Жалпы дәйексөзге қойылатын талаптар

1) Дәйексөздің мәтіні тырнақшаға алынады және автордың жазылу ерекшеліктерін сақтай отырып, қайнар көзінде берілген грамматикалық түрде беріледі.

2) дәйексөз дәйексөзді қысқартпай және авторлық ойды бұрмаламай, толық болуы керек.

3) сілтеме жасау кезінде әр дәйексөзге пайдаланылған дерек көздерінің тізімін пішімдеу талаптарына сәйкес библиографиялық сипаттамасы келтірілген дереккөзге сілтеме қоса берілуі керек.

- абзацтарды дәйексөзден бастау ұсынылмайды, сонымен қатар бір дәйексөзді екіншісінен кейін бірден орналастыру ұсынылмайды.

- тексерілмеген немесе жалпы қабылданған немесе банальды мәлімдемелерден тұратын дәйексөздерден аулақ болыңыз.

Сонымен, ғылыми жұмыстарды дайындау кезінде алғашқы ақпарат көздеріне (монографиялар, ғылыми мақалалар, диссертациялар және т.б.) сілтеме жасау ұсынылады. Қосымша дереккөздерді пайдалану тек зерттеу проблемасымен танысу және жұмыстың негізгі концептуалды-категориялық аппаратын анықтау кезеңінде ғана ақталған сияқты.

Шығармада екінші көздерден алынған мәліметтерге сілтеме жасау кезінде авторлар көбінесе екі өрескел қателіктер жібереді:

- ақпаратты өздері бастапқы көзден тапқандай келтіріңіз (бұл кезде ақпараттың қайталама көзі бар екені жасырылады, ал бастапқы дереккөздің библиографиялық деректері студенттердің жұмысында қайта жазылады);

- олар ақпаратты екінші дерек көзінің авторына тиесілі ретінде келтіреді (мұндай дәйексөзбен, керісінше, бастапқы ақпарат көзінің бар екендігі жасырылады, ал екінші дереккөздің библиографиялық деректері жұмыста көрсетілген).

Бұл екі қате де ғылыми жұмыста бірдей қолайсыз. Мұндай дәйексөз ғылыми фактілерді бұрмалауға және басқа біреудің жұмысының нәтижелерін иемденуге әкеледі. Осы қателіктерді сіздің

шығармаларыңызда қайталамас үшін, екінші көздерге сілтеме жасау ережелерін мұқият оқып шығыңыз.

Ғылыми жұмыста келтірілген барлық дәйексөздер түпнұсқа дерек көздеріне сәйкес тәуелсіз түрде тексерілуі керек. Жұмыс үшін түбегейлі маңызды ақпаратқа сілтеме жасағанда, бұл сөзбе-сөз дәйексөз болмаса да, оны бастапқы дерек көзімен салыстырып тексерген жөн. Мұндай тексеру түпнұсқа дереккөзге сілтеме жасау кезінде басқа авторлар жіберген мүмкін болатын қателіктердің қайталануын болдырмауға мүмкіндік береді, сонымен қатар студентке түпнұсқа автордың позициясын дұрыс түсінуіне және келтірілген сөздерді түсіндіру дәлдігіне мүмкіндік береді.

Келтірілген мәтіндермен өз бетінше танысу, сонымен қатар ғылыми этиканың ең маңызды талабы: бірінші ретті дәйексөз ретінде автордың өзі таныс мәтіндерді ғана келтіруге болады. Әйтпесе, мұндай дәйексөз плагиат деп саналады (дәйексөздің екінші көзіне сілтеме жасамай, жұмыс авторы сол арқылы басқа адамның зерттеу және талдау жұмыстарының нәтижелерін иемденеді).

Көзін көрсету мүмкін болмаған жағдайлар:

- түпнұсқа көзі қайтарымсыз жоғалды.

- түпнұсқа дерек көзі жоқ немесе оны іздеу объективті себептерге байланысты қиын (мысалы, ол жабық кітапханаларда немесе қоймаларда орналасқан).

- келтірілген мәтін автордың сөздерін басқа адамның естеліктеріне жазу арқылы белгілі болды.

- түпнұсқа дерек көзі сирек кездесетін тілде жазылған, оны аудармаға шығарма авторы қол жеткізе алмайды.

- дәйексөз екінші дереккөз авторының мұрағаттық немесе әдеби зерттеулерінің нәтижесінде табылды (мысалы, классикалық әдеби шығармадан сәтті үзінді таңдалды). Егер бұл жағдайда студент өз бетінше көрсетілген библиографиялық мәліметтерден дәйексөз тауып, оны екінші дереккөзге сілтеме жасамай келтірсе, дербес жүргізілген мұрағаттық немесе әдеби зерттеу туралы қате әсер жасалуы мүмкін. Дәйексөз оны келтірген автордың дәлелдеу жүйесінің иллюстрациясы ретінде

келтірілген (бұл жағдайда қызығушылық дәйексөздің өзі емес, оның қарастырылып отырған мәтінде қолданылуы).