С. Г. Тажбаева Редакция алқасы

Вестник КазНПУ им. Абая, серия«Педагогические науки», №2 (50), 2016 г. 
266 
қорған  болып  есептелген.  Қазақ  зергерлері  `рбір  тастың  өзіне  т`н  қасиеті,  ерекшелігі,  кереметі  бар 
екенін  білген.  Олардың  біреуі  адамға  құт  `келсе,  енді  бірі  тіл-көзден  сақтайды,  ал  кейбірінің  тіпті 
құрғақшылықта жаңбыр шақыратын ж`не т.б. қасиеттері бар екен. Орта ғасырларда емші, д`рігерлер 
алтын, нефрит, маржан тастарын жұту өмірге қауіп төндірмейді, қайта оны ұзартуға септігін тигізеді 
деп есептеген.  
Қазақ  халқының  `йелге  байланысты  ұғым-түсініктері,  қалыптасқан  көзқарасы  ғасырлар  бойғы 
өмір т`жірибесінде түйінделіп, халық даналығының м`йегі – мақал-м`телдерде сақталған. Оны мына-
дай мақал-м`телдерден көруге болады: "Жақсы .йел теңі жоқ жолдас, түбі жоқ сырлас ", "Ақылды 
.йелдің ішінде алтын бесікті ұл жатар", "Еріншек .йел опа жағады, ерінбес .йел еңбек табады", 
"Жақсы .йел асын жасырмайды", "nділсіз болса, би оңбас, dйелсіз болса үй оңбас" т.б [12].  
Бүгінгі `йел қазақ `йелі – өте еңбекқор, ізденімпаз, жаңалыққа жаны құштар адам. dйтсе де, бүгін-
гі  қазақ  `йелі  мен  қыздары  қоғам  сұраныстарынан  тыс  алмай  өзін-өзі  жетілдіріп,  жақсыға  ұмтылыс 
жасай отырып, ұлттық д`стүр мен болмысымызға т`н қасиеттерді бойына жинауы тиіс. Себебі, `йел-
дің көзі ашық, көкірегі ояу болмайынша ұрпақ т`рбиесі оңармақ емес, сонымен қатар, ұлттық т`рбие-
ні ұрпақ санасына сіңіру үшін ең алдымен аналарымыз бен қыздарымыз саналы болмақ керек. Елба-
сы  Н.d.  Назарбаевтың  «Білім  мен  т`рбие  адамгершілікті  тұлға  қалыптастырудың  қос  қанатындай. 
Білім `лемдік, ал т`рбие ұлттық болуы керек»,- деп айтуы бүгінгі жаһандану заманында `лемдік білім 
мен  ұлттық  білімді  тең  ұстауымыздың  қажеттілігін  ескертеді.  Сондықтан,  т`рбиеде  ілгері  жылжи 
отырып, артымызға да қарауды ұмытпайық.  
 
 
 
1 Назарбаев Н.n. Қазақстан Республикасының Президенті  Н.n.Назарбаевтың «Қазақстан жолы – 2050: 
Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» Қазақстан халқына  Жолдауы. 2014 ж. 
2 Қазақстан Республикасының статистикалық жылнамалығы. -Астана, 2011. 
3 nл-Фараби. nлеуметтік этикалық трактаттары.  - Алматы: Ғылым, 1975. - 305 б. 
4 nуезов М. Адамдық негiзi - eйел. 20-томдық шығармалар жинағы. - Алматы: Жазушы, 1984. -Т.15. –Б.7-9. 
5  Қорқыт  Ата.  Энциклопедиялық  жинақ.  //Редакциясын  басқарған  n.Нысанбаев.  -  Алматы:"Қазақ  энцик-
лопедиясы баспасы, 1999. - 128 б. 
6.nлемдік  педагогикалық  ой-сана.  10  томдық.1-том.  Ежелгі  дeуір/  Жетекшісі  n.Н.Көшербаева.  –Алма-
ты,2008.-400 б. 
7  «...Народы  Средней  Азии».  Рукопись  профессора  Ю.К.Малницкого.  ЮКОГА.  Фонд  №  1170.  Название 
фонда  «Документы  о  жизни  и  деятельности  казахской  национальной  интеллигенции  в  Туркестане»,  ОП  10, 
Дело 4. − 118 с. 
8 Байғұтова А.М. «Қазақ eйелі» коцептісінің этномeдени сипаты : Филол. ғыл. канд. дис.авторефераты. - 
Алматы, 2008. - 35 б.  
9 "Мұсылман" журналы, 2004. №1, қаңтар, -Б.-24. 
10 Шойбеков Р. Қазақ зергерлік өнерінің лексикасы. - Алматы: Қазақстан, 1993. - 203 б. 
11 nмірбекова А.Б. Концептілік құрылымдардың поэтикалық мeтіндегі вербалдану ерекшеліктері: Филол. 
ғыл. канд. дис. - Алматы, 2006. - 117 б. 
12 Қазақ мақал-мeтелдерi. //Құрастырған: Ж.Малайсайрин. - Алматы, 2004. - 184 б. 
 
 
 
Резюме 
Особенности воспитанности девочек у казахского народа 
Атемова К.Т. – д.п.н., профессор казахско- турецкого университета имени К.А. Ясави. 
Омарова Г.А. – к.п.н.,доцент университета «Мирас», заведующий кафедрой педагогики-психологии. 
Статья сопоставляет и характеризует воспитание девочек казахского народа и  на основе национальной идеи 
требование  и  поведение  воспитанности.  Казахские  обычаи  и  традиции  описаны  в  значении  женских  особен-
ностей  и  закономерностей  образования,  является  сравнительный  анализ  взглядов  функции  в  развитии  совре-
менного общества. Тем не менее, в статье формируется история становления одежды казахстанских женщин. 
Ключевые  слова:  Казахская  женщина,  Воспитание  девушек,  национальная  (народная)  культура,  манера 
одеяния, общения. 
 
 
 
 
 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №2 (50), 2016 ж. 
267 
Summary 
Features of behavior of girls at Kazakh people 
Atemova K.T.- Doctor of ped, Professor Kazakh-Turkish  University named after Kh. A. Yassawi. c.Turkestan  
Kalipa_atemova@mail.ru 
Omarova G.A.- Cand. of ped, assistant of professor, “Miras” university Head of the department pedagogy  
and psychology 
Article compares and characterizes the education of girls and the Kazakh people on the basis of the requirement of 
the national idea and behavior education. Kazakh customs and traditions are described in the value of women's features 
and patterns of education, is a comparative analysis of the views of the functions in the development of modern society. 
Nevertheless, the article is formed by the history of formation of Kazakh women clothes. 
Key words: Kazakh woman, girl’s upbringing, national culture, manners of apparel, communication. 
 
 
УДК 821.512.122.09+821.512.161.09 
 
КӨНЕ Д,УІР МҰРАЛАРЫ Ж,НЕ ҚАЗІРГІ ЖАСТАР 
 
П.К. Берікболова – аға оқытушы, докторант 
Сүлейман Демирел Университеті, semey1992@mail.ru 
 
Автор  бұл  мақалада  қөне  д`уір  мұралары  жайлы  қазіргі  жас  білімгерлердің  көзқарасын  анықтау,  көне 
мұраларды оқып, білуге құштарлығын, қызғушылығын сауалнама арқылы тексеріп баға беруге тырысты.  
Жастарға берілген біліммен қатар т`рбиенің де орны ерекше екендігі белгілі. Адамзаттық т`рбие мен бірге 
ұлттық  т`рбиенің  де  қатар  жүруі  педагогиканың  басты  мақсаты  болып  табылады.  Жастардың  бойына  ұлттық 
т`рбиені  сіңіру  үрдіснде  түркілік  т`рбиені  аттап  кету  қазіргі  таңда  мүмкін  емес  десе  де  болады.  Жастардың 
көне  мұраларды,  тарихымыздың  алғашқы  бастауларын  не  ғұрлым  терең  ж`не  кеңірек  білсе  отанына,  жеріне, 
еліне деген сүйіспеншілігі соғұрлым арта бермек. Түп-тамырын білмеген ел болашағын да тұғырықты қылып 
қалыптастыра алмайды. Осы мақаламызда жас білімгерлердің көне мұраларымызға деген көзқарасын анықтау, 
көне  мұраларды  оқып  білуге  құштарлығын,  қызығушылығын  сауалнама  арқылы  тексеріп  баға  беруге  тырыс-
тық.  Осы  сауалнамаға  «Ежелгі  д`уір  `дебиеті»  п`ні  өтілетін  «Қазақ  тілі  мен  `дебиеті»,  «Қазақ  филологиясы» 
мамандықтарының студенттері қатысты. Сауалнама 9 сұрақтан тұрады. Қатысқан білімгерлердің саны – 117.  
Бұл мақаламызда осы сауалнама н`тижесін сараптап сараладық ж`не жасардың көне мұраларымызға деген 
көзқарастарын  анықтап  қорытынды  жасадық.  Бұл  сауалнамадан  жасаған  қортындымыз,  жастардың  көпшілігі 
өздерін ескі заманмен бірлікте қарастырмайды. Көне кезеңді өздеріне жат санайды, көне түркі тайпаларын ата-
бабамыз, олардың тарихы, м`дениеті, д`стүрі мен `дебиеті де менікі деп санамайды. Яғни, бүгінгінің ең үлкен 
проблемасы – көне кезең мен бүгінгі заман арасындағы байланыс үзілген. Бұған, `рине, Кеңестік кезеңнің зор 
ықпал  жасағанын  білеміз.  Сондықтан,  бірінші  кезекте,  көне  тарихымыз  бен  бүгінгі  ұрпақ  арасындағы 
жалғастықты насихаттайтын, ашып көрсететін, жастар санасына сіңдіретін жұмыстар атқаруымыз керек.       
Тірек сөздер: Көне мұралар, , тарихи тұлға, тарихи жады, сауалнама 
 
Көне д`уір мұраларын меңгерту – жастардың тарих туралы ой-танымын кеңейтеді, өз ата-бабасы-
ның тарихына тереңірек тануына үлес қосады. Бұл бір жағынан білім болса, екінші жағынан т`рбие. 
Себебі,  тарихи  оқиғалар,  тұлғалар  мен  м`тіндер  жайлы  ақпарат  білу  –  білім  көкжиегін  кеңейтсе,  өз 
бабасының,  жалпы  адамзат  баласының  өткен  өмірі,  ұстанған  ұстанымы,  м`дениеті  мен  өркениеті, 
салт-д`стүрі  жайлы  білу  –  білімгердің  өз  өміріне  сын  көзбен  қарауға,  д`стүрмен  танысып,  бойында 
жақсы қасиеттер қалыптастыруға ұмтылуға септігін тигізеді. 
Білім  мен  т`рбие  егіз  жүрмеген  жерде  педагогиканың  басты  мақсаты  орындалмайтыны  белгілі. 
Сондықтан жастарға берілетін білімнің т`рбиелік м`ніне ерекше көңіл бөлу қажет. Қазіргі Қазақстан 
жағдайында бұл баса м`н берерлік жайт. dлемдік тартыс-тайталаста т`уелсіздіктің нығаюы жолында 
жан-жақты жұмыс жасамаса болмайды. Ел т`уелсіздігін сақтап, бекіте түсу үшін де `лі талай жұмыс-
тар атқарылу қажеттігін анық түйсініп отырмыз. Сондықтан бала т`рбиесі, болашақ ұрпақ м`селесі – 
біздің елдің аса бір маңызды түйіткілі.  
М`селен, білім бер барысында айтылған жалаң деректер мен цирфлар білімгердің ойында жатта-
лып  қалмауы  мүмкін,  бірақ  сол  м`тін,  оқиға,  дерек  беретін  өнеге,  т`лім-т`рбиелік  м`ні  санасында 
м`ңгілік  сақталып  қалады.  dл-Фарабидің  айтқандай:  «Үйрету  дегеніміз  –  халық  пен  қалаларға 
теориялық ізгіліктерді дарыту деген сөз. Т`рбиелеу дегеніміз – халықтың бойына білімге негізделген 
этикалық ізгіліктер мен өнерлерді дарыту деген сөз. Үйрету тек сөзбен іске асыралады, ал т`рбиелеу 
кезінде  халық  пен  қалалықтарға  білімге  негізделген  қасиеттерден  туатын  іс-`рекет  жасау  дағдысы 

Вестник КазНПУ им. Абая, серия«Педагогические науки», №2 (50), 2016 г. 
268 
сіңіріледі, олар осындай іс-`рекетке жігерлендіріледі, осы `рекетті жасау тілегі қоздырылады, сөйтіп 
осы  қасиеттер  ж`не  бұлармен  байланысты  `рекеттер  (адамдардың)  жан  дүниесін  баурап  алатындай 
ж`не  (адамдарды)  осыған  жан-т`німен  құштар  ететіндей  болуы  көзделеді.  Ал  бірдеңе  жасау  тілегі 
кейде сөз арқылы, кейде іс-`рекет арқылы қоздырылады» [1, 343]. 
Көне д`уірден келіп жеткен м`дени мұраларымызды меңгертуде біз осы ұстанымды басшылыққа 
алуға тиіспіз. Айырықша атап өтетін жайт, қазақ елі ұлт болып қалыптасқан кезеңдегі `деби, м`дени 
мұраларды  білімгерлер  тез  қабылдайды,  жатсынбайды.  Оның  себебі  де  белгілі.  Өзінің  қазіргі  өмірі, 
ұстанымы мен философиясына жақын болғандықтан. Ал ежелгі `деби мұраларды меңгертудегі басты 
қиыншылықтың бірі – білімгердің ол кезеңді жатсынуы, мұндай шығармалардың сөз саптауы бөлек, 
сюжеті жағынан бүгінгі ұлттық туындылардан алшақ болуы. Ал оның себебі, бұл дүниелер бір ғана 
ұлттық  танымның  шығармашылық  жемісі  болмауынан.  Барлық  түркі  халықтарының  ортақ  танымы, 
философиясы, құндылықтары сіңіскен дүние болуынан.  
Дегенмен, бұл туындылар сонысымен ерекше, сонысымен құнды. Ал біздің басты міндетіміз – осы 
күрделі  деп  танылатын  материалды  білімгерге  меңгерту.  Ол  үшін  алдымен  білімгерлермен  осы 
м`селе жөнінде ой бөлісіп, пікір алысып, талқыладық, сауалнама жүргіздік. Мұндағы мақсатымыз – 
білімгерлердің көзқарасын анықтау, көне мұраларды оқып, білуге құштарлығын, қызғушылығын білу 
болды.  
Ежелгі  д`уірде  жазылған  дүниелер  –  жалпы  түркі  өркениетіне  ортақ.  Қазірде  түркі  халықтар 
қатарына  жататын  барлық  халық  «біздің  мұрамыз»  деп  зерттеп  жүрген  туындылар.  Сондықтан  бұл 
п`нді оқыту кезінде түркі халықтарына ортақ м`дениет, `дебиет, тарих, философия деген ұғымдарды 
сырт қалдыра алмаймыз.  
Бүгінде  түбі  бір  түркі жұртының  бірлігі  мығым  болуы  керектігі  жиі  айтылады.  Түркі  халықта-
рының басын қосатын Еуропа одағы, Араб лигасы
 
сияқты халықаралық ұйымдар құрылса деген 
ұсыныстар да айтылған. Түркі халықтарының бірігіп, бір-біріне сүйеніш, жақын серіктес болу 
тиімділігі  жайлы  Кеңес  одағы  құлап,  оның  құрамында  болған  түркі  мемлекеттері  т`уелсіздік  алып 
жатқан кезде айтылып басталған-ды. ХХІ ғасыр өз талабымен келді. Жаһандануда бірлігі мен тірлігі 
жарасқан  мемлекет  ғана өз  болмысын  сақтап  қалатынына,  саяси-экономикалық  тұрғыдан  ұтылмай-
тынын түсіндік. Содан болар соңғы жылдары түркі халықтарының бірлігі жайлы қайтадан жиі айтыла 
бастады.  ТURKSOY,  TASAM,  ТүркПА  сынды ұйымдар  құрылды. Сондай  ұйымдардың  қатарында 
Түркітілдес мемлекеттердің ынтымақтастық кеңесі де бар. 
Бұл  м`селе  жайлы  Қазақстан
 
Республикасының  Президенті  Н.d.Назарбаев  былай  деген  еді: 
«Ортақ  тарихымыздың,  өнеріміздің,  рухани  байлығымыздың  жауһарларын  ең  алдымен  өз  арамызда 
танытып, үйретуге міндеттіміз. Көне түрік мемлекеттігінің негізін қалыптастырған ұлы бабаларымыз 
Бумын  қаған  мен  Елтерісті,  Күлтегін  мен  Білге  Қағанды  бүгінгі  ұрпағымызға  ұғындыра  білу  –  біз 
үшін парыз. Даңқты тарихымыздағы `л-Фараби, Қорқыт баба, Манас, Иассауи, М`улана мен Низами, 
Науаи  мен  Мақтымқұлы  сынды  ойшылдарымызды  д`ріптеу  –  парызымыз.  Қазақстанда  «М`дени 
мұра» бағдарламасы табысты іске асуда. Бұл бағдарламаның аясында халқымыздың бай тарихы, ауыз 
`дебиеті, оның ұлттық құндылықтары, қол өнері мен тұрмыс-салтындағы салт-д`стүрі насихатталып, 
халықтың назарына ұсынылып жатыр. Мемлекет тарапынан қомақты қаржы бөлінуде.  
...Түркі  `лемі  `лі  толық  зерттелмеген  терең  тұңғиық.  Сондықтан,  түркітілдес  халықтардың  тари-
хын, м`дениетін зерттейтін, оқу-ағарту жүйесін үйлестіретін арнайы орталық құру керек деген ойда-
мын.  Біздің  ұлы  бабаларымыз  Алтайдан  Ақ  теңізге  дейінгі  ұлы  далада  өз  билігін  жүргізді.  Бізге 
өшпес қаһармандық эпос ж`не мол рухани қазына қалдырды. Тұңғыш рет `лемге өнеге болған ортақ 
шаңырақ – киіз үйді, темірді, шалбарды, жебені, етікті ж`не өкшені, үзеңгіні ойлап тапты. Осындай 
батырлық эпосты дүниеге танытудың кезі келді деп ойлаймын. Ол үшін жалпыға ортақ Түркі акаде-
миясын құру қажет. Оның құрамында: 
1. Түркі тарихы ж`не м`дениет орталығын.  
2. Түркі тілін зерттеу орталығын.  
3. Түркі кітапханасын.  
4. Жалпы түркі тарихының музейін құру қажет.  
Бұл  шаруа  баршамызға  ортақ  міндет.  Сондықтан  `р  түркі  тілдес  мемлекет  қолдап,  атсалысса, 
көмегін  берсе,  бұл  академияны  бүкіл  түркі  дүниесінің  қасиетті  жері  Түркістанға  немесе  Астанада 
орналастыруға болар еді» деген еді.  [2, 168]. 
Елбасының  осындай  бастамаларына  орай  жастар  арасында  қандай  ой,  пікір  қалыптасқанын  білу 
мақсатында  сауалнамаға  «түркі»  ұғымына  қатысты  да  сұрақтар  қостық.  М`селен  «түркілер»  деген 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №2 (50), 2016 ж. 
269 
ұғым сізге жақын ба?», «Түркілерге ортақ тарих, м`дениет, таным, философия бар деп ойлайсыз ба?», 
«Ежелгі `деби ж`дігерлердегі кейіпкерлер мен оқиғаларды жаныңызға жақын сезінесіз бе?», «Барлық 
түрік халықтарын бір деп, бір-біріне туыс деп санайсыз ба?» ж`не т.б. деген сияқты. Тағы бір ескере 
кететін жайт, біз сауалнама жүргізген оқу орны – Сүлеймен Демирел атындағы университет. Мұнда 
білім алушылардың басым көпшілігі – қазақ, түрік ж`не басқа да түркі халықтары жастары. Яғни, бұл 
тек  қазақ  жастары  ғана  емес,  түрік,  ұйғыр,  өзбек  сынды  `ртүрлі  түркі  тілдес  халықтар  жастарының 
пікірі екенін ескерткіміз келеді.  
Сауалнама 9 сұрақтан тұрады. Қатысқан білімгерлердің саны – 117. Бұл сауалнамаға «Ежелгі д`уір 
`дебиеті» п`ні өтілетін «Қазақ тілі мен `дебиеті», «Қазақ филологиясы» мамандықтарының студент-
тері қатысты.    
«Ежелгі `деби ж`дігерлердегі кейіпкерлер тарихи тұлғалар ма, аңыз тұлғалар ма? Олар жайлы не 
білесіз?»  деген  алғашқы  сұраққа  сауалнамаға  қатысушылардың  81,2  %  тарихи  тұлғалар  деп  жауап 
берген, ал 10,2 % аңыз тұлғалар десе, 8,6 % бұл сауалға «білмеймін» деп белгілеген. Алғашқы тарихи 
тұлға деп көрсеткен 81.2 %-дың 18 % нақты тұлғалардың аттарын атап, кімнің қандай еңбегі барына 
тоқталған,  осы  тұлғалар  туралы  халық  арасында  жүрген  аңыз,  `ңгімелерді  д`лел-дерек  ретінде  кел-
тірген екен. Бұл, `рине, көңіл қуантарлық жайт. Көңіл бөле айта кететін н`рсе, жастар бұл тұлғалар 
туралы тек білім бағдарламалары (тарих, `дебиет п`ндері) бойынша ғана естіп, білмейді екен. Қазақ 
арасында кең таралған Қорқыт жайлы аңыз, Тұмар патшайымның ерлігі жастардың құлағына сіңісті 
екен.  Білімгерлер  тарихи  дерекпен  шектелмей,  халық  жадындағы  ұрпақтан  ұрпаққа  жетіп  келген 
аңыздарды да көкейіне түйе жүреді екен. Яғни, білімгерлердің басым пайызы ежелгі `деби ж`дігер-
лермен таныс, оқыған, олар туралы белгілі бір деңгейде м`ліметтерді меңгерген. Тек 8,6 % білімгер-
дің  «білмеймін»  деген  жауабы  ойландырады.  Себебі,  ежелгі  д`уір  `дебиеті  мектеп  бағдарламасына 
енгізілген. Сондықтан білімгерлер ол жайлы алғашқы деректерді мектепте оқып, білуі тиіс. Олардың 
тарихи тұлға немесе аңыз тұлға екендігін шатастыру кешірімді болса да, олар туралы мүлде білмеу, 
`рине, дұрыс емес деп ойлаймыз. Қанша дегенмен, мектептегі базалық білім адамның ойында сақта-
лып  қалады,  кейінгі  алатын  барлық  білімнің  негізінде  жатады.  Сондықтан  мектеп  қабырғасында 
өтілетін `р п`ннің түпкі м`нін, негізін меңгертуге тырысу керек.   
Ж`не  тағы  бір  м`селе,  түркі  халықтардың  ортақ  тарихы  оқытылмауы  салдарынан  білімгерлер 
ежелгі ескерткіштерде аталатын тарихи тұлғаларды аңыз тұлғалар деп қабылдайды. Себебі, олар оны 
тарих п`нінен емес, `дебиет п`нінен, көркем м`тіннен оқиды. Ал, көркем м`тіндегі көпшілік кейіп-
керлер  ойдан  шығарылатын  болған  соң  білімгер  санасында  олар  аңыз  тұлға  немесе  көркем  образ 
ретінде қабылданады. Ал егер осы тұлғаларға қатысты тарихи оқиғалар мен деректер тарих п`нінде 
оқытылса,  жастар  оның  тарихи  тұлға  екенін  естерінен  шығармайтын  еді.  Сондықтан,  түркі  халық-
тардың  ортақ  тарихын  жазып,  оның  негізінде  оқулық  дайындап,  оны  білім  беру  бағдарламаларына 
енгізу қажет.        
«Көне  д`уір  `дебиетін,  тарихын,  м`дениеті  туралы  деректер  келешек  ұрпақ  бойында  қандай 
қасиеттердің қалыптасуына ықпал еткі мүмкін?» деген екінші сұраққа 26,4% сауалнамаға қатысушы 
білмеймін деп жауап берген. Мұның 8,6% бірінші сауалға білмеймін деп жауап бергендер қатарынан 
болса,  ал  17,8%  ежелгі  мұраларды  оқығанымен  оның  мазмұнын,  сюжетін,  идеясын  тиісті  деңгейде 
түсінбегендер. Ауызша пікір алысу барысында бұл білімгерлер көне мұралардың тілінің ауырлығын, 
сюжетінің  қазіргі  көркем  шығармалардан  бөлек,  күрделі  екендігін  айтты.  Яғни,  бұл  білімгерлердің 
м`тінді оқып шыққанымен оның м`нін, идеясын, мазмұнын түсінбегендігін көрсетеді. Бұдан шығар 
қортынды,  ежелгі  мұраларды  оқыту  барысында  білімгердің  м`тінді  өз  бетімен  оқып  шығуы 
жеткіліксіз. Оқытушы тарапынан түсініктеме, толықтырулар мен талдаулар аса қажет. Жалпы, ежелгі 
д`уір `дебиеті – қазақ `дебиетінің ең даулы, ең кеш зерттелген кезеңі екенін естен шығармау керек.   
Ал  73,6%  білімгер  «көне  д`уір  `дебиетін,  тарихын,  м`дениеті  туралы  деректер  келешек  ұрпақ 
бойында  қандай  қасиеттердің  қалыптасуына  ықпал  етуі  мүмкін?»  деген  сұраққа:  «келешек  ұрпақты 
отансүйгіштікке  баулиды»,  «қолда  барды  қадірлеуді  үйретеді»,  «ұлт  тарихын  білу  келешекке  қадам 
басуға  талпыныс,  ұмтылыс  береді»,  «өзінің  тарихынан  хабардар  болады»,  «ой  қабілеті  дамиды»,  
«ата-баба тарихын біледі», «сана сезімді оятады», «намысын оятады», «тарихын білу арқылы ұлтын 
сүюді үйретеді», «батырлыққа, отансүйгіштікке т`рбиелейді», «жақсы қасиеттерді қалыптастырады»,  
«мінез-құлықты  т`рбиелейді»,  «ата-анасын  сыйлайды»,  «өткенді  тануға  ықпал  етеді»,  «тарихи  м`ні 
бар», «тарихқа қызығушылық оятады», «жастар бойында ерлік, жауапкершілік, отансүйгіштік рухты 
қалыптастырады»,  «өткеннен  үлгі  алуға  үйретеді»,  «тектілік  қалыптастырады»,  «жігерлі,  ел  қамын 
ойлайтын адам қалыптастырады», «елге, жерге деген махаббат артады», «тегімізді танытады», «ұлт-

Вестник КазНПУ им. Абая, серия«Педагогические науки», №2 (50), 2016 г. 
270 
шыл азамат қалыптастырады», «м`дени ой санасын өсіреді», «ұлттық құндылықтарды сақтауды үйре-
теді»,  «рухани  даму  пайда  болады»,  «қайдан  шыққандығын  танытады»,  «қалай  мемлекет  болып 
қалыптасқандығын танытады» деген жауаптар жазған.  
Жастардың  бұл  пікірлері  өте  орынды.  Көркем  шығарманы  оқи  отырып,  оның  т`рбиелік  м`нін 
дұрыс  түсігендіктері  байқалады.  Тіпті,  жан-жақты  түсінеді  екен.  Білімгерлердің  бұл  жауабынан 
шығатын қортынды: көне д`уір мұралары, ежелгі ж`дігерлер жастардың бойынша жақсы қасиеттерді 
қалыптастыруға  көмектеседі,  олардың  өзін-өзі  т`рбиелеуіне  септігін  тигізеді.  Ең  бастысы,  жастар 
ежелгі мұралардың т`рбиелік м`нін дұрыс түсінеді, дұрыс қабылдайды екен.  
Сауалнаманың келесі сұрағы «тарихи жады» деген ұғымды қалай түсінесіз?» деген сауал болды. 
Айта  кетелік,  ежелгі  мұраларды,  көне  ескерткіштерді,  ежелгі  түркі  тарихын,  м`дениетін  меңгеру 
барысында  «тарихи  жады»  деген  ұғымды  қарастырмай  кету  мүмкін  емес.  Себебі,  тарихи  жадының 
сананы  қалыптастыратынын,  оның  халық  өміріне  жоғары  м`нге  ие  екендігін  ғалымдар  жиі  айтып 
жүр.  Солардың  бірін  мысал  ете  кетейік:  «Тарихи  жады  дегенiмiз  де  –  алып  дiңгек.  Асыл  дiңгек. 
Тарихи  жадысы  (яки,  асыл  дiңгегi)  мықты  халық  ешкiмнiң  алдында  тiзерлемейдi,  ешкiмге  құл 
болмайды,  ешқашанда  т`уелдi  күйге,  кiрiптар  халге  түспейдi.  Ана  тiлiн  ұмытатын  кiмдер?  Тарихи 
жадысы  `лсiздер.  Дiнiн  айырбастайтын  кiмдер?  Тарихи  жадысы  қалыптаспағандар.  Тарихи  жадысы 
`лсiз халық өлi сүлдеге айналады. Сондықтан да ұлтты сақтаймын десеңiз, ең алдымен оның тарихи 
жадысын  сақтаңыз!  Сонымен  бiрге  халықтың  тарихи  жадысын  ескiруге,  көнеруге  жiбермей,  ұдайы 
жаңғыртып отыру керек. Ол үшiн халық тарихындағы аса маңызды, iргелi, халықтың рухын оятатын 
ұлттық  идеяларды,  ұлттық  сiлкiнiстердi,  ұлттық  iлгерiлеулердi  жан-жақты  `рi  түбегейлi  зерттеп, 
халықтың  өзiне  қайтып  ұсынып  отыру  қажет.  Бұл  –  Е.Бекмахановтың  ұстанымы.  Тарихшы-ғалым 
ретiндегi ұстанымы» [3].  
Осы  орайда  сауалнаманың  н`тижесіне  көз  жіберсек,  жалпы  сауалнамаға  қатысушының  42,7  % 
«тарихи жады» деген ұғымды мүлде түсінбейтіндіктерін көрсеткен. Ал, қалған 57,3 % өз білгенінше 
жауап  берген.  М`селен,  олардың  түсінігінше  тарихи  жады  дегеніміз  –  «тарихи  білім»,  «тарихи 
ескерткіш»,  «тарихи  естелік»,  «тарихты  ұғыну»,  «тарихи  таным»,  «тарихта  болған  оқиғаларды  есте 
сақтау  қабілеті»,  «тарихи  мұрағат»,  «адамның  ата-бабасының  не  істеп,  не  қойғанын  біліп,  соны 
жадында  сақтауы»,  «тарихи  байлық»,  «өткен  өмір»,  «тарих»,  «`дет-ғұрып»,  «м`дениетімізді  тану, 
тарихты  есте  сақтау»,  «санадағы  тарихи  ақпарат»,  «өз  тарихынан  хабардар  болу»,  «ата-бабамыздан 
берілген  бойымызда,  қанымызда  сақталған  сезім»,  «салт-д`стүр»,  «адамның  санасында  ұмтылмай, 
қанында, жанында, жүрегінде сақталып қалатын ерекше бір мағлұмат», «көрмесек те қанымыз тартып 
тұратын  қасиет»,  «тарихи  құндылықтар  жиынтығы»,  «халықтың  санасында  бұрыннан  бар  ұғымдар, 
яғни,  халық  оны  біледі,  естіген,  көрген,  тұрмысында  қолданған»,  «бұрынғы  ата  бабамыздан  қаны-
мызда қалған естелік», «атаның қаны, ананың сүтімен берілген қасиеттер», «тарихи түсінік», «тарихи 
деректер»,  «тарихта  болған  барлық  н`рселер  қосындысы»,  «үлкен  қор»,  «тарихи  бағалау»,  «туған 
тарихын жадында сақтау», «бүгінге дейін сақталып келген мұралар, ескерткіштер».  
Көріп  отырғанымыздай,  сауалнамаға  қатысушы  жастардың  көпшілігі  «тарихи  жады»  ұғымын 
дұрыс түсінеді екен. dрине, кейбірі өте тар мағынасында, ал кейбірі кең мағынасында. Олай болатын 
жөні  де  бар.  Себебі,  «тарихи  жады»  ұғымы  не  мектепте,  не  жоғары  оқу  орнында  тиісті  деңгейде 
насихатталмайды, түсіндірілмейді, талданбайды. Өйткені, тарихи жады дегеніміз – тарихтан, тарихи 
м`ліметтер мен деректерден, тарихи білімнен, `дет-ғұрып, салт-д`стүрден `лдеқайда тереңде жатқан, 
`лдеқайда маңызды ұғым. Тарихи жады – сананы қалыптастырады.  
«dр заман халықтың тарихи жадын қалыптастыруға өз үлесін қосады. Сонымен қатар кейде кері 
`серінде  тигізеді.  «Тарихи  жады»  –  өте  н`зік  ұғым.  Дамыған  шет  елдерде  онымен  айналысатын 
арнайы  мекемелер  мен  институттарға  дейін  бар.  Біз  сияқты  нарықтық  экономиканы  басынан  кешіп 
жатқан  елдер  жағдайында  тарихи  жадтың  қалыптасуына  көптеген  факторлар  өз  `серін  тигізеді. 
Алдымен,  ол  нарықтың  зардаптарынан  туындаған  ақпараттық  м`ліметтердің  көпшілігі.  Нарықтың 
басты  мақсаты  –  күн  көріс.  Мұндайда  мақсаттарына  жетем  деушілер  еш  н`рседен  сескенбейді,  еш 
н`рсені  аямайды.  Жазғандарын  `демі  мұқабаға  қаптап,  бірден  көзге  түсетіндей  қылып  безендіріп, 
неғұрлым  тез  сатылып,  таралуына  жағдай  жасайды.  Біраз  уақыт  өткеннен  кейін  ғана  оның  ішінде 
жазылғанының сапасына, халықтың санасы мен жадына қалай `сер ететінін ойлай бастаймыз. Міне, 
осындайлықтан  халықтың  тарихи  жадына  деген  көзқарас  пен  жауапкершілік  `рдайым  жоғары 
деңгейде  болуға  тиіс.  Тарихи  жад  тарихи  сананы  қалыптастырумен  тікелей  байланысты.  Мұндайда 
к`сіби  тарихшының  рөлі  ерекше  маңызға  ие.  dсіресе  тарих  п`нінен  оқулықтар  жазу  саласы  тарихи 
жадты қалыптастырудағы қауіпті сала. Кейде бір ғана сөз, немесе ұғым, сөйлем, сурет арқылы тарихи 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №2 (50), 2016 ж. 
271 
жадқа  бірден  нұқсан  келтіруге  болады»  [4].  Жоғарыдағы  жастардың  жауабынан  олардың  тарихи 
жады ұғымын барынша терең түсінгендері де бар екендігі байқалады. М`селен, «адамның санасында 
ұмытылмай,  қанында,  жанында,  жүрегінде  сақталып  қалатын  ерекше  бір  мағлұмат»,  «көрмесек  те 
қанымыз тартып тұратын қасиет», «тарихи құндылықтар жиынтығы», «халықтың санасында бұрын-
нан  бар  ұғымдар,  яғни,  халық  оны  біледі,  естіген,  көрген,  тұрмысында  қолданған»,  «бұрынғы  ата 
бабамыздан қанымызда қалған естелік», «атаның қаны, ананың сүтімен берілген қасиеттер», «тарихта 
болған  барлық  н`рселер  қосындысы»  деген  сияқты  жауаптар  тарихи  жадының  м`нін  танытып  тұр. 
Бірақ дегенмен де, тарихи жадының жаңғырту, көпшілік, `сіресе жастарға түсіндіру, сіңдіру – кезек 
күттірмейтін істердің бірі екені де рас. Жоғарыдағы жауаптар бұл түсініктің білімгерлердің санасын-
да  `лдеқандай  бір  түйсіктің  негізінде  қалыптасқандай  `сер  қалдырады.  Мүмкін  ол    «генетикалық 
жады» болар, кім білсін.  
Біздің  байқағанымыз,  ежелгі  `деби  мұраларды  оқыту  барысында  «тарихи  жады»  туралы  түсінігі 
қалыптасқан білімгер материалды еркін қабылдайды, жеңіл түсінеді, қызығып оқиды. Олар «түбі бір 
түркі  елі»,  «түркі  халықтары»,  «бауырлас  халықтар»  деген  түсінікті  үстірт  қана  ұғынғандар  емес. 
Олар сол «бауырластық негізі неде», «қай уақыттан бері», «неге «түбі бір» деп аталады» деген сияқты 
сауал  төңірегінде  ізденген,  ой  қорытқан  жастар.  Ал,  кейбір  жастар  түркілік  бірлікті  сөз  жүзінде 
айтқанымен  сезінбейді,  сол  бірлікті  өзі  қалай  түйсінетінін,  қалай  қабылдайтынын  түсіндіріп  бере 
алмайды. Бұл баспасөз бетінде немесе кейбір мінберлерден айтылған «түбі бір түркі еліміз», «түркі 
халықтары бауырлас халықтар» деген тіркестерді естіп өскендіктен ғана. Ол бірліктің бастауы қайда, 
бұл  бірлік  бізге  не  береді,  оның  тарихи-саяси  м`ні  қандай  деген  м`селелер  таратып,  түсіндіріліп 
айтылмайды. Осыған орай білімгерлер де бұл м`селенің түпкі негізін тани алмайды. 
Қандай білім болсын, `сіресе халықтың тарихына, тағдырына қатысты дүниелерді балаға мектеп 
қабырғасында жүргенінде түсіндіріп, сіңдіру керек. Өйткені мектептегі алған базалық білім баланың 
өмірлік  білімінің  негізін  құрайды.  Сондықтан  мектеп  қабырғасынан  осы  түсініктердің  м`нін  ашып, 
түсіндіру қажет, нақты тарихи деректер негізінде ортақ түркі халықтары тарихын оқыту керек.  
«Ежелгі  `деби  ескерткіштердегі  кейіпкерлерді  өзіңізге  жақын  сезінесіз  бе?»  деген  келесі  сауал 
көне туындылардағы кейіпкерлерді қаншалықты жақын сезініп, қабылдай алатындығын білу мақса-
тында  қойылды.  Себебі,  кез  келген  көркем  м`тінді  оқу  барысында  оқырман  өзін  сол  оқиғадан, 
сюжеттер  көрмесе,  ойша  соған  араласпаса  түсініп,  сезініп  оқымайды.  Сезініп  оқылмаған  м`тін  есте 
сақталмайды, еш `сер қалдырмайды. Бұл сауалға білімгерлердің 62,4 % «и`» деп жауап берсе, 15,4 % 
«жоқ», ал 22,2 % «білмеймін» деп көрсеткен.  
dсіресе, жастар өздері оқыған немесе көзбен көрген оқиғаға салғырт қарамайды. Көркем шығарма 
оқыса да, кино көрсе де, `н тыңдаса да өзін соның ішінде жүргендей елестетеді. Өйткені, жастардың, 
жалпы адам баласының қиялы ұшқыр. Ал ежелгі көркем м`тінді (жыр, аңыз ж`не т.б.) оқи отырып, 
кейіпкерлерін қабылдамау дегеніңіз жалпы шығарманы түсінбеу, қабылдамау деген сөз. Егер білім-
гер  үшін  оның  тілі,  стилі,  сөздері  қиындық  тудыратын  болса,  оқытушы  арнайы  түсіндірме  парақ-
шасын толтыртып, көне сөздер мен ұғымдардың мағынасын ашып беру керек. Жоғарыда көрсетілген 
37,6 % «жоқ» ж`не «білмеймін» деп жауап берген жастар төл тарихының, `дебиетінің ежелгі кезеңін 
білмейді,  оған  қызықпайды  деген  сөз.  «Өткенсіз  бүгін  жоқ».  Сондықтан  оқытушы  осы  олқылықты 
болдырмаудың, оның алдын алудың жолдарын қарастыруы керек. Қандай п`нді болсын қызықтырып 
оқыта білу керек. «Қазіргі жастар кітап оқымайды, өткенге қызықпайды», «техника мен технология 
заманының жастары бүгінгімен ғана өмір сүреді» деген жаңсақ ұғым қалыптасқан.   
Ж`не бір сауал бар. Қысқа, нұсқа, бірақ м`ні терең. Ол – «Түркілер» деген ұғым сізге жақын ба?» 
деген сұрақ.   
Бұл сауалды түсіндіру үшін мына м`ліметті айта кеткеніміз орынды болар. Қазақстанның ортаға-
сырлық  тарихы  түркілердің  тарихымен  тікелей  байланысты.  Қазақстан  жерінде  түркі  тектес, түркі 
тілдес  тайпалар көне  заманда  да  болған.  Бірақ  нағыз  түркілердің  этностық  тарихы  б.з.  V  ғасыр 
басталады екен. Егер түрік деген атау V ғасырдан бастап пайда болса, онда, ерте д`уірлердегі тайпа-
лар  қалай  түркі  тектес,  түркі  тілдес  деп  аталады?  - деген  заңды  сұрақ  туады.  Мұны  былай  түсіну 
керек.  Б.з.  V-  VІІІ  ғасырларда  түркі  тайпалары  пайда  болып,  қалыптасқан.  Ал  Алтай  тілі  тобына 
жататын түркі тілінің пайда болуы түркі атын алған кейінгі тайпалардан кемінде 1 мың жыл бұрын 
болған. 
Түркі  этнонимі  алғаш  рет  қытай  жылнамаларында  542  жылы  аталады.  Қытай  жылнамалары 
түркілерді ғұндардың ұрпағы деп атаған. Бастапқы кезде түркі деген сөз түркі тілдес көшпелілердің 
ішіндегі  басқарушы  ақсүйек  ру  өкілдеріне  ғана  қатысты  болды.  Содан  кейінгі  кездерде түркі деген 

Вестник КазНПУ им. Абая, серия«Педагогические науки», №2 (50), 2016 г. 
272 
атау саяси м`нге ие болды. Түркі деп түркілердің қол астында болған өзге тайпалар да атала бастады. 
VІІІ  ғасырдың ортасынан  бастап  түркі  деген  атау  біраз  уақытқа  дейін  жазба  деректерде  аталмайды. 
Бұл кезде түркі деген жалпы атаудың орнына жекелеген түркі тектес тайпалардың аты (теле, қырғыз, 
тоғыз-оғыз,  ұйғыр,  қарлұқ,  қыпшақ) аталады.  Түркі  атауы Х  ғасырда қайта  тарихи  аренаға  шығады. 
қашқардағы,  баласағұндағы хандар  (қағандар)  өздеріне  тағы  да  түркі  деген  этностық  атау  таңады. 
Түркі деген атау сол замандағы араб географтарының да еңбектерінде кездеседі [5].    
Міне, осындай тарихи ұғым қазіргі ХХІ ғасырда қайтадан саяси м`нге ие болып отыр. Сондықтан 
біз  сауалнамаға  осындай  сұрақ  қосып,  білімгерлердің  ой-пікірін  білгіміз  келді.  Себебі,  ежелгі 
д`уірдегі  `деби  ескерткіштерді  меңгертуде  бұл  терминді  жиі  қолданамыз.  Бұл  термин  ерте  кездегі 
халықтық  тұтастық,  бірлік  ұғымында  қолданылады.  Бұл  сұраққа  сауалнамаға  жауап  берушілердің 
83,7% «и`» деп жауап берсе, 5,2% «жоқ», 11,1% «білмеймін» деп жауап берген.  
Сұрақ  «түркілер  дегеніміз  кімдер?»  немесе  «түркілер  туралы  не  білесіз?»  деп  емес,  «түркілер 
ұғымы  сізге  жақын  ба?»  деп  қойылды.  Себебі,  ежелгі  `деби  мұралар  мен  тарихты  меңгертуде  сөз 
болатын  оқиғалардың  барлығы  түркі  халықтарына  ортақ  болып  келеді.  Жастар  бұл  кезең  тарихын 
өзімнің өткенім деп қабылдағанда ғана м`н-мағынасын ұғынып, сезіне алады. Сондықтан «түркілер» 
деген  термин  қолданылған  тұста  білімгер  «бұл  менің  халқым,  менің  ата-бабам  туралы»  деп  қабыл-
дауы л`зім. Біз сауалнама жүргізу барысында осы м`селеге де назар аудардық. 
Сауалнаманың «Түркілерге ортақ тарих, м`дениет, таным, философия бар деп ойлайсыз ба?» деген 
сауалына  84,6%  «и`»  деп,  1,7%  «жоқ»  деп,  ал  13,7%  «білмеймін»  деп  жауап  берген.  Ойланарлық 
жайт.  Біршама  оңай  сұрақ  сияқты.  Бірақ  «жоқ»  ж`не  «білмеймін»  деп  жауап  берген  15,4%  білім-
герлер түркі халықтарына қай халықтар жататынын білмей ме, Қазақстан тарихын мектепте, универ-
ситет  қабырғасында  оқымаған  ба,  берген  білімді  қабылдаған  ба  деген  ойға  қаламыз.  Мұның  сыр-
тында  `ртүрлі  саяси,  қоғамдық  ж`не  экономикалық  байланыстар  туралы  іс-шаралар,  БАҚ  берілетін 
ақпараттар  мен  м`ліметтерді  оқымай  ма,  көрмей  ме,  м`н  бермей  ме?  dлде  бұл  тақырыпқа  мүлде 
қызықпай ма? Болмаса жастардың «ұқсас киімдер, аспаптар бар» деген жауабы бұл м`селе жөнінде 
біраз жұмыстар атқару керектігін аңғартады.   
«Барлық түрік халықтарын бір деп, бір-біріне туыс деп санайсыз ба?» деген келесі сауалға білім-
герлердің 78,6% – «и`» деп, 8,5% – «жоқ» деп, 12.9% – «білмеймін» деп жауап берген. Ал «Ежелгі 
д`уір `дебиеті, м`дениеті, тарихы жайлы мағлұматтар жеткілікі насихатталады деп ойлайсыз ба? Осы 
м`селеге  қатысты  ұсыныстарыңыз  бар  ма?»  деген  сауалға  29,9%  –  «и`»,  52,1%  –  «жоқ»,  18%  – 
«білмеймін» деп жауап берген. Бұл кезең тарихының жалпы қазақ қоғамында насихатталуы кемшін 
екенін  жоққа  шығара  алмаймыз.  dсіресе  жүйелі  насихат  жоқ.  Жекелеген  ғылыми  еңбектер,  моно-
графиялар, шетелдік материалдардың жарық көріп жатқанын жоққа шығармаймыз. бірақ, ең алдымен 
қарапайым  іргелі,  жүйелі,  бірізді  қарапайым  түсінік  қалыптастырып  алу  қажет.  Сосын  барып  ғана 
оның  ғылыми  негізі  анықталып,  талдау,  саралау  жұмыстары  жүргізіле  бастайды.  Қазіргі  білім  беру 
жүйесіне жетпей жатқаны да осы сияқты. 
«Ежелгі  `деби  ескерткіштер  кейіпкерлерін  өзіңіздің  ата-бабам  деп  сенізесіз  бе?»  деген  сауалға 
кейбір  білімгерлер  «жартылай»  деп  жауап  берген  екен.  58,1%  –  «и`»  десе,  13,7%  –  «жоқ»  деп,  ал 
28,2% – «білмеймін» дейді. «Жартылай» деген жауаптың иесі осы 28,2% құрамындағылар. Бізді д`л 
осы жауап ойландырды. Қалай жартылай болуы мүмкін? Ауызша сұхбатымызда «бұрынғы қазақтар 
солардан  тараған  шығар,  бірақ  қазіргі  қазақтарға  онша  қатысы  жоқ»  деп  жауап  берді.  Қазіргі  жас-
тардың «ата-баба», «көне тарих» деген ұғымды басқаша қабылдайтынын аңғардық.  
Бұл  сауалнамадан  жасаған  қортындымыз,  жастардың  көпшілігі  өздерін  ескі  заманмен  бірлікте 
қарастырмайды.  Көне  кезеңді  өздеріне  жат  санайды,  көне  түркі  тайпаларын  ата-бабамыз,  олардың 
тарихы, м`дениеті, д`стүрі мен `дебиеті де менікі деп санамайды. Яғни, бүгінгінің ең үлкен пробле-
масы – көне кезең мен бүгінгі заман арасындағы байланыс үзілген. Бұған, `рине, Кеңестік кезеңнің 
зор ықпал жасағанын білеміз. Сондықтан, бірінші кезекте, көне тарихымыз бен бүгінгі ұрпақ арасын-
дағы  жалғастықты  насихаттайтын,  ашып  көрсететін,  жастар  санасына  сіңдіретін  жұмыстар  атқа-
руымыз керек.       
 
1.  nл-Фараби. nлеуметтік-этикалық трактаттар. – Алматы: Ғылым, 1975. – 420 б. 
2.  Президент  Н.А.  Назарбаев  и  современный  Казахстан.  Том  III.  Н.А.  Назарбаев  и  внешняя  политика 
Казахстана: сборник документов и материалов в трех томах / Отв. ред. Б.К. Султанов. – Алматы: КИСИ при 
Президенте РК, 2010. – 340 с. 
3.  Қазақтың тарихи жадын қайта тірілткен тұлға. //«Жас Алаш». – 12 ақпан. – 2015 
4.  Мeжитов С. Тарихи жад – сананы қалыптастырады // Қазақ eдебиеті. - №35 (3251). – 2015. 
5.  Қазақ этногенезінің түркілік кезеңі / https://kk.wikipedia.org 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №2 (50), 2016 ж. 
273 

жүктеу/скачать 13,22 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: