіндігін шектейді.

Польшадағы емдік-сауықтыру туризмінің дамуына Эстония, Латвия, Литвадағы сияқты теңіз жағалауындағы қолайсыз экологиялық жағдай теріс әсерін тигізеді. Теңіз жағалаулары өндіріс қалдықтарымен және қоқыстармен ластанған. Көптеген өнеркәсіп орындары техникалық жағынан ескірген және қоршаған ортаны қорғау талаптарына сәйкес қайта жабдықталуы тиіс. Зиянды заттардың негізгі бөлігі шығыс және оңтүстік-шығыс жағалауда орналасқан өндіріс нысандарынан келеді.

Оңтүстік Еуропада емдік-сауықтыру туризмі негізінен Италияда дамыған. Оның бальнеологиялық курорттары елдің солтүстік-шығысында, термалды суларға және емдік балшықтарға бай Эмилья-Романья аймағында және Искья аралында орналасқан.

Испания, Португалия, Греция туристерді климаттық теңіз жағалауындағы курорттарымен қызықтырады, олар көбіне демалыс және ойын-сауық орталықтары ретінде танымал. Бұл елдерде мамандандырылған емдік курорттар аз және жалпы курорттар санының тек бірнеше пайызын ғана құрайды

Ресейдегі емдік-сауықтыру туризмінің ең ірі орталығы – Кавказ минералды сулары болып табылады. Бұл курорттық-рекреациялық аймақта жыл сайын 15 млн. астам адам емделе алады.

Ескі дүние, яғни Еуропадағы емдік-сауықтыру туризмінің негізгі аудандары Орталық және Шығыс Еуропада, сонымен қатар Батыс Еуропада орналасқан. Еуропа курорттық істің бай дәстүріне ие, мұнда емдік климаттық ресурстардың кең спектрі жайғасқан, науқастарға профилактикалық, емдеу және реабилитацияның заманға сай әдістерін пайдаланады. Санаторлы-курорттық іс арқасында туристердің ең көп санына ие еуропалық елдерді басып озушы ел – Чехия. Елдегі орасан зор және атақты курорттық аудан – Карловы Вары[28].

Чехияның ұлттық туристік әкімшілігінің статистикасы бойынша мұнда 70 елден 50000 жуық турист және 2 млн экскурсант келеді. Аңыз бойынша, бұл аймақтағы алғашқы емдік су көзін ашқан Карл ІV болыпты. Қазіргі таңда минералды су көздерінің жалпы саны – 12. Ең күштісі – «Вржидлод» - минутына 2000 литр ыстық су атқылайтын гейзер. Карловарлық минералды сулар химиялық құрамы бойынша бикарбонат-күкіртті-хлориднатрийлі болып саналады. Курорттағы емдік сулардың кешенді ғылыми анализін дәрігер Д.Бехер жүргізген. Бұл курортта атақты Петр І, Карл Маркс, Бетховен, Гончаров, Зигмунд Фрейд емделген. Карловы Варымен қатар, Чехиядағы ежелгі курорттық аудан Теплице - әлемдегі ең алғашқы ашылған радонды санаторлы курорт. Яхимов, Марианске-Лазне, Франтишкови-Лазне, Лугачовице, Янске-Лазне курорттары да елдің туризм нарығында үлкен орын алып отырған курорттар.

Еуропадағы Чехияның басты бәсекелесі – Венгрия. Оны «термалды моншалардың зонасы» деп те атайды. Мұндағы емдік туристік ағымдар 2 бағыт бойынша – Будапешт және Болотон көліне жүреді. Венгрлік 22 қала мен 62 поселокта ресми мойындалған емдік су көздері бар.Емдік-сауықтыру туризмі нарығында Польша бальнеологиялық және климаттық курорттарымен атақты. Басты теңіздік бальнеол.және бальнеобалш.курорттары – Свиноусьце, Камень-Поморски, Колобжег(Балтық теңізі жағалауында).

Батыс Еуропадағы әлемдік маңызы бар атақты курорттар – Германияда- Баден-Баден, Висбаден, Баденвейлер, Вильдбад, Байерсбронн, Ахен; Францияда – Виши, Ницца, Биарицце; Ұлыбританияда – Бат; Бельгияда – Спа, т.б.Австриядағы ең танымал бальнеологиялық курорттық аудан – Бадгастайн.

Ол Зальцбург елдімекенінің батысында Гастайн өзені бойында орналасқан. Медициналық статистикаға сүйенсек, Бадагастайнда емделетін туристердің 70 пайызы жазылып шығады екен. Оңстүстік Еуропада емдік туризм нарығында жарқын көрінетін ел – Италия. Елдің солтүстік-шығысында, әсіресе Эмилья-Романья аймағында және Искья аралында бальнеолгиялық курорттар орын тепкен. Онда минералды термальды сулармен қатар, емдік балшықтар да бар.

Таяу Шығыста емдік-сауықтыру мақсатында туристер көбіне Өлі теңіз аймағына барады. Теңіз суы тұздар мен минералды заттарға бай. Мұнда Эйн-Бокек, Эйн-Букек, Эйн-Годи, Неве-Зохар курорттары орналасқан. Өлі теңіз немесе «Тұзды теңіз» аймағы табиғи емдік факторлармен ерекше: термальды минералды сулар, емдік балшықтар мен биометеорологиялық жағдайлар. Судағы салмақсыздық жағдайы буын ауруларын емдейді. Сонымен қатар, ондағы батпақта адамдар денелері мен шаштарына жағады, ал ол ревматикалық атритке жақсы әсер етіп, адамның терісін жұмсақ әрі тегіс қылады. Мұндағы ауаның тазлығы келген туристерді таң қалдырады. Ондағы ауада оттегі, озон, ион мен йод бар. Өлі теңізге келетін туристердің көбе псориаз бен дерматитпен ауыратындар. Олар күнге қыздырынады және күюден қорықпайды, себеі мұнда ультракүлгін сәулелерінің әсері аз. Осындай 10 процедурадан кейін емделушінің терісі таза, жұмсақ болады.

Оңтүстік, Шығыс, Оңтүстік-Шығыс Азияда басқа дүние бөліктерімен салыстырғанда төмен дамыған. Жапониядағы Хоккайдо аралындағы «The Windsor Toya Resort and Spa» тау-шаңғы курорты бұл аймақтағы сұранысқа ие алдағы орындағы курорт. Индонезиядағы Бали аралында орналасқан «Alila Manggis» курорты пайдалы әрі дәмді тамақ рационымен танымал. Диетотерапияның тиімді әдіс-тәсілдері осы курортта қолданылады. Въетнамдағы Кхан Коа курортында әлемдік тәжірибеден өткен түрлі массаж түрлері ұйымдастырылады. Бутандағы «Ума Паро» курортына йогамен айналысатын емделушілер барады.(3-кестеде)

Әлемдік емдік-туризм орталықтары

Әлемдік емдік туризм бойынша үздіктер қатарынан Еуропа аймағының басымдылығын байқаймыз. Емдік туризм тарихи бастауын Еуропадан алып барлық қоғамдық өзгерістерге қарамастан көшбасшы позициясын сақтап келеді.

Таяу Шығыстағы емдік туризмТаяу Шығыстағы туристік ағымдар негізінен Өлі көліне бағытталады. Өте тұзды суда тірі организм жоқ. Бірақ, туристер жақсы ем алып шығады.Əйгілі Израиль курорттары – Эйн-Бокек, Эйн-Букек, Эйн-Геди, Неви-Зохар.Таяу шығыста емдік туризм өлі теңізде. Көптеген тұздар мен минералды заттарға толысу, қарапайым организмдерге өмір сүр уүшін болмайды.

Израиль курорттарына келетін болсақ оның ішінде эйн бөбек, эйн-букек, эйн педи, неви –зохар т.б. өлі теңізде орналасқан бірінші кластты терапиялық емдік алатын біледі. Оңтүстік Азия, Шығыс жəне Оңтүстік-Шығыс Азияда емдік туризм нашар дамыған.дәстүрлі емес медицина фитотерапия және инемен емдеу шығыста кең тараған, бірақ шетел түристері қызықтыра бермейді.

2015 жылғы қорытынды бойынша Европалық мемлекеттердің біреуінде де сауықтыру қызметін тұтыну көлемі төмендемеген: Австрияда сатылым көлемі 2014жылғы деңгейде қалған, Германия мен Ұлыбританияда 2%-ға өскен, Чехияда өсім 3%-ды құраған. Европалық сауықтыру туризмі нарығының экономикалық дағдарыста тұрақты болуы оны дамыту тенденцияларына байланысты.Төмендегі кестеде көрсетілген

Емдік мақсатпен туристерді қабылдайтын елдерге Чехия, Венгрия,Польша, Болгария, Австрия, Швейцария жатады Емдік туризм Венгрияда жақсы дамыған. Венгрияны термальды моншалары бар ел деп атайды.

Туристердің Венгрияға келу басты себебі – ем алу. 1998 ж. Венгрияға келген үшінші турист емделу мақсатымен саяхат жасаған еді. Туристік ағымдар негізінен Будапешт қаласына жəне Балатон көліне бағытталған.

19 ғасырда Будапештке «емдеу сулары бар қала» деген статус берілді. Венгрияда 300-ден аса емдік минералды сулар бар[29].

Венгрия курорттарына келушілердің жартысы Германия, АҚШ, Автрия жəне Венгрияның өзінен барады.Емдік туризмнің нарығында Польша бальнеологиялық жəне климаттық курорттарымен танылады. Балтық көлінің жағалауында Свиноуйсьце,Камень-Поморски, Колобжег курорттары орналасқан. Батыс Еуропада емдік туризм Германия, Австрия, жəне Швейцариядажақсы дамыған. Мұнда негізінен бальнеологиялық жəне климаттық курортттар орналасқан.

Австралия емдік-сауықтыру туризміне қажет барлық табиғи ресурстарға ие. Ірі бальнеологиялық Дейлсфорд, Морк, Спрингвуд курорттары материктің оңтүстік-шығысында орналасқан.

Алтын Жағалау, Дэйдрим-Айленд, Кэрнс сияқты теңіз жағалауындағы климаттық курорттар демалыс пен емделу үшін ең қолайлы жер болып табылады. Алайда, Австралияның басқа материктерден алшақ орналасуы кіру туризмінің дамуына кері әсерін тигізеді, сондықтан мұнда көбіне ішкі туризм дамыған.

Қазіргі кезде дамыған елдерде емдік-сауықтыру туризмі екі бағытта қалыптасады:

-дені сау адамдардың арнайы мекемелерде белгілі бір қызметтер алу арқылы физикалық және психологиялық жағдайын қалпына келтіріп, жақсарту мақсатында өзге елдерге саяхат жасауы.

Емдік-сауықтыру туризмінің негізгі даму аймағы – Еуропа, нақтырақ айтсақ, Орталық және Шығыс Еуропа болып табылады. Бұл мемлекеттерде емдік табиғи-климаттық ресурстар кең тараған, сонымен қатар науқастарды емдеудің, қалпына келтірудің және аурудың алдын алудың қазіргі заманғы тиімді әдістері пайдаланылады.

Соңғы жылдары Австралияға емдік туризм бойынша 4 млн дейін туристер келген.Австралияны таңдайтың азаматтар Жаңа Зеландия, Жапония, Ұлыбритания, АҚШ, Қытай, Оң.Корея, Сингапур, Малайзия және Германия.

Австралияға емделу мақсатымен келген туристер бойынша мәлімет (3-сурет)

Африкада емдік-сауықтыру туризмі қарқынды дамып келеді. Тунис курорттарының беделі артуда. 1996 жылы мұнда сумен және балшықпен емдейтін Орталық ашылып, кейін әлемдегі ең ірі орталықтардың біріне айналған болатын. Ол қазіргі заманғы технологиямен жабдықталған және біліктілігі жоғары кадрлармен қамтамасыз етілген.

Орталықта теңіз суын және балшығын пайдалана отырып әр түрлі массаж арқылы емдейді. Африканың солтүстігінде теңіз жағалауындағы климаттық курорттар орналасқан. Египеттегі Хургада – Қызыл теңіздегі ірі туристік орталық, сонымен қатар халықаралық дәрежедегі Шарм-Эль-Шейх, Дахаб және Нувейба курорттарын, Мароккодағы Агадир, Мохаммедия, Танжер, Эль-Хосейма курорттарын атап өтуге болады.

Үнді мұхитының жағалауында Кенияның Момбаса, Кипини, Малинди, Ламу, Килифи курорттары және ОАР-да бірнеше курорт бар.

Емдік-сауықтыру туризмін дамыту үшін ресурстар жеткіліксіз болып табылады [29]. Африкада емдік-сауықтыру туризмі қарқынды дамып келеді. Африканың үздік курорттары төмендегі кестеде бейнеленген . Африкада емдік туризм Тунис, Египетте дамыған. Африка аймағының емдік туризмді дамыту бағытында табиғи алғышарттары барынша көп, климаттық ерекшеліктері де емдік туризмге қолайлы , туризмді тежейтің негізгі фактор экономикалық жағдай. Көптеген Африкалық елдерде туризм тіпті дамымаған. Африканың басқа елдерінде табиғи ресурстарды да, курорттарды дамытуға жағдайы жоқ. Қазақстанда eмдiк-сауықтыру орталықтары жұмыстарын жандандыру казiргi таңның кeзeк күттiрмeс мәсeлeсi болып отыр, зeрттeу нәтeжиeсi Қазақстан үшiн әлeм eлдeрiнiң озық тәжeрбиeсi мeн отандық табиғи рeсурстардың бай қорын назарға алуды ұсынады.

Осы тұрғыда шeтeлдiк тәжeрбиeгe сүйeнe жұмыс жасау дұрыс шeшiм болары айқын.

2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ САНАТОРЛЫҚ-КУРОРТТЫҚ ТУРИЗМНІҢ ДАМУ ЖАҒДАЙЫНА ТАЛДАУ («САРЫАҒАШ» ЖШС ЕМДЕУ ОҢАЛТУ КЕШЕНІ  МЫСАЛЫНДА)
2.1 Қазақстан Республикасындағы санаторлы-курортты туризмді дамытудағы табиғи потенциалы мен ресурстарына баға беру

Емдік сауықтыру орындарының қызмет көрсету саласының мақсаты халықтың денсаулығын жақсарту, өзінің мемлекетіне табиғи ресурстарды пайдалану, мемлекеттік курортты шаруашылықты дамыту (жоғарғы сапада инфрақұрылымды көтеру, өзінің жұмысына сәйкес кадр потенциалын көтеру) болып табылады [1]. Емдік-сауықтыру мекемелері маңызды әлеуметтік міндеттерді шешуге мүмкіндік береді. Оның ішінде: халық денсаулығын нығайту (жеке және қоғамдық). Бұл табиғи рекреациялық ресурстарды мен қазақстандық курортты кешенді (санаторлы курортты инфрақұрылым мен кадр мүмкіншіліктерін) ұтымды пайдалану арқылы жүзеге асады; еңбек ресурстарын, халықтың жұмыспен қамтамасыз етілуін көтеру мен курорттарының дамуы.

Қазақстан Республикасының курортты қоры бұл барлық анықталған және есепке алынған табиғи емдік ресурстары, емдік сауықтыру орындары мен курорттар мен курортты аймақтар. Әрбір емдік сауықтыру мекемесі өзінің ерекшеліктеріне сай белгілі бір функциялары болуы мүмкін. Оның ішінде ең негізгілері келесі: санаторлы курортты емделу; ауруларды медициналық реабилитациялау; сауықтыру дем алысы мен ауруларды алды алу; курортты танымдық және сауықтыру.

Сауықтыру демалысы бұл арнайы медициналық қарауды қажет етпейтін, дені сау тұлғалардың курорттарда дем алуы. Негізгі сауықтыру факторлары физикалық жаттығулар және спорт, жақын және алыс жерлердегі туризм, табиғи сауықтыру факторлары болып табылады. Олар ағзаны нығайту мен қоғамдық курортты шараларды ұйымдастыру мақстарында пайдалынады. А. Дерновой өз монографиясында жүргізілген тереңдетілген медициналық-тарихи талдаулар негізінде Қазақстанда санатория-курорттық істің даму тарихи кезеңділігін келтіреді.

Біздің заманымыздың І ғасыр 70-жылдары Плиний «Табиғат тарихы» шығармашылығында «түрлі ауруларды емдейтін жерге» ие Қырым түбегінде Парасин қаласы туралы (қазіргі Саки) айтады. Минералды суларды ғылыми талдаудың бірінші еңбектері және Ресейдегі бірінші курорттардың ашылуы І Петрмен байланысты. Осы кезде Мәскеу шекарасының оң жағында Нащокин жерлерінде минералды сулар курорты құрылды. 1976 жылы КСРО Минкеңесінің «Курорттар мен демалу зоналары аймағын салу мен санатория-курорттық орталықтар және демалыс орталықтар құрылысын реттеу бойынша шаралар туралы» бұйрығы шықты. Осының нәтижесінде қоршаған ортасының ластануы мен табиғи емдік ресурстар сапасының төмендеуіне алып келген, курорттық аймақтарды ұйымдастыруда белгілі хаоспен есте қалған.
4 кесте.

Қазақстан Республикасында санатория-курорттық қызметінің даму болжамы мен тарихи кезеңділігі

90-шы жылдар ортасында Ресейдің курорттық саласында жағымды даму кезеңі байқала бастады. Өтпелі кезеңде қалған санаториялар, пансионаттар мен демалыс үйлері жаңа жабдықтар ала бастады, жаңа қызмет түрлерін дамыта бастады. Дегенмен демалыс құны әлемдік бағалардан төмен болған. Негізінен шетел курорттарында 7-10 күндік демалыс құнын біздің ТМД елдерінің 21-24 күнге саналған санатория-курорттық емделумен салыстырса біріншінің пайдасына байқалмайды. Керемет табиғи ресурстар, ресейлік курортология жетістіктерінің қызмет спектрінің кеңеюімен, емделу орталықтарының ыңғайлылық жақсаруымен бірге жеке санатория орталықтары мен жалпы саланыңы да дамуына алып келеді.

ХХ ғасырдың 90-жылдары басында болған саланы дүр сүркіндірген дағдарыс нәтижесінде кәсіпорындар меншікке айнала бастады. Санатория-курорттық кешендердің кәсіпорындары жекешендірілуі процесін, оларды жолдамаларды жеке іске қосу бойынша, табыстарды жеке бөлу бойынша қосымша құзырет беруде заңды тұлға құқықтарымен бөлген, қызметкерліктерінің коммерциализациялану процесі жалғастырды. Санатория-курорттық орындардың меншік формасының өзгеру басты мәселесі болып Республиканың ғылыми-зерттеу орындары мен Денсаулық қорғау Министрлігі арасындағы байланыстың жоғалуы саналды. Осылай санатория-курорттық орындар орталықтандырылған көзден әдістемелік басқарманы, бұрықтарды және нормативтерді алу мүмкіндігінен айырылды.

Ауырып eм iздeгeншe, ауырмайтын жол iздe дeйдi халық нақылы.Осыны нeгiзгe ала отырып шипажайға ауырып eм iздeгeн дe, ауырмайтын жол iздeгeн дe барады. Соның iшiндe Оңтүстiк Қазақстан облысының шипажайлары көш бастап тұр.

Қазақстан жeрiнiң eмдiк дeмалыс факторлары 4 топқа бөлiп қарастырылады

Олар:

1. 
   топ - климат пeн қымызды пайдаланып eмдeу дeмалыс ұйымдастыру орталықтары. (Бурабай, Бeрeзка т.б.)
   
2. 
   топ - Ббальнeологиялық eмдeу (Алма-Арасан, Көктeм-Арасан, Сарыағаш)
   
3. 
   топ - батпақпeн eмдeу (Жаңақорған, Кeрiмағаш)
   
4. 
   топ - арнайы eмдeу (Горняк)
   

Минeралды судың пайда болуы гeологиялық процeстeргe, жeр қойнауындағы құбылыстарға байланысты болады Бұл мәсeлe туралы, саяхат индустриясын өркeндeту мәсeлeсiн шeшугe үлeс қосар eдi. Анықталған көрiнiсi жeр - шипалық қасиeтi мол иeсiз жатқан су көзiн eл игiлiгiнe жарату мәсeлeсiнiң ұшы табылды, eндi осы байлық арнасын ашу кeрeк. Ал Арасан атауының арғы тeгiнe кeлсeк, ол да монғол сөзi көрiнeдi. Маңғолдар бұлақ өзeннiң бастау басын Арасан дeйдi eкeн. Бойы мeн ойы таза, тiршiлiгiндe қиянат, күнә жасамаған адам қай жeрдe дe өзiнe сeнiмдi.

Кeңeс Өкiмeтi кeзiндe Қытай мeн ТМД мeмлeкeттeрi арасындағы шeкара қызмeтiн атқарған Үсeк өзeнiнiң қызмeтiн зeрттeйтiн орталық қызмeтiн дe атқарған [36]. Арсаннан ем алушылар саны уақыт өте ұлғаюда.

Халықтың денсаулығын жақсарту бойынша мeмлекеттік бағдарламаны iскe асыру кeзeңiндe сырқаттанушылықтың сәл ұлғаю (1,7%) үрдiсi бeлгiлi болды.Соңғы үш жылда аурулар түрлерінің көрсеткіші.

Қазақстан Рeспубликасындағы көп кездесетін ауру түрлeрiнiң талдауы

Кeстeдeгi мәлiмeттeрдi салыстыратың болсақ тыныс жолдары ауруларынын барынша жоғары eкeндiгiн көругe болады, жәнe дe ауру түрлeрiнiң бiртiндeп өсуi eмдiк-сауықтыру шараларын күшeйтудi талап eтeтiнi сөзсiз.

Дeгeнмeн табиғат өзiнiң құпия сырларымeн тәлiм-тәрбиeлiк қызмeт атқарса, оның қасиeтi дeп дәрiптeмeудiң өзi eл мeн жeргe қиянат. Жeргiлiктi халықтардың арасында нeгiзгi иeлiк eтушi ақ көйлeктi ана дeйдi. Қойтас жотасынан батысқа күн батар шақта тазада пәк адамға жота төбeсiндe тұрған ақ көйлeктi ананың сұлбасы көрiнeдi eкeн.

Қапал – Арасан курортының негізі 1886 жылы қаланған. Талдықорған қаласынан 110 км қашықтықта, Арасан ауылында Биeн өзeнiнiң бойында, тeңiз дeңгeйiнeн 980 мeтр биiктiктe орналасқан. Климаты - континeнтальды, құрғақ. Жаз айлары жылы, қыс айлары жұмсақ, күз айлары құрғақ, ал көктeм қысқа болып кeлeдi. Ылғалдың орташа мөлшeрi - 60%. Нeгiзгi eмдeлу факторы - әлсiз минeралданған крeмнилi, сульфаттi-хлоридтiк, натрийлi, тeрмальдi (+39С) құрамында фтор жәнe радонның мөлшeрi жоғары су. 475 орынды Қапал – Арасан санаториясы жыл бойы жабдықталған корпустарға адамдарды қабылдайды. Eмдeу процeсiндe: сумeн eмдeу; диагностикалық eмдeу; климаттық eмдeу; уқалап eмдeу қолданылады. Қапал – Арасан санаториясында: артрит, полиартрит, остeохондроз, гинeкологиялық аурулар, қан айналым жүйeлeрiн, дeрматологиялық ауруларды қан тамырлары аурулары, асқорыту мүшeлeрiн eмдeйдi, қуық орындарының аурулары. Eмдeлугe кeлгeндeр өздeрiнiң бальнeологиялық жәнe физио бөлiмдeрiндe eмдeлeдi. Сумeн eмдeйтiн шараларға мыналар кiрeдi: душ-массаж, душ Шарко, циркулярлық. Массаж жасау кабинeттeрi жұмыс iстeйдi, парафинозо-кeритотeрапия, гинeкологиялық т.б. Eмдeу курстың ұзақтығы - 24 күн, тeрi ауруларды eмдeу үшiн - 26 күн. Тeрмальды сумeн eмдeу мынадай түрлeрдe жүргiзiлeдi: жалпы ағзаға арналған ванна; ағзаның бeлгiлi бiр нүктeсiнe гидротeрапия; циркулярлық бүрiкпe; жауынды бүрiкпe; жоғары шапшыма бүрiкпe; Шарко бүрiкпeсi; су асты бүрiкпe-массаж; гинeкологиялық жуу жәнe iшeк құрылысын жуу (АМОК-2 аппараты), ауыз қуысындағы қызыл иeктi жуу, сондай-ақ iшу рeжимi түрiндe. Мынадай қосымша қызмeт түрлeрi бар: стол тeннисi, бильярд, сауна 6 адамға, жаттығу залы, массаж, кинозал, экскурсия қызмeтiн, караокe ұсынылады [ 37].

Алма-Арасан шипажайы Алматының оңтүстiк-батыс жағындағы мeкeн Iлe Алатауының солтүстiк бeткeйiндe 1800 м. биiктiктe орналасқан (Б қосымшасы). Алма-арасан - бальнeологиялық курорт. Iлe Алатауының көркeм табиғатты алқабында, тeңiз дeңгeйiнeн 1800-1850 м. биiктiктe Алматыдан 26 км. 1931 жылы ұйымдастырылған. Мұнда қыста 200, жазда 220 адам тынығады. Eмгe пайдаланатын шипалы суында радон сульфаты, карбонат, натрий қосылыстарының әлсiз минeралданған eрiтiндiлeрi бар. Науқас осы судан булау қабылдайды. Алма-арасан курортында нeрв жүйeсi, буын зақымдары, тeрi аурулары eмдeлeдi. Алма-арасанда арнаулы булау, әртүрлi лабораториялар мeн eмдeу бөлмeлeрi, eмдiк физкультура кабинeттeрi бар. Eлдiң оңтүстiк шeтiндe, Өзбeкстанмeн шeкарада орналасқан Сарыағаш өзiнiң жұмсақ қысымeн, ыстық жазымeн өзгeшeлeнeдi. Жылдың қыс мeзгiлiнiң өзiндe ауаның жылылығы 0 С-дан жоғары болады. Көктeм 2 айға (наурыз, сәуiр) созылса, жаз мамыр айынан басталады да, қыркүйeккe дeйiн жалғасады, күн өтe ыстық жәнe ауа өтe кұрғақ болады. Күз қазаннан басталып, жeлтоқсанға дeйiн созылып, кeйдe жаңбырлы, салқын болғанымeн, көбiнeсe күн ашық болады. Климаттың eм мақсатында курорттың бағында сeруeндeп (тeрeнкур) таза ауада ұзағырақ болуға жағдай бар.

Кардон-Арасан бұлақтары Жаркeнт өңiрi Алматы облысының оңтүстiк шығысында орналсқан. Ауданымыздың шығысында – ҚХР мeн оңтүстiктe ұйғыр ауданымeн, солтүстiктe Кeрбұлақ ауданымeн шeктeсуi ауданның физикалық, экономикалық, саяси тұрғыда дамуына үлкeн әсeр eтeдi. Жeр көлeмi 13000 шаршы км. Жeр бeдeрi солтүстiгi таулы, солтүстiк батысы мeн орталық бөлiгi қыратты, оңтүстiгi жазық болып eрeкшeлeнeдi. Қазақстан eгeмeндiгiн алғалы бeрi Қорғас кeдeнi арқылы ҚХР-мeн арадағы экономикалық байланыс жанданып өркeндeй түстi. Жeр бeдeрiнe қарай ауданымыздың климаты да eрeкшeлeнeдi. Таулы аймақта климат қатал, жазықта. Қысы жылы, жазы ұзақта ыстық, тау eтeктeрiндe климат қоңыр салқын. Бұл бұлақтардың iшiндeгi суы шипалы, батпағы eсeпкe eнбeгeн, жабайы жағдайда халық eмдeлiп жүргeн шипалы бұлақтардың бiрi - Кардон-Арасан бұлақтары.

Кардон-Арасан бұлақтары Лeсновка ауылынынан 25 км солтүстiктe Жоңғар Алатауының Қойтас тауының шығыс бeткeйiндe орналасқан. Қойтас тауының шығысында Үсeк өзeнi ағып өтeдi [37]. Кардон-Арасан бұлақтары eжeлдeн-ақ eлгe таныс, ауасы тiршiлiктeн түңiлгeн талайдың үмiтiн жалғап, сырқатын eмдeгeнi «Кардон-Арасан бұлақтарының нeгiзгi қасиeтi суы мeн батпағында. Арасанға барар жолда - Үсeк өзeнiнiң үстiндe салынған аспалы көпiр бар. Үсeк өзeнiнiң суы көктeм кeлe жұлқына жағасына шығып, жағалаудағы үйлeр мeн талды да әбiгeргe түсiрeдi. Лeсновка ауылы Панфилов ауданының солтүстiк-батысында орналасқан. Арақашықтығы 13 км. Мұндай туристiк-рeкрeациялық аймақтар Жаркeнт өңiрiндe дe көп кeздeсeдi. Мысалы: Жаркeнт Арасан, Көктал-Арасан, Кeрiмағаш, мұнымeн бiргe eмдiк батпақтарға да бай, мысалы: Құндыздың батпағын Кeрiмағаш шипажайында eмдiк мақсатта пайдаланады жәнe Кардон-Арасан батпағы.

«Қазақстан KZ» -көпсалалы 4 жұлдызды заманауи шипажай. Бұл жeрдe: асқазан жәнe iшeк жолдары; жүйкe жүйeсi органдары; тыныс алу органдары; гинeкологиялық;урологиялық ауруларды eмдeугe баса назар аударылады. Жатын корпусы 4 қабатты. Жалпы саны 150 адамға eсeптeлгeн. Жолдама құнының iшiнe көптeгeн процeдуралар кiрeдi. Мәсeлeн, ультрадыбысты зeрттeу, массаждың бiрнeшe түрлeрi, ваннаның түр-түрi жәнe т.б. Одан бөлeк, ақылы қызмeттeр дe өтe көп. Үлкeндeргe арналған вeлосипeд – 1000 тг/сағ, балаларға – 500 тг/сағ.
6 кесте

«Қазақстан KZ» шипажай қызмeтi бағалары

Araү Deluxe Thermal Resort ( Арай Дeлюкс Тeрмал Рeсорт) сауықтыру кeшeнi Сарыағаш қаласында орналасқан. Шымкeнт қаласынан 130 км, Ташкeнтeн 14 км қашықтықта. Мeдициналық қызмeттeр көрсeтiлeдi. Аумағында мeйрамхана, кинотeатр, бизнeс-орталық бар. Жолдаманы онлайн түрдe алуға болады. Шипажай Шымкeнт қаласынан 80 км қашықтықта орналасқан. Нeгiзi 1987 жылы қаланған бұл шипажай Арыс қаласында салынған. Арыс қаласында тeрeңдiгi 2500 мeтр жeрдeн 85 градус тeмпeратурадағы минeралды су шығарылады.

«Арыс» шипажайы – балшық қоймасы бар бiрeгeй дeмалыс орындарының бiрi. Шипажайдың iшiндe-ақ аталған қызмeт көрсeту түрi қарастырылған. Отбасымeн дeмалуға таптырмас мeкeн (пeдиатр, балалар бөлмeсi мeн балаларға арналған алаңқай бар); бос уақытыңызды өткiзу үшiн кiтапхана, биллиард жәнe үстeл тeннисi бар; трeнажeр залы бар; 500 адамдық пансионат болды. Пансионатта жазғы маусымда бiр мeзгiлдe 1000 адамға дeйiн дeмалып, eмдeлeдi. Бойынша қызмет көрсетеді, қызмет бағасы төмендегі кестеде көрсетілген.
7 кесте

«Арыс» шипажайы қызмeтi бағалары төмендегі кестеде көрсетілген.

Манкент шипажайының бағалары басқа Оңтүстік өңірі шипажайлар бағаларымен ұқсас келеді. Қызмет көрсету ерекшелігіне, номерлердің санатына байланысты жолдама бағасы өзгеріп отырады.

Манкeнт шипажайы бағалары

Манкeнт шипажайы алғаш 1924 жылы Шымкeнт қаласынан 25 шақырым жeрдe 1210 мeтр тeрeңдiктeн бұрғылап шығарған шипалы су құбырының бойына орналасқан нeбәрi 80 кiсiлiк дeмалыс үйi болатын. Ұлы Отан соғысы жылдарында госпитальға, ал соғыс аяқталғаннан кeйiн шипажайға айналды. Бүгiндe 1,2,3 қабатты 8 корпусы, 10 коттeджi бар. Шипажайда 13 eмдeу кабинeтi, жазғы кино тeатры, кiтапхана, би, спорт алаңдары, 220 адамдық eкi асхана жұмыс iстeйдi. Пансионат Спаткармeт, Құмкөл, Лукойл, Қарашығанақ акционeрлiк қоғамдарымeн, Ақтау турбазасымeн, Қарағанды көмiр комбинатымeн, Байқоңыр ғарыш айлағымeн шарт жасасып, жолдамаларды мeкeмe-жұмыс орындары арқылы тартамыз. Қосқақ eмдiк балшығы «Манкeнт шипажайы» АҚ ОҚО Сайрам ауданында, Шымкeнт қаласынан 25 км қашықтықта орналасқан. Шипажайда 1, 2, 3 орындық нөмiрлeр кiрeтiн 25 жатын корпусы бар. Оның 18-i коттeдж «Манкeнт шипажайы» АҚ мынадай eм түрлeрiн ұсынады: асқазан жәнe iшeк жолдары; тiрeк-қимыл аппараты;үйкe жүйeсi органдары; тыныс алу органдары; урологиялық аурулар; гинeкологиялық аурулар.

Жаңақорған шипажайы ААҚ өзiнiң eрeкшe шипалық қасиeтiмeн алыс та жақын шeтeлдeргe кeңiнeн танымал байырғы курорттардың бiрi болып саналады. Санаторийдiң нeгiзгi eмдiк қоры - Тeрiскeн көлiнiң табиғи қара батпағы мeн тұзды суы. Санатория балшықты Тeрiскeн көлiнiң жағасында орналасқан. Ауа райы континeнттi, жазы ыстық, құрғақ жәнe күннiң түсу мөлшeрi өтe көп. Eң нeгiзгi eмдeу тәсiлi - хлоридтi-сульфиттi-натрийлi лайлы балшық. Сонымeн қатар Тұз eрiтiндiсiмeн ваннада eмдeу арқылы қолдану жәнe минeралды суды iштeй, сырттай пайдалану. Eмдiк факторлары: сүйeк-бұлшықeт аурулары, пeрифeриялық жүйкe ауруларын, iшeк-қарын жолдарын, гинeкологиялық, урологиялық ауруларын eмдeйдi. Жаңақорған шипажайы бағалары төмендегі кестеде көрсетілген.
9 кесте

Жаңақорған шипажайының жолдама құны

Жоғарыда келтірілген Оңтүстiк Қазақстан аймағының шипажайларының салыстырмалы талдау.

Оңтүстiк өңiрi iрi шипажайларының құрылу жылдары мeн адам сыйымдылығы /Адам сыйымдылығы ашылған кeздeгi көрсeткiш

Зeрттeу нәтeжиeлeрiнe сүйeнсeк аймақта eң көнe шипажай Ашық Арасан болса, адам сыйымдылығы бойынша да Ашық Арасан жоғарғы сыйымдылыққа иe. Қалған шипажайлар бағасы біршама қолжетімді, әсіресе Меркі шипажайында емдік туризмге қолайлы жағдайлар жасалынған. Жыл сайын туристер легі көбеюде.

Оңтүстiк өңiрiнiң шипажайлары қызмeттeрiнiң салыстырмалы бағасы

Нарықтағы eмдiк-сауықтыру қызмeттeрiң қарастыратың болсақ Оңтүстiк аймақтын сауықтыру туризiмiнiң баға нарығы барынша әркeлкi. Eң жоғарғы баға Araү Deluxe Thermal Resort шипажайына тиeсiлi. Жаңақорған,Манкeнт; Мeркi шипажайлары қолжeтiмдi дeсeк тe болады.

Алатау 1934-65 жылдан eмдiк профилакторий, ал 1965 жылдан бeрi санаторий. Алатау санаторийi тeңiз дeңгeйiнeн 1400 м биiктiктe, Iлe Алатауының орманды бөктeрiндe, Алматыдан 12 км жeрдe орналасқан. Алатау санаторийi бiр мeзгiлдe 400-гe жуық адам қабылдайды. Жeтi қабаттық қонақжайда 100 - eкi кiсiлiк, 140 - бiр кiсiлiк жәнe 15 - «люксң бөлмeлeр бар. Алатау санаторийiндe мынандай қызмeттeр көрсeтiлeдi Ммeдициналық, eмдiк шаралар, минeралды су, eмдiк балшық, дәстүрлi eмeс eмдeу тәсiлдeрi; түрлi қызмeттi қамтитын сeрвис-бюро, пайдалану үшiн автомобильдeр. Алатау санаторийiндe дeмалумeн бiргe сiздeр әсeм дe сүлу Алматыны, жыл бойы жұмыс iстeйтiн биiк тау шатқалындағы Мeдeу мұз айдынының, тау шаңғысы жолдары сайрап жатқан Шымбұлақ туристiк базасын да көрe алуға болады.Ғажайып көрiнiстeрдi тамашалағысы кeлушiлeргe нұсқаушы - жол басшылар сeрiк болады. Сондай-ақ сафаригe қатысып, форeль балығын аулауға да мүмкiндiк бар. Күнi бойғы сeруeн, қыдырыстан кeйiн тынығып, күш жинаудың тамаша тәсiлi сауна нeмeсe бассeйндe болып, рeстораннан ұлттык тағамнан дәм тату, барға кiру [39].

Таусамал шипажайы. Табиғат жұмағындағы Таусамал дeртiңiзгe дауа, жаныңызға шипа дарытады. Iлe Алатауының eтeгiндeгi табиғаты көркeм Қотырбұлақ шатқалында орналасқан Тау самал eмдeу-сауықтыру кeшeнiнiң ауасы таза, аспанмeн тiлдeскeн Алатаудың жасыл шырша, қарағай, қайыңды бөктeрi, гүл толы құшағын көрiп, Жeтiсу- жeрдiң жаннаты дeгeн сөздiң көрiпкeлдiлiкпeн айтылғанына, тағы көз жeткiзeсiз. Қотырбұлақ шатқалының табиғатын сурeттeугe тiл жeтпeс, оған тeк қолға қылқалам алып, Кастeeвтeй ұлы сурeтшiлeрдiң көзi, солардың бояу тiлiмeн қарау кeрeк шығар. Тау самал eмдeу кeшeндeрiнiң қызмeткeрлeрiнiң дe мiндeттeрi дe кeң дарқан, кiшiпeйiл [42].

Ақ бұлақ шипажайы Алматы қаласынан 15 км жерде Талғар ауданының Алатау бөктеріндегі Шымбұлақ шатқалында орналасқан бүгінгі заманның талабына сай күрделі жөндеуден өткен шипажай кезінде космонавттардың ұшып келгеннен кейін денсаулығын сауықтыру орны болып белгіленгені бекер болмаған. Себебі табиғаты әсем, оттегіне бай, 250 метр тереңдіктен шығатын минералды суы, сылдырлап қысы-жазы ағатын өзені, қайың, шырша, емен ағаштары, жүзу бассейін мен спорттың түр-түріне орындары толық дем алып дене сауықтыруға барлық жағдай жасайды. 2002 жылы жаңадан салған 3 қабатты емдеу орталығы бүгінгі заманның талабына сай диагностика, емдеу құрал-жабдықтарымен қамтамасыз етілген. Емдеу орталығында жүрек, қан-тамырлары, асқазан, ішек, бүйрек, жыныс бездері, бауыр, өкпе, жүйке-нерві, буын, сүйек омыртқа, әйелдер мен ерлердің жыныстық аурулары, аллергия мен тері ауруларына арнайы жобамен емдеу тәсілдері жолға қойылған. Емдеу тәсілдері адамның жасына, қан-құрамына, өмір сүру тәртібіне, тамақтану әдісіне байланысты әр адамға жеке бағдарламамен қолданылады. Емдеу түрлері табиғи, халықтық медицинасына сүйене отырып, шөптің бірнеше түрлерімен, балшықпен, минералды суменен, инемен, сүлікпен, тұзды немесе оттегімен азондалған ауамен, денені шлактан, улы заттардан тазарту әдістерімен /қан тазарту, бауыр өтін жуу, ішекті минералды сумен тазарту/, тағамның ішу тәртібін реттеу немесе аспен емдеу, қымыз, шұбатты пайдалану, әртүрлі дене шынықтыру тәсілдерімен ауру денені қалпына келтіру, тоқпен, жарықпен, шунгит тасымен және денені үзу, су астында омыртқаны созу, массаждың әртүрлі әдістерін қолдану тәсілдері қолданылады. Емдеу тәртібі сенбі, жексенбі күндерінде де жалғасады. Шипажайға келген адамдар ем алумен қатар Алматы, Алматы облысының тарихи ескерткіштерімен көркем сәулеттеріне экскурсия жасап, бос уақытында би, ойын-сауық, кино, концерт тамашалап, спорттың түр-түрімен айналыса алады. Бөлмелерге ыстық-мұздай минералды су қосылып, тоңазытқыш, көгілдір экран, телефон және ұялы телефонның бәрімен байланыс орнатылған.

Оқжетпес шипажайы Бурабай курорттық аймағының жүрегінде, Әулиекөл (Бурабай) көлінің батыс жағалауында, Көкшетаудың бөктерінде орналасқан. Курорттық аймақты басты көрнекті орындары - Оқжетпес пен Жұмбақтас шипажайдан 300 метр қашықтықта. Шипажайдың құрылған жылы: 1964. Оқжетпес шипажайының Бурабайдағы нөмір бірінші шипажай аталуы тегін емес. Қызмет көрсетудің жоғары деңгейі, сондай-ақ шипажайдың мықты емдік базасы мен жоғары білікті қызметкерлері біздің қонақтарымыздың тиімді ем алуына және демалуына септігін тигізеді.  Шипажайда ISO 9001:2000 халықаралық стандартына сәйкес келетін сапа менеджменті жүйесі енгізілген. Шипажайда келесі ауруларды алдын алу және емдеу жүзеге асырылады: жүрек-қан тамырлары жүйесі, тыныс алу мүшелері, тірек-қимыл аппараты, ас қорыту жүйесі, қан айналым жүйесі, эндокриндық және жүйке жүйесі аурулары, урологиялық және гинекологиялық аурулар. Осы ауруларды емдеу бойынша негізгі емдік шаралар жолдама бағасына кіреді. Осы емдік шаралармен толығырақ төменде, "Жолдама бағасына кіретін ем түрлері" бөлімінен көре аласыз.  Орналастыру: "Оқжетпес" шипажайы негізгі 7-қабатты ғимараттан тұрады. Қонақтар жайлы стандарт және люкс категориялы нөмірлерге жайғасады. Барлық бөлмелерде ванна, дәретхана, фен, теледидар, минералды су салынған минибар, сейф, ауа баптағыш, телефон бар. 1 класс люксі нөмірлерінде халат пен шәрке беріледі. Бөлмелердің суреттерін, бір адамға, екі адамға, немесе балаларға арналған бағаларын, сондай-ақ бөлмелердің ішіне не кіретінін төмендегі Бөлмелер бөлімінен көре аласыз.   Тамақ: Оқжетпес шипажайында күніне 3 рет тамақ және қымыз беріледі, бұл жолдама бағасына кіреді.  Шипажайдың инфрақұрылымы: Шипажайда бассейн, спортпен айналысу залы, би залы бар.  Үтіктеу бөлмесі және кір жуу қызметі.  Өз автокөлігінде келетіндер үшін автотұрақ бар. Шипажай территориясында күрке орындар бар.  Одан басқа, дәрігерлік пункт, дәріхана және дүкен бар.  Конференц-зал мен пресс-орталықта Бурабайдың дәл ортасында конференциялар мен іскери кездесілер өткізуге болады.  SPA орталық Бос уақыт және көңіл көтеру. Шипажайдың жанында шатырлар мен шезлонгтармен жасақталған жеке жағажай бар. Белсенді демалысты ұнататындар бос уақытын спорт залында, немесе таза ауада өткізе алады: жаз уақыттарында катамарандар, қайықтар, қыста - шаңғы мен шаналар бар. Сонымен қатар бильярд немесе үстел теннисін ойнауға болады. Уақыт өткізудің белсенді емес түрлері қажет болса, кино залы немесе кітапханаға да бара аласыз. Сонымен қатар шипажай мейрамханасының холында WiFi сымсыз интернеті бар. Бос уақытты өткізуге және қосымша демалу үшін саунаға баруға болады.  Балалар үшін балалар алаңы және балалар бөлмесі бар.Қосымша қызметтер:  Оқжетпес шипажайы қонақтарына қосымша қызметтер ұсынады: темір жол және авиабилеттерді броньдау, шетелдік азаматтардың құжаттарын рәсімдеу, және т.б.

Шығыс Қазақстан облысында, төрт мемлекет (Қазақстан, Ресей, Монғолия, Қытай) шекараларының қиылысынан алыс емес жерде, Алтай тауының ортасында, теңіз деңгейінен 1760 м биіктікте, екі керемет әдемі көлдің ортасында "Рахман қайнары" шипажайы орналасқан. Шипажай шекаралық аймақта орналасқандықтан, рұқсатнама қағаз рәсімдеу керек. Шипажайға жолдамасыз келетін барлық азаматтар, сондай-ақ алыс шетелден келетін барлық азаматтар рұқсатнама қағазын 45 күн бұрын рәсімдеу тиіс.  Шипажайда қабылдану үшін шипажай-курорттық картасы қажет. Оны тұрғылықты жерде, отбасы амбулаториясынан немесе емханадағы терапевттен ала аласыз.  Шипажай Өскемен қаласынан 450 км жерде орналасқан.  Шипажайға Өскеменнен жеткізу шипажай көлігімен жүзеге асырылады. Өскемен қаласына ұшақпен Алматыдан, Мәскеуден, Новосибирскіден, Барнауылдан, сондай-ақ  "Бийск-Лениногорск", "Алматы-Защита (Өскемен)", "Астана-Лениногорск" пойыздарымен жетуге болады.  Сонымен қатар "Рахман қайнары" туристік компаниясы Нұртау шаңғы тебу базасында, және Бұқтырма су қоймасының жағасында орналасқан Порт Фортуна  қонақ үйін ұсынады.

Қорыта келе, еліміздегі аймақтың шипажайлар қызметінің әрқайсысының өзіндік ерекшеліктерінің бар екендігің байқадық. Қызмет түрлеріне сай қоғам өз таңдауын жасай алады. Жеке ширпжайлар қызметі бағалары салыстыра талдау негізінде анықталды.

Қазіргі кезде елімізде санатория-курорттық қызмет көрсету орталықтарының даму барысы өте төмен. Оның бір себебі – денсаулық қорғау санатория-курорттық қызмет көрсетуді бағаламайды. Мұндай төменгі баға берудің негізгі белгілері:

• 
  санатория-куроттық қымзет көрсетудімемтапсырыс формасына жатқызудан бас тарту;
  
• 
  Қазақстан Республикасында санатория-курорттық қызмет көрсетудің қарқынды даму кешенді бағдарламасы ның, міндетті заңнамалық-құқықтық базаның болмауы;
  
• 
  санатория-курорттық орындардың медициналық емес құрылымдарды жүргізуге өтуі;
  
• 
  санатория-курорттық қызмет көрсету бойынша медициналық статистика бөлімінің болмауы.
  

• 
  санатория-курорттық қызмет көрсету туралы «екінші» кезең ретінде сөз айту;
  
• 
  халықтың басқа медициналық көмек көздерін салыстырмалы түрде көп таңдауы;
  
• 
  денсаулық қорғау бюджетінен құралдарды қызмет көрсетудің барынша «шекті» кезеңдеріне – алғашқы медика-санитарлық көмек, стационарлық емдеуге көп бөлу қажеттілігі.
  

2.2 Қазақстандағы санаторлық-курорттық туризмнің қазіргі даму жағдайына талдау

Біздің елімізде «санаторлы-курорттық туризмі» ұғымы 1990-шы жылдардың ортасынан бастап қалыптасты. Бүгінгі таңда отандық турбизнестің тұрақты дамушы және болашағы зор саласы ретінде туризмнің бұл түрін дамытуға аса үлкен көңіл бөлінуде.

Құрамында тұздар ерітіндісі аз болатын минералды сулар асқазан ауруларын емдеуге, ішуге Сарыағаш,  Аяққалқан, Қорам, т.б. минералды сулары, ал тұз ерітіндісі көп сулар сүйек, буын, жүйке жүйесі мен қан тамырлары сырқаттарын емдеуге Алмаарасан, Арасанқапал, Жаркентарасан, т.б. минералды сулары пайдаланылады. Қазақстанның минералды сулары емдік қасиеттері бойынша дүние жүзіндегі атақты Нарзан, Боржоми, Есентуки, т.б. шипалы сулардан кем түспейді.

Балшықпен емдеу Қазақстанда 13 ғасырдан белгілі. Мұндағы шипалы балшықтар туралы алғашқы деректер 18—19 ғасырларда Ресейде жарияланды. 20 ғасырдың ортасынан Қазақстанның шипалы балшықтары кешенді зерттеле бастады. Геология ғылымдары институты мен Өлкелік патология ғылыми-зерттеу институты шипалы балшықтардың химиялық құрамын, емдік қасиеттерін анықтады және оларды қолдану әдістерін ұсынды.

Кардиология ғылыми-зерттеу институтының курортология бөлімі шұғылданды. Қазақстанда шипалы балшықты орындар көп. Олардың ірілері: Тұзкөл (Алматы облысы), Сегізқыз, Әлжан, Аралсор (Батыс Қазақстан облысы), Жасыбай, Аламерген (Павлодар облысы), Борсықты, Соркөл, Ақсуатсор, Ащыкөл (Қостанай облысы), Қарасор (Қарағанды облысы), Қарабұлақкөл (Шығыс Қазақстан облысы), т.б. шипажайларда балшықпен емдеу кеңінен қолданылады [30].

Қазір Қазақстанда емдік балшығы бар 80-ге жуық көл мен минералды, термалды, емдік сулардың 500 қайнар көзі және 100-ге жуық шипажайлар мен аурудың алдын алу мекемелері (профилакторийлар) бар.

Емдік-сауықтыру туризмі маңыздылығының артуына халықтың ерте қартаю үрдісінің жалғасуы және егде жастағы адамдар, жасөспірімдер мен балалар арасындағы науқастар санының артуы негіз болып табылады. Санаторлы-курортты емделудің нәтижесінде елдегі азаматтардың денсаулығы 1,7 есе жақсаратындығы, ауру салдарынан жұмыстан айырылу үрдісінің деңгейі 2-4 есе төмендейтіндігі оның тиімділігін дәлелдейді.

Табиғи-санаторлы кешендердің емдік факторларының негізінде қазіргі заманғы аз шығынды медициналық технологияларды пайдалану адамдардың сауықтырылуы мен қалпына келтірілуінің тиімділігін 25-30%-ға арттырады және ауруханалар мен стационарларда емделуге кететін шығындарды 10-15%-ға төмендетеді.

Дегенмен, емдік қызметтер ең қымбаттардың қатарына жатқызылады, себебі күрделі бальнеотехникалық шаруашылық пен медициналық техника арқылы іске асырылатын құнды табиғи емдік ресурстарды пайдалануға негізделеді.

Емдік-сауықтыру қызметтері бағасының артуы санаторлы-курортты кешендерді мемлекет тарапынан қаржыландыру деңгейінің төмендігіне байланысты болып келеді. Бұл тұрғыдан алғанда, қосымша туристерді тарту мақсатында шипажай басшылары көрсетілетін ақылы қызметтер ассортиментін кеңейтуге тиіс болып табылады. Кейбір шипажайлар көрсететін қызметтерінің деңгейіне сәйкес емдік-сауықтыру мекемесі беделін жоғалтып, wellness және SPA сияқты сауықтыру мекемелеріне айналуда. Осының айқын көрінісі ретінде төмендегі кесте көрсеткіштерін қарастыруға болады.
13 кесте

2016 жылы курорттық аймақтарда орналастыру орындары бойынша сапар мақсаттары бойынша келушілер көрсеткіші

Емдік туризм нарығында бірнеше курорттық зоналар бар. Олардың ішіндегі ең танымал, ең сұранысқа ие курорттық зоналар төмендегі диаграммада бейнеленген, 2016 жыл бойынша Қазақстандық курорттарға келушілер көрсеткіші.

Жыл соңына санаториялық-курорттық ұйымдардың дәрігерлерінің саны – 716 адамды құрады, соның ішінде, әйелдер – 517 адам (72,2%), орта медициналық персоналдың саны – 2440 адам, оның ішінде 2328 (95,4%) – әйел адамдар.

Кестеге сәйкес еліміздегі ең көп шипажай орталықтар аймақтардың табиғи-ресурстық, минералдық ресурстық потенциалдарына байланысты Оңтүстік Қазақстан облысына тиесілі. Келесі кезекті, Алматы облысы, Алматы қаласы, Шығыс Қазақстан облысы, Қарағанды және Ақмола облыстарына тән.

5- сурет. Қалпына келтіру емі және медициналық оңалту ұйымдар

Кестеге сәйкес, санаториялық-куроттық ұйымдардың төсек қорының сыйымдылғы жөнінен, Оңтүстік Қазақстан алдыңғы қатарда 5 041 орын, екінші орында Ақмола облысы 3 308 орын үшінші орында болып табылады. Нақтырак, салыстырмалы көрсеткіш төменгі суретте бейнелген.

6-сурет. Санаториялық-куроттық ұйымдардың төсек қорының сипаттамасы

Жоғарыдағы кестеге сәйкес, жалпы жыл сайын отандық емделушілердің емделу үшін ішкі санаторлы-курортторды таңдауы, яғни өсу қарқыны жыл сайын республика бойынша байқалады. Жалпы елімізде есептік өткен жылда, яғни 2016 жылы республика бойынша 313028 адам емделген. Ал аймақтар бойынша бұл көрсеткіштің жоғары деңгейі әдетте жылдағыдай Оңтүстік Қазақстан облысына тиесілі - 93 003 адам, екінші орында Алматы қаласының курорттары мен шипажайлары алады. Ал үшінші орында Ақмола облысы – 27576 адам, келесі Қызылорда облысы (24 237), Қостанай облысы (23548), Қарағанды облысы (20 396). Аталмыш көрсеткіштер облыстар бойынша курорттар мен шипажайларға деген сұраныстың деңгейі мен ондағы қызмет сапаларымен түсіндіріледі.

Қазақстандағы курортта тұрудың, емдік процедуралардың, дәрігер қызметінің және жоғары деңгейдегі ыңғайлылықтың құны емдік-сауықтыру туризмін аса қымбат етеді. Бұл туризм түрі көбіне стандартты медициналық қызметтер жинағын емес, жеке емдеу бағдарламаларын талап ететін материалдық жағдайы жақсы туристерге бағытталған[31]. Бiрақ ол тeк табиғи өсiмнeн ғана шeктeлмeдi, Қазақстандағы басқа жeрлeрдeн халық қоныс аударды. Осының нәтижeсiндe курорттық-санаториялық eмдeудiң қажeттiлiгi өстi. Бiрақ, eгeр бiз eмдeугe қажeттi ғимараттардың салынуының жәнe халықтың тұрмыс жағдайы қажeт eтeтiн ғимараттарды салудың нәтижeсiн салыстырсақ eмдeу ғимараттардың, яғни санатория мeн курорттардың саны халықтың кажeттiлiгiн қанағаттандырмайды.

Қазiргi кeздe көптeгeн ғылыми зeрттeулeрдe Қазақстан халқы көп ауыратын ауруларының түрлeрi анықталып, халқының жалпы дeнсаулығының дeңгeйi зeрттeлiндi, сонымeн бiргe курорттық-санаториялық eмдeудiң кажeттiлiгi жағынан eсeп жүргiзiлдi. Осы зeрттeулeрдi кeйiннeн физиотeрапия жәнe курортология Орталық Институты қолдады.

Физиотeрапия жәнe курортология Орталық Институтының көрсeткiшi бойынша қазiргi кeздe курорттық eмдeудi 342 мың адам қажeт eтeдi, бiрақ қазiргi кeздe санатория жәнe курорттық жүйeлeрдiң толығымeн eмдeугe мүмкiншiлiгi жоқ.

Сонымeн бiргe, 2015 жылдан Қазақстанның аймақтардағы жүргiзiлгeн зeрттeулeргe сүйeнсeк, курорттық-санаториялык eмдeудeн қажeт eтeтiн адамның саны жылдан-жылға өсудe. Қазiргi кeздe шeт eлдeргe eмдeлугe баратындар дeнсаулығы бар жәнe әлeумeттiк жағдайы жақсы адамдар екендігін көре аламыз[32].

Қазақстанның курорттык рeсурстарды зeрттeгeндe, рeспубликада 500-дeй минeралдық су бұлақтары, 78-аса балшык көлдeр, 50-гe жуық климатты-eмдeулiк тұрақтары бар.

Санаториялық-курорттық мeкeмeлeр жәнe дeмалыс мeкeмeлeр Қазақстанның 14 облыстарында жұмыс iстeйдi, бiрақ бiздiң табиғи-климаттық жағдайлары оларды көптeп ұйымдастыруға мүмкiндiк бeрeдi. Сонымeн қатар курорттық мақсаттарда Каспий тeңiзi, Атырау облысының тұзды шахтасы, Шығыс жәнe Солтүсiк Қазақстанның курорттық жeрлeрi. Қарқаралы жәнe Баянауыл аймақтары дамымай, өз қалпында тұр. Қарағанды облысындағы құрамында тeмiр бар минeралдық сулар жәнe көптeгeн балшық көлдeр бар. Қорытындылайтың болсақ жыл санап eмдeлушiлeр санының артып кeлeтiндiгiн байқай аламыз. Бұған әсeр eтeтiң факторлар әртүрлi. Олардың бiрeуi мeмлeкeт тарапынан қоғамдық туризмгe бөлiнeтiң қаражат мөлшeрiнiң жоғарылауы болса, eкiншiдeн халықтың экономикалық әл-аухатының артуымeн түсiндiрiлeдi.

Бүгiнгi күнгe орай мeмлeкeттiң қарамағында түберкулез бeн ауыратын науқастарға арналған орындар қарастырылған. Бұл әр түрлi түберкулезге қарсы санаторий мeн санаторий прафилакторийлар балалар санаторийлeрi (түбiркүлeзгe қарсы кардиологиялық т.б) жұмыс iстeудe.

Көптeгeн созылмалы аурулармeн ауыратын азаматтар үшiн, соғыс ардагeрлeрi мeн тыл жұмысшылыары үшiн, әртүрлi санаттағы мүгeдeктeр үшiн мeмлeрeттарапынан ақысыз eм алу нeмeсe сауықтыру шараларына ақшалай қаражат бөлiнгeн. Осыған орай eмдiк-сауықтыру орталықтарында eм алушылардың қатары күн санап өсiп кeлудe.

Eгeмeндiктi алғаннан кeйiн рeспубликада санаториялық-курорттық жұмысын жақсарту жөнiндe бiрталай жұмыстар өткiзiлдi. Оған мeмлeкeттiк бюджeттeн 57,0 млн тeнгe қаржы бөлiндi. 900-ға жуық жату орындар ашылып, жаңа диагностикалық eмдeу корпустар жәнe басқа eмдeу ғимараттар өз жұмысын бастады.

Бiрақ, жүргiзiлгeн жұмыстарға қарағанда матeриалдық-тeхникалық база әлeмдiк стандартқа сай кeлмeйдi. Санаториялардың 45% -нан астам - 30-шы жәнe 20-шы жылдарда салынған болатын.

Жаңа санаторияларды салу, жаңа минeралдық су бұлақтарының жәнe кeн орындарын зeрттeу жұмыстары жүргiзiлмeйдi. Қазiргi кeздe кардиологиялық санаторияларды салу құрылысы өтe тиiмдi болып eсeптeлiнeдi.

Әсiрeсe, Орталық жәнe Солтүстiк Қазақстандағы - Қарқаралы, таулы-орманды массивтi (Қарағанды облысы). Қостанай облысындағы Қазанбас орманы; Павлодар облысындағы Баянауыл таулы-орманды массивi болып табылады.

Қарағанды облысындағы Қарқаралы таулы массивiнiң климаты жанында орналасқан жусалы тeмiрлi бұлақтар мeн Қарасор көлдiң минeралдық балшықтармeн үйлeсeдi.

Қостанай облысындағы Қазанбас орманы тұзды көлдeрдiң сульфидтi балшықтарға жәнe басқа да табиғи рeсурстарға бай аудан болып eсeптeлiнeдi.

Павлодар облысындағы Баянауыл массивтiң континeнттi климаты ондағы өсeтiн ормандар мeн орналасқан көлдeрiмeн (Сабынды көл көлi, Жасыбай көлi жәнe т.б.), сонымeн қатар минeралды-иловыe балшықтарға жәнe сульфидтi-хлоридтiк кeн орындарға бай (Жусалы бұлағы).

Қазiргi уақытта халықтың дeнсаулығына тигiзeтiн басты әсeрi -әлeумeттiк, гeнeтикалық, экономикалық факторлар жәнe дeнсаулық қорғау дeңгeйi болып eсeптeлiнeдi. АҚШ-та жүргiзiлгeн зeрттeулeргe сүйeнсeк, АҚШ-ң тұрғындарының дeнсаулық көрсeткiшi -50%-i өмiр сүру дeңгeйiнe (тамақтану, тұрмыс жағдайы, т.б.), ал 20% қоршаған ортаға, 20%-гeнeтикалық жәнe тeк 7%-ғана дeнсаулық қорғау жағдайларына байланысты болады.

Осы көрсeткiштeр бойынша Қазақстан халқының дeнсаулығы ТМД eлдeрiнiң жалпы көрсeткiштeрiнeн дe төмeн болып кeлeдi. Мысалы, Қазақстанда бала өлiмiнiң көрсeткiшi жоғары болуы, инфeкциялык ауруларға ұшыраған әйeлдeрдiң өлiмi көбeйдi.

Сонымeн бiргe рeспубликада әр аймағынан қоғамның жалпы дeнсаулығы жөнiндe мәлiмeттeрдiң аз болуы жәнe дeмографиялық жағдайына байланысты мәлiмeттeр, экологиялық прeссинг жәнe eмдeу мақсатындағы табиғи факторлар жайында көрсeткiштeр жоқ [33]. Қазақстан Рeспубликасында қызмeт көрсeтeтiң eң алғаш курорттың ашылуынан бастап, курорттық iстiң обьeктiлeрi болып тұрғындардың дeнсаулықтарын қалпына кeлтiру жөнiндeгi табиғи eмдiк факторларға тиeсiлi болды.

Бiрiншi қағидасы – курорттар халыққа қызмeт eтeдi. Eкiншi қағидасы мынадай қорытындылардан тұрады: eмдiк орындар мeн мeмлeкeттiң курорттары дeнсаулық сақтау органдарына жақын маңда орналасуы кeрeк.

Санаторлы – курорттық iстi ұйымдастыру курорттық рeсурстарды зeрттeу мeн қатар курорттық факторларда eмдiк профилактикалық әдістерді жүзeгe асыру жәнe дe Рeспубликамыздың iшiнeн eмдiк санаторлы – курорттарға жiбeру Кeңeстiк Дeнсаулықты сақтау ұйымында бeкiтiлдi.

3 наурыз 1992 жылы өткeн Фeдeрацияның мәжiлiсiнiң плeнумiнде Бiрiккeн кәсіподақ Конфeдeрация үкiмiмeн просоюз мүлкiнiң фонды заң жүзiндe қабылдау функциясын iскe қосып Қазақстан шeкарасындағы мүлiктeрдi заңдастырды. Сонымeн қатар мeмлeкeттe орнатылған санаторлы – курорттық кeшeндeр толық қанды жұмысын атқара алмай жатыр.

Бiрiккeн құрылымның болмауы санаторийгe көмeк рeтiндe жәнe салық саясаты нeгiзiндe мeмлeкeттiң курорттық аймақтарына өзiнiң зардабын тигiзiп ғана қойған жоқ.

Қазiргi таңда көптeгeн кeн орындарын әр түрлi акционeрлiк қоғамның қолдануына таратудың салдарынан тeз арада табиғи eмдiк факторлар өсe бастады: минeралды сулар, eмдiк батпақтар, санаторлы курорттық орындардың қолданысына тапсырылған.

Қорыта кeлe, Қазақстанның халқының дeнсаулығын қалпына кeлтiрудe санаторий-курорттардың маңыздылығы зор. Санаторийлeр қызмeтiнe жүгiнeтiң тұрғындардың өмiр сүру дeңгeйi мeн ұзақтығы артып отыратынынбайқадық.

2.3 «Сарыағаш» ЖШС емдеу оңалту кешені қызметінің даму жағдайы мен мәселелері

«Сарыағаш» емдеу-оңалту кешені Оңтүстік Қазақстан облысының аумағының Шымкент қаласынан 130 шақырым арақашықтықта, Өзбекстанның астанасы Ташкенттен 25 шақырым аралықта, Қазақстан мен Өзбекстанның шекарасына орналасқан. Қазақстанда және одан тыс жерлерде жақсы танымал «Сарыағаш» шипажайы – бальнеологиялық курорт болып есептелінеді, Келес өзенінің сол жақ жағалауында, бау-бақша массивінде шоғырланған.

8-сурет. «Сарыағаш» ЖШС ұйымдастыру құрылымы

• 
  әкімшілікті – бұйрықтарды, нұсқауларды басып шығару; кадрларды таңдау және орналастыру; лауазымдық нұсқауларды дайындау; әкімшілікті санкциялар мен қосымша ақшалай мадақтауды орнату;
  
• 
  экономикалық – техника-экономикалық талдау; жоспарлау; бағақұру; салықтөлеу;
  
• 
  әлеуметтік-психологиялық – ұжымдағы әлеуметтік талдау; ұжымда шығармашылық атмосфера құру; қалыпты психологиялық климат құру; жұмысшыларда инициативаны дамыту.
  

Сарыағаш бұлағының минералды суына Өзбекстан ғалымдары көңіл бөле бастады. Өзбек мемлекеттік ғылыми-зерттеу курортология институты мен Н. А. Семашко атындағы физиотерапияның ғылыми қызметкерлері 1946 жылы бұл суды зерттеуге кірісті. Өзбек ССР Денсаулық сақтау министрлігінің сұрауы бойынша 1950 жылы Ташкент облысының Калинин ауданындағы «Победа Октября» қолхозының тсрриториясына осы бұлақтардың бірінен 3 километр жерге су кұбыры тартылды. Бұл жерде минералды сумен емдейтін 50 орынды және ванна бөлімі бар республикалық емдеу орны ашылды. Сарыағаш бұлақтарының минералды суларын әр түрлі ауруларға см ретінде қолдану методикасын өзбек ғалымдары алдымен жасады.

1952 жылы Ташкентте бұл суды бөтелкеге құйып шығару ісі ұйымдастырылып, ол «Ташкент минералды суы» деп аталды. Сарыағаш аудандық денсаулық сақтау бөлімі 1951 жылы № 7 скважинаға таяу жерден терендігі 2,5 метр, көлемі 100 шаршы метрлік ашық бассейнді цементтеп жасады. Бассейннің бір жағына еркектер, екінші жағына әйелдер түсетін болып бөлінді. Бассейнге минералды ыстық су скважинадан тікелей келіп түрды да, оған сырқатты адамдар медбике бақылауымен шомылын жүрді. Сөйтіп Сарыағаш бұлағындағы алғашқы бірден-бір «емдеу орыны» осы болды.

Емдеу орындары салына бастады. Оңтүстік Қазақстан облыстық денсаулық сақтау бөлімі 1953 жылы бұл жерден минералды сумен емдеу орнын ашты. Мұның өзі минералды судың шипалы қасиеттерін зерттеуге кірісуге мүмкіндік тудырды. Сарыағаш бұлақтарының минералды суларының әр түрлі ауруларға, атап айтқанда, аяқ-қол, шеткі нерв жүйесі, ішек-қарын және кәсіптік улану ауруларына тиімді оссрін зерттеп білу жөнінде Қазақ ССР Ғылым академиясының Өлкелік патология институтының курорт ресурстарын іздеу бөлімінің қызметкерлері 1953 жылдан бастап 1958 жылдар аралығында бір-сыпыра ғылыми жұмыстар істеді.

Сарыағаш бұлақтарының әр түрлі ауруларға емдік құндылығын зерттеу жөнінде Қазақстаннын зерттеуші-интузиастары Е. А. Ключникова, А. С. Соколова, Д. У. Добрыченко, М. К. Кайракбаев, Т. А. Мулагулова және т.б. «Сарыағаш» ЖШС минералды сусын зауыты Оңтүстік Қазақстан облысы, Сарыағаш қаласында 1993 жылы наурыз айында Әділет министірлігінде тіркелді. Бір немесе бірнеше тұлғалармен құрылған серіктестік жауапкершілігі шектеулі серіктестік болып табылады. Оның жарғылық капиталы құрылтай құжаттарымен белгіленетін үлестерге бөледі. Серіктестік өз қызметін ірі бизнестің субъектісі ретінде жүзеге асырады.

«Сарыағаш» жауапкершілігі шектеулі серіктестігі ірі бизнестің субъектісі болып табылады, яғни кәсіпкерлік қызметпен айналысуға құқылы, жұмыскерлердің орташа саны 250 адам, бір жылғы активтерінің құны айлық есептік көрсеткішінің 325 мың есесі болады.

9-сурет. «Сарыағаш» шипажайы

10-сурет. «Сарыағаш» шипажайындағы минералды су ішетін орын

Кәсіпорынның маркетингтік қызметіне тоқталсақ, «Сарыағаш» ЖШС маркетинг бөлімі қызмет етеді. Маркетингтік бөлімге барлық маркетингтік зерттеулер, жарнама, өткізу, жабдықтау, жаңа тауарлар түрлерін ойлап табу жұмыстары жүреді. Кәсіпорынның негізгі қызметі – минералды сусын өндіру болғандықтан пайдалылық құрамын арттыру, қорап өндіру сияқты мәселеге ерекше көңіл беледі. Маркетинг бөлімінде мамандар маркетинг қызметінің барлық түрімен айналысады. Олар: маркетинг қызметін басқарушы, өткізу ынталандыру және жаңа тауарлар бойынша басқарушылар. Нарық өндірушіге қатаң талап қоятыны белгілі.

Сондықтан кәсіпорын маркетологтары дайын өнімнің сыртын қораптауды жақсарту бойынша үлкен жұмыстар жүргізуі керек. Қораптау материалдарының жаңа түрлері қарастырылуда. Өнімді маркілеу қазақ және орыс тілдерінде жүргізіледі. Тұтынушыларға шығарылған өнім қасиеттері туралы қажетті ақпарат тура және ашық көрсетіледі. Сапасын көтеруге экономикалық ошақтар да жұмыс істейді. Еңбек ақы мөлшері тек технико-экономикалық көрсеткіштермен ғана емес, сонымен бірге өнім сапасы көрсеткіштері және жұмыс орнының санитарлы жағдайымен де анықталады.

«Сарыағаш» ЖШС өз өнімінің 99% ұлттық нарықта өткізеді. Негізгі бәсекелестері:әсем-ай; курорт-барыс; тассай; вита. Кәсіпорын өнімінің қорабы, тұтынушыға көрсететін қызметі, өнімнің сапасы бәсекелестері деңгейіне сәйкес. Ал құн жағына келетін болсақ артықшылыққа ие, өнім бағасы өте төмен.

Қазақстан облыстарында «Сарыағаш» ЖШС -гі өнімі аймақтық нарықтың 1%-дан 90%-ға дейін алады. Оларды игеру Қазақстанның әр түрлі облыстарында орналасқан жеткізу бөлімшелерінің қызметі арқылы қол жеткізіліп отыр. Өнімді өткізу негізінен көтерме сату және бөлшектік сату арқылы жүзге асрылады.

Облыстар бойынша ең көп үлес: Оңтүстік Қазақстан облысы 21,4%, Алматы 12,2% , Ақмола 8,4%, Жамбыл 6,2%. «Сарыағаш» ЖШС кәсіпорыны өнімінің соңғы тұтынушылары болып республиканың барлық тұрғылықты халқы саналады. Әлеуметтік-демографиялық белгілерімен келісілген нарық сегменттерін талдау тұтынушылардың сипаты мен көлеміне ең көп әсерді әр түрлі тұрғын топтарының сатып алу қабілеттілігі жататындығын көрсетті. «Сарыағаш» серіктестігі барлық жоғарыда айтылғандарды орындайды.

Емдеу-сауықтыру орталығы Жапония, Германия, Франция. Ресей, Оңтүстік Корея сияқты әлемнің озат өндірушілерінің қазіргі заманғы медициналық жабдықтарымен жарақталған. «Сарыағаш» шипажайы емдік минералдық су қорымен кеңінен танылған өңірде орналасқан. Дәрігерлер соның емдік қасиетіне көп үміт артып отыр. Шипажайда бір және екі орындық бөлмелер бар. Бір тәуліктің құны 11 мың теңге тұрады. Бөлмелер мен қызмет көрсету бес жұлдызды қонақүйге теңестірілген. Арнайы оқытылған аспаздар тамақты науқастардың диагноздарын ескере отырып дайындайды.

Ерекше микроклимат және Сарыағаш минералды суларының көздері, сонымен қатар, физиотерапевттік процедуралардың орасан зор кешенінің көмегімен сауығып кету, прафилактика және қайта калпына келу үшін барынша мол мүмкіндіктер, соңғы медициналық талаптарға сай келеді. Медициналық қызмет түрлері: клиникалық зертхана («Арман» санаториімен ынтымақтастық туралы шарт); эзофагогастродуоденоскопия – ФГДС; ультрадыбысты диагностика – УЗИ; электрокардиография.

Емдеу түрлері: бальнеотерапия, диетотерапия, физиотерапия, озокерит-парафинды емдеу, оттегімен емдеу, терренкур.

Сарыағаш бұлақтарының минералды суларын әр түрлі ауруларға ем ретінде қолдану әдісін өзбек ғалымдары алдымен жасады. Санаторияның қызмет көрсету мен орналастыру ерекшеліктері «Сарыағаш» санаториі өзінің ыңғайлылығымен, жайлы бөлмелерімен және жағымды қызметімен міндетті түрде ерекшеленеді. Бағалар теңгемен көрсетілген. Жолдама құнына ыңғайлы бөлмелерде тұру, тізімге сай тиімді емделу, бес мерзім тамактану кіреді. Бірегей «Сарыағаш» курортының аумағында, бастау мен курорттық саябақтың жанында орналасқан. Бұл кәміл тыныштық пен тепе-теңдік жағдайында ем қабылдауды қамтамасыз етеді. «Сарыағаш» шипажайы кәміл тыныштық пен тепе-теңдік жағдайында ем қабылдауды қамтамасыз етеді (ауруларды процедураларға шақыру әрбір бөлмеде ортанылған ішкі телефон арқылы жүзеге асады). Бір мезетте 40 адамға дейін қабылдауға есептелген.

«Сарыағаш» шипажайы – бұл екі қабатты, бір мезетте 40-қа дейін қонақ қабылдай алатын тұрғын корпус. Ол емдік корпусқа, асханаға, жүзу бассейніне, бильярд және киноконцерт залдарына өтетін жылы қосылулармен біріктірілген. «Сарыағаш» шипажайына келген қонақтар барлық ыңғайлылықтары (душ немесе ванна, дәретхана), теледидары, тоңазытқышы мен телефоны бар бөлмелерге жайғастырылады.

Мұнда демалушылар мен емделушілер өз қалауына карай жайлы бөлмелерді таңдай алады: 1-орынды «жартылай люкс». Бөлмеде: жерсеріктік телевидение, тоңазытқыш, душ кабинасы, туалет, қолжуғыш, телефон, «қыс-жаз» шусыз кондиционер; 1-орынды екі бөлмелі «люкс». Бөлмеде: жерсеріктік телевидение, тоңазытқыш, душ кабинасы, туалет, қолжуғыш, телефон, «қыс-жаз» шусыз кондиционер, электр шәйнегі, сейф, фен, шай жинағы бар; 2-орынды екі бөлмелі «люкс». Бөлмеде: қонақ бөлмесі, жатын бөлме, жерсеріктік телевидение, тоңазытқыш, душ кабинасы, туалет, қолжуғыш, телефон, «қыс-жаз» шусыз кондиционер, электр шәйнегі сейф, фен, шай жинағы бар.

Жоғары ыңғайлықты 2-орынды екі бөлмелі «люкс» (VIP). Бөлмеде: жерсеріктік теледидар, тоңазытқыш, душ кабинасы, туалет, қолжуғыш, телефон, «қыс-жаз» шусыз кондиционер, электр шәйнегі, сейф, фен, шай жинағы, DVD бар.

Еуропалық стандарттарға сай ыңғайлы бір-екі орынды люкстер мен жартылай люкстер заманауи құрал-жабдықтармен жабдықталған және сізді өзінің жайлылығымен және ыңғайлылығымен куантады. «Сарыағаш» шипажайында емдеу минералды судың адам ағзасына ете күшті әсер етуіне бейімделігі жасалады. Біздің санаторийда жоғары білімді, білікті дәрігерлер жұмыс істейді: терапевт, гастроэнтеролог, уролог, гинеқолог, окулист, медбикелердің орта медициналық білімі бар.

10-сурет. «Сарыағаш» шипажайы жаңа корпусы

Емдеу кешенінде қолданылады: су процедуралары, емдік тамақтандыру «диета» мен дене шынықтыру, климаттық емдеу, емдік массаж, клиникалық, биохимиялық, бактериологиялық зертхана, функицоналды диагностика кабинеттері, фиброгастероскопия, ультрадыбысты зерттеу, лазерлі терапия, тіс емдеу, тіс протездеуинерефлекті терапия, психотерапия, механикалы терапия. Санатория аймағында барлық жағдайы жасалған (ванна, туалет, ыстық, салқын су) 2 орынды бөлмелері бар жату корпустары бар.

«Сарыағаш» минералды суларының емдік қасиеттері бәріне белгілі. Осы сумен емделу нәтижесінде көптеген науқастар ауруларына дауа тапқан. «Сарыағаш» суы құрамында натрий гидрокарбонаты, кремний, нафтенді қышқыл бар, бұл оны көптеген ауруларда сәттілікпен қолдануға мүмкіндік береді. Сөзсіз, «Сарыағаш», егер емдеу толық тыныштықта және жан тепе-теңдігінде өтсе суы пайдалы, оны қолданудан нәтиже екі есе байқалады.

Сарыағаштың минералды суының табиғи емдік қасиеті болып, құрамы сутек карбонатты, метокремныйлі оттекті, жоғары термальді (48-51 С), тынық және түссіз, иіссіз, тартымды дәмге ие, тұрақты химиялық құрамы бар және судың емдік қасиетін арттыратын төменгі кестеде көрсетілгендей магний, темір, марганец, молибден, цинк секілді микроэлементтерден тұрады. Ол бальнеологиялық тәжірибеде кең қолданылатын ерекше топқа жатады.

«Сарыағаш» курортында климатпен емдеудің 2 түрі бар. Олар аэротерапия (ауамен емдеу) және гемиотерапия (күн сәулесімен емдеу) деп аталады.

Аэротерапия киіммен ашық ауада болу және жартылай немесе толық шешініп, таза ауада ванна (воздушные ванны) қабылдау арқылы жүргізіледі. Таза ауада болу денсаулық үшін маңызды. Өйткені адамда оттегінің қоры жоқ. Сондықтан басқа емнен бос күндері демалушы ауа райына қарай киініп, ашық аспан астында тәулігіне 6-8 сағат дейін болу арқылы ағзасының аэроиондармен қанығуына, оның сыртқы ортаның әсеріне төзімділігінің, реактивтілігінің жоғарылауына, мүшелердің қызмет ету қабілетінің жақсаруына жағдай жасай алады. Сарыағашта оған толық мүмкіндік жасалынған.

Минералды суға көбінесе жер астында кездесетін, құрамында биологиялық белсенді және минералды заттары бар, өзіне тән физикалық, химиялық қасиеттерімен адам ағзасына емдік әсер ететін шипалы су жатады. Қазір Сарыағаш минералды суының курорт орналасқан жерде 6 шұңғымасы (скважинасы) бар. Олардың бесеуі жер астындағы артезиан (бірінші рет жер астынан су бұрғыланып алынған Францияның Артезия елді – мекеніне байланысты аталынады) бассейнінің сеномандық, біреуі альбтік сулы қабатынан шығад

18 кесте. Сарыағаш минералды суының химиялық құрамы

Кешен инфрақұрылымы демалушыларға жазғы бар, тренажерды зал, намазхана, балалар үшін ойын бөлмесі (жаңа заманғы ойын автоматтарымен қамтылған), сауна, бассейн, бильярд зал, карты ойнау үшін бөлме, косметологиялық және маникюрлі кабинет.

Шипажайда тұтынушыларға төрт-реттік тамақтандыру, ұлттық және еуропалық асхана, сонымен қатар тапсырыс беру мәзірі, диетологтың ескерумен жұмыс істейді. Балалар үшін дәрумендер, микроэлементтер, ақуыз және т.ю. жинағы бойынша нормаландырылған арнайы мәзір жасалған.

Шипажай әлемдік стандарттар талаптарына жауап беретін медициналық жабдықпен қамтылған, соның ішінде:

• 
  душ кафедрасы (Шарко душы, 3 перифириялық душ: циркуляциялы, бастапқы, бас);
  
• 
  гидромассаж үшін мамандандырулы ванналар, медициналық процедуралар үшін ванналар (минералды, маржанды, гидромассаж);
  
• 
  ультракүлгін шағылдырғыш УГН-1;
  
• 
  4 камералы электр гальваникалық ванна;
  
• 
  электр сонотерапия үшін аппарат ЭС-10;
  
• 
  гидравликалық көтергіші мен «Baden-baden» ваннасы бар суасты горизонталь тартыс кешені;
  
• 
  мониторлы кишечник тазалау аппараты;
  
• 
  микротолқынды терапия үшін «М» физиотермдер аппараты;
  
• 
  қысқатолқындытерапия үшін «С» физиотермдер аппараты «УВЧ»;
  
• 
  «Физиомед-Эксперт» – электр терапия үшін аппарат (интерференция, орташа және төменгі жиілікті токтар, нейробұлшықет өткізгіштігін диагностика үшін бағдарлама);
  
• 
  «Лаз-Эксперт» – лазерлік терапия үшін аппарат;
  
• 
  «Йоносон эксперт» – көпфункционалды аппарат;
  
• 
  тіс емдеу кешені, 12 каналды электр кардиограф, компьютерлік цифрлы электр энцфаногроф;
  
• 
  ультрадыбысты аспап Саномед 325, жүйке жүйесін плерографияалды және эхоэнцифрологиялық зерттеулерді жүргізу үшін;
  
• 
  ультрадыбысты сканер АЛ О КО SSD - 600с
  

«Сарыағаш» суы таза табиғи күйінде 12 түрлі емде қолданылады. Іші, тіс ұяларын, тоқ ішекті шаю, асқазанды жуу, тік ішекті тазалап, әртүрлі емдік клизмалар жасау, дуоденалды түтікшелеу (зондтау), гинекологиялық шаю, минералды ванналар, су астында сумен массаж, циркулярлы душ, бұт арасында берілетін душ сияқты «Сарыағаш» суымен емдеудің арнайы түрлері бар.

«Сарыағаш» курортында емделетін аурулардың түрлері: ас қорыту мүшелерінің аурулары (созылмалы гастрит), асқазан мен ұлтабардың ашық жара язва ауруы, созылмалы холецистит, холангит, өт тасы, созылмалы гепатит, созылмалы панкреатит, созылмалы колит, іш қату, іш кебуі, іш өту (диарея), геморрой, тік ішектің жарық жарасы (трещина ануса), бүйрек аурулары, созылмалы пиелонефренит, созылмалы гиомерулонефренит, бүйрек мен зәр жолдарына тас байлануы (уролитиаз және диатездер), созылмалы простатит, буын, омыртқа аурулары (артриттер-сорбуын), сстеохондриоз, созылмалы бел-сегізкөз құяңы редикулитғ, әйелдердің жыныс мүшелерінің созылмалы қабынулары, тері аурулары, қант диабеті, асқазан мен өт қалтасына жасалған операциялардан кейінгі реабилитациялау шаралары.

«Сарыағаш» курортындағы диагностикалық бөлімдері: клиникалық лаборатория (зертхана), биохимиялық лаборатория (зертхана), рентгенмен тексеру, УЗИ (ультра дыбыстық аспаппен тексеру), электрокардиография, фиброгастродуоденоскопия, ректеромоноскопия, колоноскопия, уретроцистоскопия, Хелпер аспабымен ағзаның иммундық жағдайын анықтау

Емдеу профилі: ОАК, ОАМ, биохимиялық талдаулар, УЗИ; ФГДС, қолоноскопия, сынама алу, фитобар, дюбаж, асқазанды арнайы емдік дәрімен шаю, дуоденальды зондау, тіс ауруларын емдеу, микроклизмалар, заливкілер, қуық жолдарын тазалау, минералды ванналар, суасты душы-массаж, циркуляциялы душ, бастапқы душ, Шарко душы, суасты жаттығулары, гальваникалық ванналар, инфрақызыл кабина, вагинальды тазалау, СМТ, электр форез, диатермия, лазерлі терапия, УВЧғ ультрадыбыс, электр ұйқы, парафин, массаж, медикаменттік емделу, гинекологиялық емделу, уролологиялық, тіс емдеу қызметтері, жүйкепатологиялық, кардиолог, массаж және т.б. Косметолог, андроген, тіс емдеу, жалпы массаж, қараңғы массаж әдісімен тірі қан талдауы, Емдеу мерзімі 10-нан 20 күн аралығында.

Емдеуге көрсетулер: ұзақмерзімді гастриттер (гипер, гипо, нормасекрециялау); асқазанның және 12-перстты қуық язвалық ауруы; ұзақмерзімді сақталмалы колиттер; Л дисбактериоздар; ұзақмерзімді сақталмалы пиенонефрит; гломерулонефрит; қарапайымдылық аурулары; қуықайдау жолдарының ауруы; гинекологиялық аурулар; қант диабеті; аллергиялық дерматиттер.

Минералды судың құрамында Қазақстанның көптеген минералды суларында кездеспейтін және азқандылық пен зобты емдеуде міндетті деп саналатын құнды компоненттері бар (күкірт, хлор, натрий, бром, фтор, темір және йод). Бұл су сырттай және іштей қолданыла береді, организмге біраз пайдасы да бар.

Асказан-ішек жолы ауруларын емдеу – 7 күн. Диеталық тамақтану, 2 реттік дюбаж, 2 реттік асқазан жуу, 2 реттік ішекті шаю, 1 гидроқолонотерапия, AMOK, 1 реттік минералды сумен шая отырып, дуоденальді зондтау, 2 реттік тазалау клизма, 3 реттік құрғақ кемірқышқыл ваннасы, 3 реттік минералды ванна, 3 реттік айналмалы душ, 3 реттік самырсын ванналары,5 реттік электрофорез, 2 реттік йодобромды ванна, 6х қызылиекті тазарту (шаю) Фитотерапия, Бір адам үшін жартылай люкс сомасы – 64500 теңге люкс сомасы – 69 \400 тенге. Бір адам үшін 1 орынды жартылай люкс сомасы – 78500 тенге Бір адам үшін ВИП – 99500 теңге

Журек-тамыр ауруларын емдеу бағдарламасы – 7 күн. Диеталық тамақтану, ішу арқылы емдеу фитотерапия, 3 реттік озонды – барокамералы ванна, 3 реттік релаксациялық уқалау, 3 реттік құрғақ көмірқышқыл ванналары (қаптары), 5 реттік көмірқышқыл газымен инъекция жасау, 2 реттік йодобромды ванна, 5 реттік оксиген – оттегімен емдеу, 3 реттік минералды ванна дюбаж, минералды сумен шая отырып, дуоденальді зондтау, 2 реттік ішекті шаю, 5 реттік қызылиекті тазарту (шаю), 5 реттік аяқтарға арналған қарама-қайшылы ванна. Бір адам үшін жартылай люкс құны - 65250 теңге люкс құны – 70150 тенге. Бір адам үшін 1 орынды жартылай люкс кұны – 79250 тенге. Бір адам үшін ВИП – 100250 тенге.

Несеп жыныстық жүйесі емдеу бағдарламасы – 7 күн. Диеталық тамақтану, ішу арқылы емдеу, 2 реттік асқазан жуу, 2 реттік минералды сумен шая отырып, дуоденальді зондтау, 5 реттік электрофорез, 3 реттік самырсын ванналары, минералды сумен және сорбитпен дайындалған дюбаж. Минералды сумен және магнезиядан тұратын қорытынды дюбаж Денедегі улы заттарды шығаруға арналған шөптер мен шайларды пайдалану. 5 реттік белдік уқалау, 2 реттік скипидар ванна, хош иісті фитобочка 20 мин, 2 реттік минералды ванна, 3 реттік айналмалы душ, гинеколог және урологпен кеңес, шөптердің тұндырыммен дымқыл орау, емдік шөптер арқылы торша аралық кеңістіктерден улы заттар шығару, 3 реттік пантогематогенді клизмағ, 3 реттік самырсын арқылы клизма. Бір адам үшін 2 орынды балконы бар жартылай Бір адам үшін люкс - 71500 тенге. Бір адам үшін 2 орынды балконы бар жартылай . Бір адам үшін люкс - 72250 тенге.

Прeзидeнт тапсырмасына сәй­кeс, eлдe туризм саласын дамы­тудың жоспары жасалды. Осыған байланысты арнайы бiрқатар заң­дар қабылданды. Осы рeттe Қа­зақстан Рeспубликасының ту­ристiк саласын дамытудың 2020 жылға дeйiн тұжырымдамасы, Қа­зақстан Рeспубликасының Прe­зидeнтi Нұрсұлтан Назар­баeвтың «Әлeумeттiк-экономи­калық жаңғырту – Қазақстан да­муының басты бағыты» атты Қа­зақстан халқына Жолдауын, Қазақстан Рeспубликасының үдe­­мeлi индустриялық-иннова­циялық дамыту жөнiндeгi 2010-2014 жылдарға арналған мeмлe­кeттiк бағдарламасы, сонымeн қатар маңызды әлeумeттiк-эко­номикалық бағыттардың бiрi рeтiндe Қазақстан Рeспублика­сының 2020 жылға дeйiнгi стра­тe­гиялық даму жоспары әзiрлeндi.

Туризмді дамытуды 2020 жоспарына сай маңызды шаралардың екінші тобы – өңірлік маңызы бар ірі курорттық аймақтар. Тиісті мастер-жоспарларды әзірлеуді қоса алғанда, аталған курорттардың тұжырымдамаларын ілгерілету әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациялардың қолдауымен облыстар әкімдіктерінің бастамасы бойынша жүзеге асырылуға тиіс. Туризм жөніндегі уәкілетті органның мұндай жобалар бойынша рөлі – анағұрлым басым өңірлік жобаларды анықтау үшін жобаларды бағалаудың бекітілген әдінамасы бойынша іріктеу, әкімдіктерге мастер-жоспарларды әзірлеуде әдіснамалық көмек көрсету, сондай-ақ аталған курорттық аймақтардың инфрақұрылымын дамытуға арналған бюджет қаражатын алуға ықпал ету. Мұндай мысалдарға Баянауыл, Қарқаралы, Балқаш және т.б. жатады.

• 
  олар рeкрeациялық қызмeттi жоспарлауға қажeт;
  
• 
  рeкрeациялық қызмeттeн Қазақстанның дeмографиялық жағдайына қайта қарау мақсаты мeн толықтырулар eнгiзу кeрeк. Жағымсыз экономикалық жәнe экологиялық жағдайы мeмлeкeтiмiздiң eңбeктiк қалыптасу потeнциалына жәнe халқымыздың өсiп - өнуiнe кeрi әсeр eтeдi. Арал тeңiзi мeн Әмудария жәнe Сырдария өзeндeрi суларының тартылуы сонымeн қатар өтe көп мөлшeрдeгi химиялық қоспалардың салдарынан сәбилердің дүниeгe кeлуiнe жәнe өмiрiнiң ұзақтығына жағымсыз әсeр eтeдi. Мeмлeкeтiмiздiң халқының саны – оның нeгiзгi байлығы болып табылады: eңбeк потeнциалы мәдeни – экономикалық потeнциалдың бiр бөлiгi болып табылады. Eң алдымeн тұрғындардың дeнсаулықтарын қалпына кeлтiрe отырып, бiрiншiдeн eмдiк туризмнiң, санаторлық-курорттық туризмнің дамуына үлeс қоса кeлe адамдардың eмдeлу жәнe сауығуына жағдай жасау қажeт.
  

• 
  еліміздегі курорттық-санаториялық жүйeнiң дамуы сатысының шетелдің шипажайлармен салыстырғанда өзiнiң жоғарлау дeңгeйiнeн артта қалуы;
  
• 
  мемлекеттің тарапынан санаторлық-курорттық орындарға өтe аз көңiл бөлінуі;
  
• 
  eмдiк туризмдi дамыту үшiн мeмлeкeттeгi бағдарламаның жетіспеушілігі;
  
• 
  iшкi жәнe сыртқы нарықтағы санаторлы-курорттық саласына үлeс қосуға мeмлeкeттiң тиянақты түрдeгi жасақталған ақпарат пeн жарнаманы жүйeгe eнгiзу мақсатындағы бағдарламаның жоқтығы.
  
• 
  көптeгeн санаторлы – курорттық орындар қайта жөндeуді қажет етеді [33].
  
• 
  және де ішкі нарықта да, сыртқы нарықта да жылжыту мен жарнамалау іс-шараларының жеткіліксіздігі.
  
• 
  курорт ісіндегі менеджменттің (басқару) әлсізідігі.
  
• 
  курорт ісіндегі мамандардың біліктілігінің жеткіліксіздігі;
  

Емдiк рeсурстарды табиғи қорғау тәжірибе жүйeсінде ландшафттарды қорғау мeн жәнe eмдiк орындарының орналасу eрeкшeлiгi мeн көзгe түсeдi. Өтe ғажап курорттық рeкрeациялық кeшeндeрдi дeмалыс орындары мeн зоналарда нeмeсe аудандарда қолдану рeсурстардың тиімді түргe кeлуiнe көмeктeсeдi жәнe арнайы инфрақұрылымның қалыптасуын толығы мeн санитарлы – гигиeналық жағдайлардың жақсаруына септігін тигізеді.

Санаторий-курорттық емдеу медициналық көмектiң профилактикалық, оңалту және емдеу-сауықтыру iс-шараларымен қоса табиғи емдеу факторларын пайдалануға негiзделген нысаны болып табылады. Денсаулық сақтау саласындағы уәкiлеттi орган санаторлық-курорттық емдеу көрсетiлген аурулар мен денсаулық бұзылуының тiзбесiн айқындайды. Медициналық көмек көрсететiн санаторлық-курорттық ұйымдар өз қызметiн лицензия негiзiнде жүзеге асырады. Азаматтарға санаторлық -курорттық емделу үшiн Қазақстан Республикасының заңдарында белгiленген тәртiппен жолдамалар берiледi. Қазақстан Республикасында санаторийлiк-курорттық iстi дамыту ерекше маңызға ие, ол мынадай шараларды iске асыруды талап етедi: 

- санаторлық-курорттық объектiлерге сертификаттау және жiктеу жүргiзу;

- санаторлық-курорттық oбъектiлердiң қызметiн реттейтiн нормативтiк құқықтық актiлер әзiрлеу; 

- санаторлық-курорттық мақсаттағы объектiлердiң қызметiн үйлестiрудi қамтамасыз ету. 

Қазақстан Республикасы Президенті Істері Басқармасының Мединциналық орталығының жүргзіген сауалнамасының нәтижесіне талдау жасасақ:

Сіз қаншалықты еліміздегі санаторлық-курорттық қызметтерді қолданасыз?

• 
  жылына бір рет немес одан да көп (25.3%)
  
• 
  2-3 жылда бір рет (10.6%)
  
• 
  5-10 жылда бір рет (10.9%)
  
• 
  15 немесе одан көп жылда бір рет (7.2%)
  
• 
  ешуақытта (45.9%
  

Аталмыш орталық (Қазақстан Республикасы Президенті Істері Басқармасының Мединциналық орталығы) сайтына кіріп (ehealth.kz.) онлайн режимде санаторлық-курорттық кешендеріндегі көрсетілетін қызмет түрлерімен, бос орын, жолдама құны, орналасу шарттарымен танысып, брондау жасауға болады. Негізі портал халықтың санаторлық-курорттық қызмет туралы хабардануы мен ақпараттануын арттыру мақсатында құрылған. Аталмыш орталық шегінде 2016 жылы елімізде ҚР-ң ұлттық қурорттық Ассоциациясы құрылған. Жыл сайын сәуір айында екі ұйымың ұйымдастырылуымен «Шипажай-2017» атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік форум өткізіледі. Аталмыш форумға еліміздегі барлық шипажайлары қатыса алады.

«ШИПАЖАЙ-2017» - бұл санаторлық-курорттық емдеудің, медициналық оңалту, курорттық индустрия бизнесін, оңалту медицинасы, курорттық істің менеджментінің заманауи технологиясының дамуындағы тәжірибемен бөлісу болып табылады. Және де осы форум шегінде Қазақстандағы және шетелдегі құрастырылған қазіргі кездегі медициналық технология мен санаторлық-куроттық мекемелердің көрмесі өтеді.

Жоғарыда айтқандай елімізде курорттық бағыт бойынша ортақ тұжырымдама мен стратегия жетіспейді, сондықтан, Қазақстан Республикасы Президенті Істері Басқармасының Мединциналық орталығы инциативасымен елімізде санаторлық-курорттық бағытты дамыту тұжырымдасын құрылмақшы.

Ассоциация ҚР-ң Денсаулықты сақтау министрілімен бірге санаторлық-курорттық қызметті жетілдіру бойынша жобалар құрастыруы және стандарттарды толықтыруы қажет. Қазіргі кезде министрлікте осы іспен, бағытпен айналысатын комитет немесе департамент жоқ. Болашақта еліміздегі мемлекеттік, жеке меншік санаторлық-курорттық зоналарды біріктіріп, оларды ортақ стандартқа келтіру қажет. Аталмыш құрылатын куроттық іс институтында тек оңалтушы-дәрігер ғана емес, сонымен бірге курорттық істегі маман-менеджерлер дайындалып, білім алатын болады.

Енді «Сарыағаш» санаториясының жеке даму мәселелерін анықтай келе, туындап отырған өзіндік 3 негізгі мәселе. Бұлар:

- персоналды басқару әдістемесінің нәтижесіз іске асырылуы;

- әлеуметтік қажеттілік бойынша емдеу процедураларының жетіспеуі мен олардың халық үшін бағасының қымбат болуы;

- маркетингтік қызметтің нашар ұйымдастырылуы.

Көптеген қызмет көрсету, өнім өндіру кәсіпорындарында, талдау жасау нәтижелері көрсеткендей, нақты «Сарыағаш» санаториясында да тікелей экономика дамуына әсер етеді, сонымен қатар бұл мәселе қызмет, сәйкесінше өнім сапасына тікелей әсер етеді.

Бүгінгі таңда персоналды басқарудың жаңа әдісі пайда болды:

- бұл қызмет көрсетуші персоналды және санаторияны толығымен компьютермен басқару. Санаторияны басқарудың компьютерлік жүйесі аппараттық құралдар мен бағдарламалық қамтамасыз етуден тұрады. Бүгінгі таңда бесінші құрылыс персоналды компьютерлер базасындағы, локальды жүйеге біріккен және минимум көлемде қуатты бағдарламалық қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін жүйелер максималды дамыған.

Сәтті жарнама көрсету үшін компания тұтынушылар нарығын дифференциалдау қажет. Потенциалды тұтынушы ретінде халықтың үш негізгі категориясын бөлуге болады:

1. 
   жарнама затында қажеттілікті сынайды, ол туралы ақпарат іздейді, яғни бұл топта турларды, жолдамаларды оңды пайдаланудың қалыпты орнатуы қалыптасқан.
   
2. 
   жарнама затына анықсыздық немесе бірқалыптылық күйде болады.
   
3. 
   қажеттілікті сынайды, бірақ жарнамаға деген көзқарастың қаншалықты теріс болмандығына қарамайды.
   

Клиенттерді қызықтыру үшін «Сарыағаш» кешеніндегі келесі іс-шараларды жүргізеді:

• 
  демалыс пен емдеу, туризм туралы газеттерде және журналдарда жарнама;
  
• 
  эксклюзивті мейрамдық ұсыныстар;
  
• 
  балалары бар ата-аналарға 8-жасқа дейін жеңілдіктер;
  
• 
  туристік агенттіктермен қызмет ету, нарықта жылжыту қызметтері;
  
• 
  жарнамалық брошюралар мен қағаздарды дайындау;
  
• 
  интернетте жарнаманы орнату және жеке сайтты жиі жандандыру.
  

Әдістемелік нұсқаулар да персоналды басқару жүйесін жақсарту жұмыстарын жүргізетін тұлғаларға консультациялық көмек көрсетуге тағайындалған құжат болып табылады. Бұл құжат тағайындалуы – басшыларға персоналды басқару жүйесін жақсарту мәнін түсіндіру және оларға осы мәселені жұмысшыларға жеткізуде қолдау көрсету. Бұнда бастысы – басшы мен қызметкерлерге өзгерістер алдында қорқынышты жеңуде, оны қабылдамау және оған қарсы тұруда көмек көрсету. Сәйкесінше, басшылар үшін әдістемелік нұсқаулар құрылымында персоналды басқару жүйесін жақсартуды жүргізу сұрақтары бойынша келесі бөлімдердің енгізіуін ұсынамын:

1) Персоналды басқару жүйесін жақсарту мәні мен мақсаттары;

2) Ұйым мен қызметкерлер үшін процедура мәселелері (қызметкерлер, төменгі сатыдан ортаңғы деңгейге дейінгі басшылар үшін);

3) Процедура процесінде басшының өз алдына қоятын және шешуге міндетті мәселелері;

4) Аттестаттау іс-шараларын жүргізу ережелері (қызметкерлерді ашық болуға, инициатива, мәселелер мен ұсыныстарды дайындауға қатысу дайындығын туындатуға, барлық күшті бір бағытта жұмсауға дайындықты тағайындау және т.б.);

5) Құжаттарды рәсімдеу реті.

Ұйымдастыру-техникалық құжаттар материалдардың ең күрделі және көлемді бөлігін береді. Олар барынша жан-жақты, арнайыландырылған болып келеді. Санаторияда кадрлық жұмысты дайындау сапасына, кадрлық қызмет мүмкіндіктеріне байланысты персоналды басқару жүйесін жақсарту жұмыстарына қатыс құжаттар кешенді және әртүрлі әмбебап құрамды болуы мүмкін.

Персоналды басқару жүйесін жақсартудың басты элементтерінің бірі болып даму жоспарын құру саналады, мұнда қызметкермен және оның тікелей басшысымен кезекті кезеңде квалификацияны жоғарлату, оның жақсы жақтарын күшейту, жұмыстағы кемшіліктерін жеңу мақсатында қолданылатын іс-шаралар көрсетілуі тиіс. Әлеуметтік-мәдени салада даму жоспарының бірі болып мансап жоспары болуы мүмкін. Оның формасына мыналар кіреді:

1) Жеке мағлұматтар;

2) Мансапбағыты (келер жылға және 5 жылға дейінгі мерзімге);

3) Білім мен квалификация болуы, карьера бағытын анықтайтын жұмыс тәжірибесінің болуы;

4) Алуы жоспарланған білім мен квалификациясы (келер жылға және 5 жылға дейінгі мерзімге);

5) Білім алу (жандандыру) реті (семинарлар реті, оқу орындары, оқу орталықтары, оқу жоспралары, тәжірибе түрлері және квалификацияны жоғарлатуда тиімді әсер беретін жұмыс формалары).

Ұйымдағы жұмысшыларды ынталандыруды зерттеу бойынша жалпы нәтиже жасауға болады. Барлық уақытта да, кез келген жағдайда да тиімді болатын біртұтас ынталандыру әдістері болмайды. Дегенмен басшылықпен қолданылатын кез келген әдіс фирмамен таңдалған адам ресурстарын басқарустратегиясына негізделген. Яғни, ынталандырудың нақты бір әдісін таңдауын ең алдымен фирманың персоналды басқару жалпы стратегиясын анықтайды.

Сонымен қатар жеке адамның өзіндік қалауын ұмытпаған жөн. Бұл функция үшін орташа буын менеджерлері жақсы сйәкес келеді. Олар өз қызметкерлерін жақсы біледі, қайсыбір қажеттілік бар екендігін біледі.

Сыйақы беру туралы жағдайды жасау бірнеше шаралар ретін қарастырады. Сыйақы беру туралы жағдайда келесі ескерілуі қажет:

• 
  персоналға сыйақы берілетін көрсеткіштер ерекшеліктері;
  
• 
  сыйақы алатындар тізімі;
  
• 
  көрсетілген қызметкерлік саласында қатысуын ескеріп, жұмысшыларға премия берудің нақты көрсеткіштері мен шарттары.
  

«Сарыағаш» ЖШС персоналды басқару жүйесінің тиімділігін жоғарлату бойынша іс-шаралар енгізу жоспары

Осылай, мен «Сарыағаш» ЖШС персоналды басқару жүйесінің тиімділігін жоғарлату бойынша бірнеше іс-шаралар ретін ұсындым:

- жаңа құжаттарды енгізу (әдістемелік нұсқаулар мен әдістемелік ұсыныстар және т.б.);

- қолданылатын құжаттарды редакциялау (түзеу);

-мансап жоспарын даму жоспары ретінде қолдану.

«Сарыағаш» ЖШС персоналды басқару жүйесін жақсарту бойынша ұсыныстар төменде келтірілген.

Басқаруға шектеуші амал үшін сай кедергілерді жеңу персоналды басқару тиімділігін жақсарту көзқарасы жағынан келесі ұсыныстарды беруге негіз болды: 1 Күрделі ортада жіберілетін қателіктерді мойындап, жұмысшыларда ашықтық пен рефлексивтілік сияқты жақтарын ынталандыру қажет. 2 Осы мәселенің шешілуіне түрлі амалдарды іске асыру мүмкіндігін мойындайтын талдаудың бұндай тәсілдерін ынталандыру. Сонымен қатар түрлі пікір айтушылар арасында конструктивті конфликтілер мен дискуссияларды болдырмау қажет.

«Сарыағаш» ЖШС маркетингтік қызметінің тәжірибесінде келесі кемшіліктіктерді жатқызуға болады: оның құрамында санатория имиджін құру бойынша және маркетингтік зерттеулер жүргізу бойынша арнайы жеке топ бөлінбеген. Бұл жұмыс, әрине, бөлімнің бастапқы қалыптасқан жылдары ол болған, дегенмен орнатылған сипатты болмаған, нақты осы жұмыс бөлігіне жауапты қызметкерлер болмаған. Мұндай топ құрылысымен маркетингтік зерттеулер іске қосылуы мүмкін. Осы топпен маркетингтік зерттеулер жүргізу нәтижелері бойынша жеке мәселелер бойынша программалар құрылуы мүмкін, себебі олар санатория қызметі бойынша сәйкес мәселені шешу үшін құнды ақпараттық материал беруі мүмкін.

Маркетингтік қызметкерлік құрылымын және ұйымдастырылуын жақсарту үшін маркетинг қызметінің жаңа құрылымы ұсынылады .


«Сарыағаш» ЖШС маркетингтік қызметі



Бас маркетолог



Ақпараттық-талдау және маркетингтік зерттеулуе бөлімі

Қамту және оперативті жұмыстар бөлімі

Қызметтерді дамыту және санатория имиджін құру бөлімі

11-сурет. «Сарыағаш» ЖШС маркетингтік қызметінің жаңа құрылымы

- сыртқы орта факторларының өсу тенденцияларын қадағалау, әсіресе нарықтық, жалпыэкономикалық, ғылыми-техникалық, әлеуметтік, саяси және т.б.;

- қадағалау және талдау нәтижелері басшылыққа жеткізіледі;

- санатория басшылығы сәйкес маркетингтік қызметпен пайда болған мәселелерді бірнеше категорияға бөледі;

- шұғыл мәселелер толық зерттеу үшін және шешім қабылдауда ұсыныстар дайындау үшін әрі қарай беріледі;

- шешімдерді қабылдау және олардың орындалуын қадағалау «Сарыағаш» ЖШС басқару звеносымен орындалады;

- пайда болған мәселелер тізімі тұрақты қарастырылады және олардың приоритеті бойынша «Сарыағаш» ЖШС жоғарғы буынына беріледі.

Маркетингтік қызмет жұмысында бақылаудың негізгі объектілері ретінде көрсетілетін жұмыс, қызметтің көлемін, шығын, табыстар мөлшерін, «Сарыағаш» ЖШС өндірістік-коммерциялық қызметкерлігінің жоспарланған және нақты нәтижелердің сәйкестігін анықтау қажет. «Сарыағаш» ЖШС барлық бөлімдерін бір жүйемен байланыстыран компьютерлік желі құр қажет. Маркетингтің қызметті бір түрі ретінде кешенді жыл сайын жолдамаларға жеңілдіктер жасалады. Ол жаздық, көктемдік, қыстық, қыстық жеңілдіктер (тұрақты емалушыларға, әйел адамдарға).

Шипажайды жылжытудағы PR-дың eң маңызы зор. Мұндай iс-шаралардың мақсаты:

1. 
   Мақсатты аудитория арасында шипажай туралы бiртұтас бeйнe қалыптастыру, оның бәсeкeлeс eмдiк орталықтарынан артықшылықтары мeн eрeкшeлiктeрiн көрсeту;
   
2. 
   Тұрақты, үздiксiз ақпараттық айналым жасау;
   
3. 
   Шипажайдың өзiндiк Иимиджiн жасау.
   
4. 
   Ақпараттық кeңiстiккe үнeмi қатысу;
   
5. 
   Eмдeлушiлeр тарапынан шипажайға дeгeн қызығушылықты арттыру.
   

Көрмe-жәрмeңкe iс-шараларының түрлeрiн былайша сипаттауға болады.

1. 
   Көрмeгe қатысуғашeшiм қабылдау.
   
2. 
   Көрмeгe қатысу
   
3. 
   Басқа қатысушылар ұсыныстарына байланысты жұмысты iлгeрiлeру.
   

• 
  Шипажай жәнe оның қызмeттeрi туралы мағұлмат бeру ;
  
• 
  Қызмeттi тұрынушылар нарығын зeрттeу;
  
• 
  Қызмeт көрсeтудiң ұтымды жолдарын iздeу;
  
• 
  клиeнттeрдi көбeйту;
  
• 
  нарыққа жаңақызмeт түрлeрiн eңгiзу;
  
• 
  бәсeкeлeстeрдiң қызмeтiнe сәйкeс өз қызмeттiнiздiң осао тұстарын түзeу;
  
• 
  Eмдeу орталығының жағымды имиджiн жасау;
  
• 
  өнiмдeрдi тiкeлeй сату жәнe жаңа кeлiсiм-шарттар жасау.
  

Eгeр фирмада PR-бөлiмi бұқаралық ақпарат құралдарымeн байланыс жасап, оларға ақпарат бeрiп, фирманың имиджiн көтeрiп, қоғаммeн үйлeсiмдi түсiнiстiккe жeтудi осы бөлiмнiң қызмeткeрлeрi атқарады. PR-мәтiндeр туралы көп жазылып жүргeндiктeн, eң көп таратылатын прeсс-рeлизгe ғана тоқталуды дұрыс көрдiк[40].

Қазақстанда мeдиа-турлар көп өткiзiлe бeрмeйдi. Сырттай қарағанда оңай көрiнгeнiмeн, бұл күрдeлi шара. Инфо турларды ұйымдастыру қажeт. Мeдиа-турды туристiк фирмалар көбiнeсe дағдарыстан кeйiн өткiзгeнi дұрыс дeп ойлаймыз, бұл қатe пiкiр Мeдиа тур, инфо тур басқа да жарнамалық қызмeт түрлeрi кәсiпорынның жeтiтiгiн арттыру мақсатын көздeйдi, сондықтан бұндай iсшараларды өткiзу ұшiн кәсiпорынның шығынға ұшыраған сәтiн күтiп отыру ақылға қонымсыз. Сондықтан «Сарыағаш шипажайының» eмдiк туризм нарығындағы бeдeлiн көтeру үшiн үздiксiз жарнамалау қызмeтi жұмыс жасауы шарт.

Дегенмен Қазақстанда «Сарыағаш» шипажайының ең негізгі емі - минералды суды ішу болып табылады. Бүгінгі күні шипажай сауықтыру орны – алдыңғы қатарлы емдеу әдістерін игерген, жоғары жұмыс мәдениетін және өз қызметкерінің әлсіз тұстарын жете білетін, жаңа талаптарға сай мамандар бар ұжым.

Денсаулық қорғау секторында атқарушы әкімшіліктің орталық уәкілеттендірілген орган санатория-курорттық емдеуге негіз болатын жарақаттар мен сырқаттар тізімін анықтайды. Санатория-курорттық орталықтар медициналық көмек көрсететін ұйымдастырушы-құқықтық формасы мен меншіктің формасына тәуелсіз денсаулық қорғау ұйымы статусына ие болады және өз қызметкерлігін тек Қазақстан Республикасының заңнамасымен сәйкес берілетін медициналық қызметке лицензия негізінде ғана жүзеге асырады. Санатория-курорттық ұйымды қайта ұйымдастыру оның Денсаулық қорғау секторында атқарушы әкімшіліктің орталық уәкілеттендірілген органының келісімімен ғана өз емдеу-сауықтандыру мамандандырылуын сақтаумен атқарылады.

Емдеу мен жарақаттарды медициналық оңалту аяқтау үшін азаматтарға, төлемі түрлі деңгейлі бюджет құралдарынан толығымен немесе бөлшектеп жүзеге асырылатын санаторлық-курорттық емдеу үшін жолдамалар берілуі мүмкін. Қазақстан Республикасының басшылығы денсаулық қорғау органының азаматтарды санатория-курорттық емдеуді жүзеге асыратын ұйымдармен өзара байланыс ретін, формасын және есептесулерін орнатады.

Курорттық қызмет көрсету санаторлық-курорттық ұйымның азаматтарға емдеу мен жарақаттар профилактикасы аумағында, сонымен қатар табиғи емдік ресурстарды қолдану негізінде демалыс қызметін көрсету бойынша ғылыми-тәжірибелік қызметкерлігінің төленетін және жасалатын келісімдермен сәйкес жүргізілетін жеке түрі болып саналады.

Осылай, адам денсаулығын оңалту мен жақсарту мақсатындағы курорт –шипажайлар бұл, ең алдымен бойында курорттық ұйымдардың қызметін қамтамасыз ететін нысандар. Курорттық қызмет адамға, демалушыға немесе курортта өз денсаулығын қалыптастырушыға пайда, көмек алып келетін әрекет.

Демалушыларға көрсетілетін курорттық қызметтер сәйкес деңгейлі болуы керек. Олардың ішінде көп көлемін негізгі разрядқа жататын курорттың табиғи факторларын қолданумен байланысты қызметтер алу керек. Курорттық- санаториялары өз кемшіліктеріне, қиындықтарына қарамастан денсаулық қорғау жүйесінде өз орны бар.

Қазақстан Республикасындағы санаторлы-курорттық саланың дамуындағы экономикалық құраушы емес, әлеуметтік тиімділік басымды болып табылады. Қазақстан Республикасының санаторлы-курорттық қызметтер нарығының дамуы және жұмыс істеуін жетілдіру талдау мен бағалау үшін өзекті тақырыптардың бірі болып табылады.

Халық денсаулығы – бұл еліміздің ең басты құндылығы, осындай аса маңызды құндылығымызды қорғау қаладағы бәсекеге қабілетті түрлі жекеменшік түріндегі және өзара тығыз қарым-қатынаста қызмет атқаратын жан-жақты дамыған денсаулық сақтау саласына жүктелген.

Қорытындылай келе, еліміздегі санаторлы-курорттық туризмді дамыту барысында туындайтын өзекті мәселелерге:

• 
  нарықтағы ақпараттық қамтамасыздандырудың әлсіз дамуы;  
  
• 
  танымалдылықты арттыратын ақпараттың жеткіліксіздігі;
  
• 
  барлық санаторлық-курорттық орталықтарды біріктіретін жүйенің, комитетттің жоқтығы;
  
• 
  санаторлық-курорттық қызметті реттейтін ортақ стандарттау, аккредитациялау қызметінің жоқ болуы;  
  
• 
  отандық көлік құралдарының жетіспеушілігі;  
  
• 
  білікті кәсіби мамандардың жетіспеушілігі;  
  
• 
  туристердің ішкі туризмге деген қызығушылықтарының төмендігі.
  

Еліміздегі санаторлық-курорттық туризмді дамытуды жетілтіру үшін келесі іс-шаралар анықталды:

• 
  санаторлық-курорттық қызметті реттейтін ортақ стандарттау, аккредитациялау қызметін енгізу;
  
• 
  санаторлық-курорттардық ортақ жүйеге ерікті түрде келтіру, тіркеу, санаттық деңгейлерін анықтау;
  
• 
  санаторийлар базасында қосымша табыс табу мақсатында түрлі медициналық қызмет түрлерін енгізу;
  
• 
  жалпы куроттық режимді сақтай отыра, санаторлық-курорттық мекеме тәртібімен сәйкестендіре, үйлестіре келе, көңіл-көтеру, бос уақытты ұйымдастыру индустриясын дамыту;
  
• 
  нарықта отандық санаторлық-курорттық туризмнің танымалдығын арттыру мақсатында, жарманалық,маркетингтік іс-шараларды жоспарлау;
  
• 
  тамақтану, сервис деңгейін арттыру бойынша іс-шараларды жүзеге асыру, және де санаторлық-курорттық мекемелердің нөмірлік қорларын жыл бойы қолдану мақсатында қосымша ақылы қызмет түрлерін енгізу;
  
• 
  санаторлық-курорттық қызметте білікті кәсіби мамандарды оқыту.
  

1. 
   «Қазақстан Республикасының туристік саласын дамытудың 2020 жылға дейінгі тұжырымдамасын бекіту туралы» Қазақстан Республикасының Президенті Жарлығының жобасы туралы Қазақстан Республикасының Үкіметінің 2013 жылғы 28-ші ақпан № 192 Қаулысы. Интернет-ресурс: http: //adilet.zan.kz/kaz/
   
2. 
   Жинкин А., Паламарчук О. Курортное дело, спорт и туризм// Жинкин А., Паламарчук О./Кубань: история, экономика, культура. – Краснодар, 2001 – гл. YII.с – 245-271.
   
3. 
   Шабельникова С.В. Оценка рекреационных ресурсов Республики Казахстан для целей развития отдыха и туризма. - Алматы ,2000.
   
4. 
   Замятин С.И. Курорты, санатории и лечебные местности Казахстана.- Алма-Ата : АН Каз ССР,1986
   
5. 
   Хамнюк В.Ф. Природные лечебные богатства Казахстана, перспективы их использования.- Алматы , 2007.
   
6. 
   Ердаулетов С.Р. Туризм географиясы: тарихы теориясы қолдану әдісі практикасы – А.: «Атамура»,2000.- 336б.
   
7. 
   Курортология және курортотерапия анықтамасы редакторы проф Данилов Ю.Е. проф Царфис П.Г. – М.: «Медицина», 1973 – 647б
   
8. 
   Полторанов В.В. СССР – дегі Емдік – санаторлы курорттар М.: 1971. – 255б.
   
9. 
   А .Хасeнов. Қымыз жәнe оның eмдiк қасиeттeрi – А.: Казгосиздат, 1961.- 41б.
   
10. 
    А. Соколова Тeрeскeн өзeнi батпағының eмдiк қасиeттeрi жәнe Жаңа Қорған курортындағы гинeкологиялық науқастардың eмдeлуi//– Алматы.: 1975.- 13б.
    
11. 
    А.Г.Ким Қазақстандағы рeкрeациялық тeрриторияларға баға бeру жәнe туристiк рeкрeациялық шаруашылық– А.: Рауан, 1997.- 205б.
    
12. 
    А.П. Парфeнов Табиғаттың eмдiк қасиeттeрi – Л.: Лeнинград, 1963.- 44б.
    
13. 
    Б.И. Сматов А.К Кац. Қазақстан ауылдарының eмдiк орындары. – Алматы: Кайнар, 1985.- 71б.
    
14. 
    В.В. Полторанов М.М Мазур. Санаторлы курорттық eм мeн оның жағымдылығы – М.: Профиздат, 1989.- 263б.
    
15. 
    В.Ф. Хомнюк Қазақстанның табиғи eмдiк байлықтары пeрспeктивалары мeн қолданылуы – Алматы. – 1986.- 22с.
    
16. 
    E .А Зрянина. Дeнсаулық үшiн арнайы турлар // Тур бизнeс журналы– 2002 - №8 – С.23
    
17. 
    А.Н. Белова, С.В. Прокопенко. Нейрореабилитация. – 3-е из., перераб. и доп. М., 2010 г. – 1288 с.
    
18. 
    Eрдаулeтов С.Р. Туризм гeографиясы: тарихы тeориясы қолдану әдiсi практикасы – А.: «Атамура»,2000.- 336 б.
    
19. 
    Клячкин Л.М., Щегольков А.М. Медицинская реабилитация больных с заболеваниями внутренних органов: Руководство для врачей. – М.: Медицина, 2000. – 328 с.
    
20. 
    Жeр қойнауы мeн табиғи рeсурстары: Заңдық актiлeр жинағы – Алматы.:
    
21. 
    Истомин Ю. Санаторийгe – Мораторий // Ковчeг газeтi – 1996 – 28.03 – 3б
    
22. 
    Алма Арасан Курорттары / С.А Абдималинов, Н.Д. Тлeубаeв – Алматы.: Өнeр, 1982.- 14с.
    
23. 
    К Нургалиeв. М. Тeмирханов Қазақстанның eмдiк орындары – А.: Қазақтың Мeмлeкeттiк баспаханасы 1957. – 77б.
    
24. 
    Кeңeс Одағының курорттарында eмдeлу мeн дeмалу//рeдактор-құрастырушы Д.Г. Оппeнгeйм – М.: Мeдгиз, 1962.- 560б.
    
25. 
    Климаттық eмдeу мeтодикасының нeгiзгi принциптeрi проф рeдакторы А.С.Вишнeвского – М.: Мeдицина, 1965. – 413б
    
26. 
    Курортология нeгiздeрi / рeдакторы В. А. Алeксандрова – М.: Мeдгиз, 1958.- 290б.
    
27. 
    Көктем шипажайының ресми сайты. Интернет-ресурс. Кіру тәртібі: http://koktem.info/
    
28. 
    Курорттық eмдeлу / Н.А Бeлая, И.П Лeбeдeва.– М.: Знаниe, 1978. – 63б.
    
29. 
    Курорттық рeкрeациялық шаруашылық (аудандық аспeктiлeрi) Гидбут А.В., Мeзeнцeв А.Г. – М.: Наука, 1991.- 91с.
    
30. 
    Виктор Мосолов Жeтiсу шипажайлары – Алматы.: «Кайнар», 1986.- 199б.
    
31. 
    Қазақстан курорттары / Рeд мeд ғыл канд И.Г.Жeлeзникова – Алматы.: 1973.- 225б.
    
32. 
    Официальный сайт Агенства РК по статистике. Интернет-ресурс. Кіру тәртібі:www.stat.kz
    
33. 
    Қазақстан курорттары. Сұраныс нұсқаушысы –Алматы.: Қазақстанның шeтi Өгiз 1933.-143с.
    
34. 
    Қазақстандағы минeралды суларды қолдану(Бальнeологиялық аспeктiлeр) /Ж.С.Сыдыков, М.С.Кан, Э.К.Ким т.б. ҚазССР АН Гидрология мeн гидрофизика институты – Алматы.: Ғылым, 1986.- 101б.
    
35. 
    М.С. Бeлeнький Курорттардағы батпақ пeн eмдeлу мeтодикасы – Киeв.: Госмeдиздат ҰССР, 1963.- 129б.
    
36. 
    Н. Литвинова. Қазақстанның курорттары мeн eмдiк орындары – А.: Казгосиздат, 1938.- 92б.
    
37. 
    Сарығааш оңалту-емдеу кешенінің ресми сайты. Интернет-ресурс. Кіру тәртібі: http://sariagash.kz/
    
38. 
    Ресми статистикалық ақпараттар, 2016 жылғы санаториялық-курорттық қызмет туралы жедел деректер, бюллетендер. Интернет-ресурс. Кіру тәртібі:www.stat.kz
    
39. 
    ҚР-ң Президент ісінің Басқармасының медициналық орталығы, Интернет-ресурс. Кіру тәртібі: http://ehealth.kz/en/
    
40. 
        Қазақстан Республикасының денсаулық сақтау саласын дамытудың 2011 – 2015 жылдарға арналған «Саламатты Қазақстан» мемлекеттік бағдарламасы»//www.akorda.kz.