С. М. Исаев Қазіргі қазақ тілі морфология
Сын есімнің сөйлемдегі қызметі
жүктеу/скачать 1,93 Mb.
|
ЛЕКЦИЯға
| Сын есімнің сөйлемдегі қызметі.
Сын есім сөйлемде әдетте зат есіммен тіркесіп, анықтауыш қызметін атқарады. Мысалы: Сұр бұлт түсі суық қаптайды аспан (А) деген сөйлемде сұр және түсі суық деген сын есімдер (қандай?) бұлт деген зат есімді анықтап тұр. Сөйлемде анықтауыш болу – сын есімнің негізгі қызметі. Өйткені сын есім заттың әр түрлі сын-сипатын, сапалық, қатыстық белгілерін білдіреді. Сын есім ілік септікте тұрып заттанып келіп те анықтауыш болады. Мысалы: Жақсының жақсылығын айт, нұры тасысын (мақал) дегенде жақсының (яғни жақсы адамның) кімнің? (жақсылығын) деген сұраққа жауап беріп анықтауыш болып тұр. 2.Сын есім жіктік тұлғада тұрып сөйлемнің баяндауышы да болады. Мысалы: Сен бір артық көркемсің (Ж.). Әлсіз адам сүріншек (мақал). Бұл сөйлемдерде көркемсің (ІІ жақ), сүріншек (ІІІ жақ) сөздері жіктік тұлғада баяндауыш қызметін атқарып тұр. 3.Сын есім сөйлемде етістіктің алдында тұрып, қимыл, іс-әрекеттің сынын білдіріп, қалай? деген сұраққа жауап беріп, пысықтауыш та болады. Мысалы: Өлеңмен сөзді желдей құйындатқан (Ж.). Гүлнар бөлмесін таза ұстайды деген сөйлемдерде желдей (қалай құйындатқан?), таза (қалай ұстайды?) деген сын есімдер пысықтауыш қызметін атқарып тұр. 4.Сын есім әдетте, көптелмейді, тәуелденбейді, септелмейді. Егер сын есімге көптік, тәуелдік, септік жалғаулары жалғанса, онда сын есім зат есімнің орнына жұмсалып, зат есімнің қызметін атқаруын, сын есімнің заттануы (субстантивтенуі) дейді. Мысалы: Жақсыдан шарапат, жаманнан кесапат (мақал) деген сөйлемде жақсыдан, жаманнан деген сын есімдер шығыс септік жалғауында тұрып, зат есімнің орнына яғни адамнан (жақсы адамнан, жаман адамнан) дегеннің орнына заттанып қолданылған. Заттанған сын есім атау септігінде тұрып бастауыш болады. Мысалы; Ұялшақ сыбағасынан құр қалар (мәтел). Баланың жақсысы – қызық, жаманы – күйік (А.). деген сөйлемдерде ұялшақ (адам кім?), жақсысы (бала кімі?), жаманы (бала кімі?) атау септікте тұрып, заттанып, бастауыш қызметін атқарып тұр. 5.Сын есім табыс, барыс, жатыс, шығыс, көмектес септіктерінде келіп, заттанып, толықтауыш та болады. Мысалы: Білімдіден шыққан сөз талаптыға болсын кез (А). деген сөйлемде білімдіден (кімнен шыққан?), талаптыға (кім болсын кез?) деген сын есімдер заттанып келіп (адамға деген мәнде) толықтауыш қызметін атқарып тұр. жүктеу/скачать 1,93 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|