Рылыс академиясы

136 
Толқынды иреңділік толқын тәріздес қисық 
талшықтың азды кӛпті ретті орналасуында кӛрінеді, 
және ерекше жылғалық текстураны құрайды (6.13-
сурет). Талшықтың осындай орналасуы кӛбінесе 
діңнің түбір бӛлігінде, әсіресе діңнің түбіріне ӛту 
жерінде байқалады. 
Бытысқан 
иреңділік 
талшықтың 
ретсіз 
орналасуымен сипатталады; негізінде ағаш ӛсімше-
сіндегі ағаш безі үлгілерінде кездеседі. 
Әдетте иреңділік ағаштың бӛлек бӛліктермен 
шектелетін жергілікті ақауды кӛрсетеді, бірақ ол 
кейде ұзын діңде кездесуі мүмкін,мысалы карель 
қайыңдарында (3.1,в-сурет). Н.О. Соколов пен А.Я. 
Любавский және басқалардың зерттеулеріне сай 
бұндай ағашқа кішкентай паренхимдық торларды 
құрамдарын топтастыратын ірі кеңкүрделі ӛзек 
сәулесінің болуы тән. Ерекше қошқылтым ӛрнекті 
сурет паренхимдік бӛлікте және кеңкүрделі сәле 
торында орналасқан қоңыр пигментпен жасалынады.
Беттегі иреңділік бӛлігінің ұзындығы мен енін 
ӛлшей отырып, ақаулары бар сортименттің бетінің 
ауданын пайызбен кӛрсетеді. Иреңділік созылу 
кезінде ағаштың беріктілігін тӛмендетеді, соғу тұтқырлығы мен жарылу 
кедергісін арттырады. Иреңділік ағашты механикалық түрде ӛңдеу қиын. 
Сонымен бірге иреңділік (әсірсесе бытысқан) ағашты әрлі материал ретінде 
қолдану кезінде жоғарғы бағаланады әрі әдемі текстура құрайды, сондықтан 
иреңділікті шартты ақау деп есептеуге болады. 
Бҧрама. Бұтақша мен ӛсімшедегі жылдық қабаттың жергілікті 
қисаюы.кесілген ӛнімнің бүйір жақ бетінде және шпонда қисайған жылдық 
қабаттың бүгілген немесе тұйық шоғырлас контурлары байқалады. Біржақты 
бұрама деп бұраманың сортименттің бір шектес 
жағына немесе екі шектес жағына шығуын 
айтамыз (6.14-сурет), ал ӛтпелі деп бұраманың 
сортименттің қарама-қарсы жағына шығуын 
айтамыз. 
Кесілген ӛнімнің бүйір жақ бетінде мен 
шпонда бұраманың ұзындығы мен енін ӛлшейді, 
сонымен қатар, 1 метрдегі немесе кесілген ӛнім 
мен бұрамадағы сортименттің жалпы ұзындығы 
мен 1 м
2
– тағы немесе шпондағы барлық беттегі 
бұрама 
санын 
есептейді. 
Бұтақшаларымен 
қоршалған бұрамалар негізгі сортиментте есептелінбейді.
Созу күшінде жүрген ӛтпелі бұраманың болуы кезінде ағаштың ең үлкен 
беріктілігінің тӛмендеуі байқалады. Сонымен қатар, бұрамалар соғу 
6.13-сурет. Қайыңның 
толқынды иреңділігі
 
6.14-сурет. Біржақты 
бұрама

137 
тұтқырлығын тӛмендетеді. Әсіресе бұрамалар кішкентай сортиментке қауіпті 
болады.
2. Реактивті ағаш. Кӛлбеу және қисық дің мен бұтақтарда әлем 
ботаникалық әдебиетте реативті атын алған ерекше ағаш жасалынады. Бұл ақау 
қайта бӛлу заттарын, ынталандырғыш немесе ӛсімқорлық процесін, жел 
салмағын, ӛсу күшін, осмостық қысымды және т.б факторларды туғызатын 
ауырлық күш кезінде пайда болады.
Қисаю. Қылқан жапырақты тұқым ағаш құрамындағы бұл ақау жылдық 
қабаттың кеш аумақтағы енінің жуықтап артуын кӛрсетеді. Қисық ағаш түсі 
бойынша кеш ағашқа ұқсайды. Қисаю әсіресе діңнің қисайған немесе бүгілген 
кысылған аумағында пайда болады, яғни тӛменге жаққа. 
Тұтас қисаю (6.15,а-сурет) жалпы аумақтың күңгірт боялған түрдегі ұзақ 
бүгіліске ұшырататын кейде сопақ пішіні бар қиманың жартысынан кӛп бӛлігін 
алатын діңнің кӛлденең жағында пайда болады. Ӛзек қалыпты ағаштың аумақ 
ағашында жылжиды. Қисық ағашта жылдық қабат кең болады, ал әр жылдық 
қабаттың шегіндегі кӛшу қалыпты ағаштан қарағанда жарықтан қараңғы 
аумаққа қарай аздау қатты болады. Әдетте қисық ағаштың беті қалыпты 
ағаштың бетінен тегіс болады. Тұтас қисаю кӛлбеу діңнің түбір жағында жиі 
байқалынады; оны қисайған діңнің созылған аумағында, сонымен қатар тӛменгі 
бұтақша аймағында байқауға болады. 
Жергілікті қисаю (6.15,б-сурет) діңнің қысқа уақытта иілі немесе басқа 
факторлардың әсерінен пайда болады. Діңнің кӛлденең жағында жергілкті 
қисаю бір немесе бірнеше жылдық қабаттарды қамтитын доға тәріздес аумақ 
ретінде байқалады. 
Кесілген ӛнімнің бүйір жақ беті мен шпонда тұтас пен жергілікті кисаю 
дың ендері әртүрлі күңгірт қараңғы жолақтары болады. Әсіресе жетілген ағаш 
тұқымдарында атап айтсақ, шырша мен майқарағайда қисаю жиі кездеседі, әрі 
жақсы байқалады; балқарағай, қарағай самырсынның күңгірт боялған ядролы 
аймақтарында қисаю дұрыс кӛрінбейді.
Қисаю оның аумақтарын алатын ені мен ұзындығы бойынша ӛлшейді; 
сонымен қатар, ақаулары бар сортименттегі аумақ бӛлігін анықтауға болады 
(пайызбен). 
6.15-сурет. Қисаюдың түрлері: 
а – тұтас; б – жергілікті 

138 
Қисық трахеидтердің кӛлденең қимада дӛңгелек пішіні болады; ірі тор 
аралық кеңістік қалады. Қабырғаның қалыңдығы қалыпты трахеидтің 
қабырғасынан 2 есе үлкен. S
3 
(1.7-сурет) қабат қабырғада болмайды, ал S
2 
қабатта микрофибрилді кӛлбеу 45
0 
яғни қалыптыдан анағұрлым үлкен. Бұл 
бойлық микрокесуде кӛлбеу жарықшақтармен байқалады. Қисаю аймағында 
сонымен қатар, басқа да тес ӛскіш бӛліктерде трахеидтің ұзындығы қалыпты 
ағаштардың қарағанда 10...40% - ға кіші. 
Қисық ағаштарда целлюлозаның құрамы шамамен 10% -ға тӛмендейді, ал 
лигнинің құрамы артады. Талшықты бойлай қысу және статистикалық ию 
кезінде оның тығыздығы, кӛлденең қаттылығы мен беріктілігі артады, бірақ 
созу кезінде беріктілік шегі мен соғу тұтқырлығы тӛмендейді. Талшықты 
кӛлденең қысу кезінде қозғалыс модулі мен серпімділік модулі артады, ал 
бойлай қысу кезінде серпімділік модулі азаяды. 
Қисық ағаштағы талшықтың бойлай кебуі қалыпты ағаштан қарағанда 2 
есе аз, бірақ талшықтың бойлай (микрофибрил кӛлбеуінің үлкен бұрыш 
салдарынан) кебуі анағұрлым артады (10 есе не одан да кӛп). Бұл кесілген 
ӛнімнің бойлық қисаю мен жарылуына алып келеді. 
Қисық ағаштың гигроскопиялық (ылғал тартқыштық) шегі тӛмен; ӛлшемі 
кішкентай трахеид қуысы мен жиекті кеуекпен байланысты, газ бен 
сұйықтыққа арналған ағаштың ӛткізгіштігі тӛмендейді; су сіңіруі азаяды. 
Баланста қисаюдың болуы таза химиялық целлюлозаның шығуы азайтады, 
сонымен қатар оны ағартуға кеткен шығын артады. Қисаю салдарынан қағаз 
ӛндірісінде қолданылатын ағаш массасының сапасы тӛмендейді және тақтайды 
кӛлденең кесу кезінде ара қысылып қалады.

жүктеу/скачать 7,3 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: