С. М. Исаев Қазіргі қазақ тілі морфология
Негізгі және туынды еліктеу сөздер
жүктеу/скачать 1,93 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- -ыл, -іл,-л, -ақ,-ек, -ғыр,-гір
- -ыра, -іре, -ла, -ле, -да, -де
| Негізгі және туынды еліктеу сөздер. Еліктеу сөздер құрамына қарай негізгі, туынды және күрделі түбір болып келеді.
1.Негізгі еліктеу сөздерге әр түрлі дыбыстар мен қимыл, іс-әрекетке тікелей еліктеуден туған түбір сөздер жатады. Мысалы: тарс, тұрс, күрс, дік, жылт, жалт, топ, шіңк, морт, қорс, ырс, борт, қыңқ, ірк, шаңқ, т.б. 2.Туынды еліктеу сөздер негізгі түбір еліктеу сөздер мен басқа да сөздерден –аң, -ең, -ың, -ң жұрнағы жалғану арқылы жасалады. а) негізгі түбір еліктеу сөздерден жасалған туынды еліктеу сөздер: арс-аң, бор-аң, болп-аң, елп-ең, жылт-ың, жалт-аң, томп-аң, быж-ың, кілт-ің, жымп-ың, сымп-ың,т.б. ә) етістіктерден жасалған туынды еліктеу сөздер: ағар-аң, былға-ң, домала-ң, иір-ең, қызар-аң, сыла-ң, т.б. б) осы жұрнақ арқылы жасалған кейбір туынды еліктеу сөздердің түбірі қазіргі кезде жеке қолданылмайтын өлі түбірге айналып кеткен. Олардың түбірін түбірлес басқа сөздермен салыстырып қарау арқылы болжауға болады. Мысалы: арб-аң (арби), ерб-ең (ерби), жарб-аң (жарби), кірб-ең (кірби), адыр-аң (адырай, адырақ), ажыр-аң (ажырай), майм-аң (майми, маймақ), кірж-ің (кіржи), қайқ-аң (қайқи, қайқы), қылм-ың (қылми, қылымси), соп-аң (сопи, сопай), сид-аң (сиди, сида), т.б. 3. Күрделі еліктеу сөздер негізгі және туынды еліктеу сөздердің қайталануынан немесе қосарлануынан жасалады. Мысалы: борт-борт, гүрс-гүрс, гүр-гүр, дүр-дүр, дір-дір, зырқ-зырқ, бүрсең-бүрсең, жалбаң-жалбаң, қожаң-қожаң, тарс-тұрс, арс-ұрс, баж-бұж, арбаң-ербең, адыраң-едірең, тапыр-тұрып, т.б. Еліктеу сөздер жұрнақ арқылы басқа сөз таптарынан (негізінен зат есім мен етістік) да жасалады. Мысалы: тарс-ыл, сыр-ыл, ыңқ-ыл, бұл-аң, бүлк-ек, даң-ғыр, қаң-ғыр, дүң-гір, т.б. еліктеу сөздерден -ыл, -іл,-л, -ақ,-ек, -ғыр,-гір жұрнақтары арқылы зат есімдер жасалған болса, желб-іре, салб-ыра, үлб-іре, қалб-ыра, күкр-іре, дүрк-іре, арбаң-да, ербең-де, бұраң-да, күбір-ле, қоқаң-да,т.б еліктеу сөздерден -ыра, -іре, -ла, -ле, -да, -де жұрнақтары арқылы етістіктер жасалған. жүктеу/скачать 1,93 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|