Осы  күнгі  құқықтық,  демократия-

4

№ 9 (143) тамыз, ұлу жылы 2012

Журналистік зерттеу

Журналистік зерттеу

ШАБЫТ БЕРГЕН 

ШАБЫТ БЕРГЕН 

БАЯНТАУ

БАЯНТАУ

2004  жылдан  бері,  жайма  шуақ 

2004  жылдан  бері,  жайма  шуақ 

жаздың  күндерінде  С.Торайғыров 

жаздың  күндерінде  С.Торайғыров 

атындағы Павлодар мемлекеттік 

атындағы Павлодар мемлекеттік 

университетінің 

Баянауылдағы 

университетінің 

Баянауылдағы 

«Баянтау»  демалыс  кешенінде 

«Баянтау»  демалыс  кешенінде 

жаз ғы  физикалық  мектеп  дәс-

жаз ғы  физикалық  мектеп  дәс-

түр лі түр де өтуде.

түр лі түр де өтуде.

Жазғы  мектеп  жайында  мағ-

Жазғы  мектеп  жайында  мағ-

лұ мат  алу  үшін  математика  ка-

лұ мат  алу  үшін  математика  ка-

федрасының  профессоры  Мей-

федрасының  профессоры  Мей-

рам Хамитовті әңгімеге тартқан 

рам Хамитовті әңгімеге тартқан 

едік.

едік.

–  Биылғы VI жазғы  физикалық 

мектеп туралы кең мағлұмат бере 

кетсеңіз?

– Биылғы VІ жазғы физикалық мек-

теп  жерлесіміз  Ұлттық  Ғылым  Ака-

де миясының  академигі,  мем лекеттік 

сый лықтың  лауреаты,  техника  ғы-

лымдарының  докторы,  профессор 

Ж.С. Ержановтың 90 жылдығына ар-

налды.  Шараға  қатысқан  физика, 

математика  жəне  информатикалық 

технологиялар  факультетінің  де-

каны  Н.А.  Испулов,  физика  кафе-

дра сының  меңгерушісі  М.Қ.  Жуке-

нов,  Астана  қаласынан  келген  про-

фессор  С.С.  Сауытбеков  жəне  т.б. 

ұстаздар  дөңгелек  үстел  басында 

өз  тəжірибелерімен  алмасып,  фи-

зика  ғылымның  жаңа лықтарымен 

бөлісті. Танымал ғалым Ержановтың 

ерен еңбектеріне арнал ған дəрістер 

оқылды. Оның адамдық қайталанбас 

қасиеттерін 

еске 

алып 

жатты 

əріптестері мен шəкірттері.

– Жазғы физикалық мектепті ал-

ғаш  қанаттандырған,  тұсауын  ке-

скен адамдар жөнінде айтсаңыз?

–  Оқушылардың  ғылымға  бет 

бұрып,  ғалымдардың  өз  ойлары-

мен  бөлісіп,  тəжірибе  алмасатын 

жазғы  мектептің  негізгі  инициа-

торы  С.Торайғыров  ПМУ.  Ал  мате-

матика,  физика  саласындағы  жазғы 

мектептің  іргесі  қалануына  профес-

сор С.Тілеукенов көп атсалысты.

–  Биылғы VI жазғы  физикалық 

мектеп 

жерлесіміз 

профессор 

Ж.С.  Ер жа новтың  еңбектеріне  ар-

налып  отыр.  Əріптесіңіз  жайында 

бі рер сөз…

 – Жақан Сүлейменұлы ғылыммен 

айналысқан  əрбір  жасқа  қамқор 

бола  білді.  Ол  жүзден  астам  ғылым 

кандидаттарын,  отыз  шақты  ғылым 

докторларын 

дайындады. 

Оның 

шəкірттері оның мағналы кеңестерін 

өмірлеріне серік етті, өзін үлгі тұтты. 

Жəкең əнді де жақсы шырқайтын.

–  Баянның  табиғатынан  əсер 

алған боларсыз?

– Баянтау маған шабыт береді. Ба-

янтаудай тамаша жер еш жерде жоқ-

ау  сірə.  Таза  ауасы,  мөлдір  суы,  са-

мал желі адамға күш беріп, ісіңе ша-

быт беретіндей. Баянтау біз үшін аса 

бір  таптырмас  ғылым  мен  білімнің 

ұясы іспеттес.

–  Баянның  аясында  жүріп  түй-

ген ойыңыз қандай?

–  С.Торайғыров  атындағы  Пав-

лодар  мемлекеттік  университеттің 

ұйымдастыруымен  өткізіліп  отыр-

ған  бұл  жазғы  мектеп  көптеген 

жас та ры мызға  тəжірибе,  табы-

стар  мен  жеңістер  алып  келді. 

Əлі  де,  біздің  түлектер  осы  са-

лада  жеңісті,  жемісті  табыстарға 

қол  жетер  деген  сенім  бар  мен-

де.  Баянның  əсем  табиғатының 

аясында  өткен  жазғы  физикалық 

мектеп болашақта да жалғасын та-

уып, берік дəстүрге айналып, өмірі 

ұзағынан болғай!

–  Əңгімеңізге  рахмет.  Əрбір 

ісіңізге  табиғат  шабыт,  саулық 

берсін!

1999  жылы  Алматыдан  шыққан 

«Қазақ  тілі  сөздігінде» «зиялы»  сөзіне 

түсініктеме  былайша  берілген: «зия-

лы  азамат  біріншіден,  ізетті,  əдепті, 

білімдар  екіншіден,  оқыған,  сауатты 

азамат».  Ұлттың  қашанда  жанашыры, 

сүйенер  тірегі,  сауаты  ашық  қамқоры 

болған  əрдайым.  Оларды  халық  үлгі 

тұтқан,  олардан  қамқорлық  күткен, 

оларға  қызыға  да  қызғана  қараған, 

оларды  сынап  та,  сыбап  та  алған.  Не 

десек те, олар тарих беттерінде алтын 

ғаріппен жазулы, сол халықтың есінде, 

еңбегі  ұрпақ  игілігінде. «Бүгінде  зия-

лы бар ма?» деген мəселені қоғам жиі 

талқылау үстінде. Осы сөз төңірегінде 

тарихи  тұлғалардың  ой-пікірлерінен 

үзінді ұсынамыз:

Ахмет Иасауи, 

Ахмет Иасауи, 

Түркістандық ұлы ғұлама:

Түркістандық ұлы ғұлама:

Білімін  дəлелдеген  зиялылылар, 

ғалымдар  дініміздің  қоғамымыздың 

шам-шырағы,  түнді  жарықтандырған 

Ай сияқты. Олар – хикмет иелері елдің 

«қыдыры» сияқты.

Мұстафа Шоқай, 

Мұстафа Шоқай, 

Алаш қайраткері:

Алаш қайраткері:

Ұлттық  зиялы  деп  кімдерді  айта-

мыз? Бір қарағанда жеңіл кө рін генімен, 

шын  мə нін де  бұл  сауалға  дұ рыс  жау-

ап  қайы ру  оңай  емес.  Оқыған,  тəрбие 

көрген  адамның  бəрін  «зиялы»  деп 

атап,  оны  сол  адам  өзі  тəн  бол-

ған  ұлт тың  «ұлт тық  зиялысы» 

қа тарына  қоса  беруге  бола-

ды  деп  ойласақ,  сөзсіз  қа-

те ле се міз.  Біз дің ше,  бел-

гі лі  мұрат-мақ сат тар дың 

со ңын да  жүр ген  жə не 

сол  бел гілі  мұ рат-мақ-

сат тар 

тө ңі ре гін де 

жи нал ған  оқы мыс ты-

ларды  ғана  зиялы  деп 

айту ға болады. Ұлттық 

зиялылар 

қа та рына 

тек  өз  хал қы ның  са-

яси, 

эко но микалық 

жəне  əлеуметтік  даму-

ына  қалтықсыз  қызмет 

ете алатын адамдар ғана 

кіре  алады.  Зиялылардың 

міндеті  ұлы  да  қасиетті  бо-

луы  себепті  ауыр.  Халықты 

ұлт  деңгейіне  көтеру,  яғни  жері, 

суы,  қазынасы,  тілі  мен  діні  бар 

болған  халық  бұқарасын  бірлестіріп, 

олардың  санасын  біртұтас  саяси, 

əлеуметтік,  ұлттық  санаға  жеткізуде 

ұлы  тарихи  міндеттің  маңызды  бір 

бөлігі зиялылардың үстіне жүктеледі

Манаш Қозыбаев, 

Манаш Қозыбаев, 

академик, ғалым:

академик, ғалым:

Ұлт  элитасы  деп  ұлтына  сенетін, 

оның  басына  түскен  қиындыққа,  өз 

мүддесіне  жететін,  тығырықтан  жол 

тауып,  əлемдегі 2000-нан  астам  ұлт 

пен  ұлыстардың  ішінен  «қазақ»  деген 

ұлттың  өркениеттік  орнын  тауып  қана 

қоймай, өркениеттік талдаудың даңғыл 

жолына  салып  беруге  өнерін,  білімін, 

күш-қайратын, ар-намысын жегетін, ке-

рек кезде ең қымбатты – өмірін беретін 

ұлт асылдары.

Қабдеш Жұмаділов, 

Қабдеш Жұмаділов, 

Қазақстанның халық жазушысы:

Қазақстанның халық жазушысы:

Зиялы  қауым  бар,  бірақ  ол  бірсаты 

емес,  бір  мақсатта  емес,  жік-жікке 

бөлініп  кеткен…  зиялы  біразы  сарай 

маңында,  біразы  халық  ішінде.  Бірақ 

зиялы  қауымның  шығатын  өрісі  тар. 

Сахна жетіспейді. Шығатын бір-екі ғана 

газет бар. Соның бетінде ғана бірдеңе 

айтқан боласың… Зиялы қауыммен са-

насудан кеткен бұл жұрт.

«Зиялы қауым бармысың?!» атты 

зиялылардың басқосуындағы сөзі

Дулат Исабеков, 

Дулат Исабеков, 

жазушы-драматург:

жазушы-драматург:

Біздің зиялы қауым қазір зиялы бол-

май  қалған.  Өзінің  ұлттық  мүддесіне 

келгенде  көрмеген  болып  отыра 

беретін  «үндеместік  саясатқа»  баса-

ды.  Сондықтан  халық  өзі  ояну  керек. 

Тіл  мəселесіне,  жер  мəселесіне  кел-

генде  үндемей  қалған  адамды  азамат 

деп, зиялы деп атаудың қажеті жоқ.

«Алаш айнасы»

Асылбек Мейірманов,

Асылбек Мейірманов,

педагогика ғылымдарының 

педагогика ғылымдарының 

кандидаты, доцент

кандидаты, доцент

Зиялы  қауым  бар  да  шығар.  Ала-

шордашылар  кезеңіндегі  зиялыларға 

деген  мұқтаждық  бүгінде  халық  үшін 

байқала  қоймас.  Себебі,  заман  басқа, 

адам да басқа. Дипломды алып жатқан 

жұрт  екінің  бірі,  дардай 

атағы 

бар  ғалымдар  да  жеткілікті  қоғамда. 

Ал  шын  «зиялы»  халық  қиналғанда 

қасынан  табылып,  мұңын  жоқтап, 

жоғын  жамап,  зарына  құлақ  асып, 

шерін алып, қара халықтың қоғамдағы 

өмірін барынша жақсартуға ат салыса-

тын  азамат  деп  білемін.  Зиялы  адам 

қоғамдағы  əділетсіздіктерді  шешіп 

беруіне дейін бару қажет болар кейде.

Рымбек Қабиден,

Рымбек Қабиден,

ақын

ақын

Зиялы  деп  кімді  айтамыз?  Əрине, 

халыққа 

жақын, 

халық 

мұңын 

жоқтайтын  өткір  тілді,  ойы  терең  па-

расатты 

азаматты 

айтамыз. 

Ол 

тек  білімді  болу  шарт  емес.  Бүгінгі 

зиялылықтың  шарты  білімде  жатпа-

са  керек.  Дегенімен,  зиялы  азамат 

білімді болуы қажет. Бірақ зилылықтың 

негізі  даналықта,  адамдықта,  пара-

саттылықта.  Білімділер  өте  көп.  Осы 

күні  адам  үшін  ақпараттану,  білім  алу 

оңай.  Сауат  ашуға,  ақпарат  алуға 

мұқтаж емес халық. Есесіне қоғамның 

бүгінгі  қажеттілігі  ел  ішіндегі  аразда-

суларда,  қоғамдағы  əділетсіздіктерді 

əшкерелеуде,  халықтың  қарапайым 

мəселелерін 

шешуде 

қол 

ұшын 

тигізер  қамқор  іздеуінде  болып  отыр. 

Қамқорлық  қаншалықты  нəтижелі? 

Міне  осы  себепті  де  зиялының 

қамқорына  мұқтаж  емес  қарапайым 

жұрт.  Мұқтаж  болса  да  қолынан  еш 

келмейтін  зиялыдан  көмек  сұрауы  да 

нəтижесіз деп есептейтін болар.

Көненің көзін 

көрген Зиялы

ХІХ  ғасырдың  екінші  жартысы – ХХ 

ғасырдың 

басында 

Қазақстанның 

əлеуметтік – экономикалық  жəне  сая-

си  дамуында  болған  өзгерістер  қазақ 

халқының рухани өміріне əсер етті. От-

аршыл билік қазақ ұлтының мүдделері 

мен  құқықтарын  елемей,  олардың 

рухани 

дамуын 

тежегені 

белгілі. 

Осы  тұста,  ұлттық  зиялылардың 

қалыптасу  жолы  күрделі  жəне  ұзақ 

үрдіс  болды.  Дегенмен,  осы  кез-

дерде 

халықтың 

интелектуалдық 

күштері  дамуындағы  жаңа  кезең  бо-

лып  есептеледі.  Кешегінің  зиялысы 

дала  мəдениетін  бойына  сіңірген, 

алғашқы білімін ескіліктен алған 

ұлы  да ла ның  даналарынан 

сусындаған,  көненің  көзін 

көрген  асыл  тұяқ  еді.  Та-

рих  беттерінде  беріліп 

жүрген,  ХІХ  ғасырдың 

екінші  жартысы  қазақ 

зиялы  қауымының  қа-

лып тасу 

кезеңі 

деп 

қа рас тыру  жөн  бола 

қоймас.  Қалай  десек 

те,  білімді,  ұлт  жана-

шыры,  ха лық  мүддесі 

үшін  өмі рін  қияр  аза-

маттар  қай  заманда  да 

болғаны  сөзсіз.  Кеңестік 

саясаттың 

жетелеуімен 

біз 

ке ше гі 

қазақ 

зия-

лылары 

жайында 

мə лі-

метсіз  қалғанбыз.  Алайда, 

тарихшылардың қа жыр  лы еңбегі 

басқаша  дəйек тер  келтіруде.  Көне 

қалалар  тарихы  бізге  сол  ғасырлар 

қойнауындағы  мə де ниеттің  парасат-

ты, өркениеттің аса бір көрнекті үлгісін 

паш  етеді.  Ең  үлкен  кітапхана,  ең  де-

мократияшыл  мемлекеттер,  ойшыл 

ғұлама  данышпандарымыздың  дара 

еңбек тері  тарихтан  белгілі.  Ал,  кейінгі 

Абай,  Шоқан,  Ыбырайлардың  салған 

сара  жолы  зиялылылықтың  кемелі. 

Алаштың  зиялы  қайраткерлері  Мұс-

тафа,  Жүсіпбек,  Халелдер  осындай 

ұлы тұлғаларды пір тұтып, үлгіге алған 

болар өз заманында.

ХХ  ғасырдағы  қоғамды  сауаттан-

дыру саясатымен білімді азаматтар 

саны  жыл  өткен  сайын  өсе  берді. 

Ал,  осы  күнгі  Қазақстан  халқының 

білімділік  индексімен  сауаттылық 

көрсеткіші  жоғары  деңгейде.  Бүгінгі 

білімді  азаматтарымызды  немесе 

қоғам  қайраткерлерін  зиялы  деуге 

келе  ме?  Оны  өздеріңіз  зердеге  са-

ларсыз.

АРМЫСЫҢ

АРМЫСЫҢ, ҚАЗАҚТЫҢ 

, ҚАЗАҚТЫҢ 

ЗИЯЛЫСЫ 

ЗИЯЛЫСЫ БАРМЫСЫҢ

БАРМЫСЫҢ

?!

?!

БІЗДЕ  ҰЛТТЫҚ  ЗИЯЛЫЛАР  БАР  ДЕГЕН  ТҰЖЫРЫМ  ҚАЗАҚТЫҢ  ӨТКЕН-КЕТКЕН,  ТАРИХЫНАН  ДӘЛЕЛ. 

БІЗДЕ  ҰЛТТЫҚ  ЗИЯЛЫЛАР  БАР  ДЕГЕН  ТҰЖЫРЫМ  ҚАЗАҚТЫҢ  ӨТКЕН-КЕТКЕН,  ТАРИХЫНАН  ДӘЛЕЛ. 

АЛ,  БҮГІНГІ  КҮНІ  ЗИЯЛЫ  ҚАТАРЫНА  ҚОСЫЛУ  ҮШІН  НЕНДЕЙ  ҚАЙРАТКЕРЛІК  ҚАЖЕТ?  ХІХ  –ХХ  ҒАСЫР 

АЛ,  БҮГІНГІ  КҮНІ  ЗИЯЛЫ  ҚАТАРЫНА  ҚОСЫЛУ  ҮШІН  НЕНДЕЙ  ҚАЙРАТКЕРЛІК  ҚАЖЕТ?  ХІХ  –ХХ  ҒАСЫР 

БЕЛЕСІНДЕГІ ҰЛТ ЖАНАШЫРЛАРЫ МЕН ҰЛТ ЗИЯЛЫЛАРЫНЫҢ БҮГІНДЕ ТҰЯҒЫ ҚАЛДЫ МА? ОЛАР КІМДЕР? 

БЕЛЕСІНДЕГІ ҰЛТ ЖАНАШЫРЛАРЫ МЕН ҰЛТ ЗИЯЛЫЛАРЫНЫҢ БҮГІНДЕ ТҰЯҒЫ ҚАЛДЫ МА? ОЛАР КІМДЕР? 

ЖАЛПЫ КІМДІ ЗИЯЛЫ ДЕЙМІЗ? – ДЕГЕН СҰРАҚТАР ТӨҢІРЕГІНДЕ СӨЗ ӨРБІТСЕК.

ЖАЛПЫ КІМДІ ЗИЯЛЫ ДЕЙМІЗ? – ДЕГЕН СҰРАҚТАР ТӨҢІРЕГІНДЕ СӨЗ ӨРБІТСЕК.

Мұрағат 

беттерінен

  1926  жылғы  Бүкілодақтың  санағы  бойын-

ша  республикада 13825 зиялы  болып,  Қазақстан 

халқының 0,2 % құрған.  Олардың 73,4 % ер  адамдар, 

26,6 %  əйелдер еді. Зиялылардың 63,8 % қалада, 36,2 % ау-

ылда тұрған. Ұлттық құрамы мынандай: қазақтар 12,2 %, оры-

стар 65,2 %, украина 8,4 %, басқа ұлт өкілдері 14,2 %. Осы жылы 

қазақ зиялылары бүкіл халықтың 0,05 % құрапты.

1939  жылғы  үшінші  бүкілодақтың  халық  санағының  қоры-

тындысында 126871 зиялы  болып,  республика  халқының 2,1 

% 

құрайды.  Олардың 75,3 % ер  адамдар, 24,7 % əйелдер  екен. 49,8 % 

қалалық жерлерді, 50,2 % ауылдарда тұрған. Қазақ зиялылары бүкіл 

республика  зиялыларының 28,8 % құраған.  Оның 92 % ер  адамдар, 

8 %  əйелдер еді. Олардың қалалық жерлерде 26,2 %, 73,8 % ауыл-

дарды  мекендеген.  Қазақ  зиялылары  республиканы  мекенде-

ген қазақ халқының 1,6 % құрған. Екі санақ аралығында респу-

блика зиялылары 9,2 % есеге өскен.

1990-1991  оқу  жылы  Қазақстандағы 55 жоғары  оқу  ор-

нында 287,4 мың  студент  оқыған  болса,  1999-2000 

оқу  жылында  ЖОО  саны 163-ке,  ал  ондағы 

оқитындар саны 365,4 мыңға жетті. Əсіресе, 

ЖОО-да қазақ студенттердің үлгісі 

67 %  құрайды.

 

 СҰХБАТ

 Бетті дайындаған Жанар ЕЛЕШОВА

№ 12 (134) 

желтоқсан, қоян жылы 2011

5

С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университетінің газеті

С. То

С. То

Журналистік зерттеу

Журналистік зерттеу

П

одобная «исповедь завзя-

того интернетомана» сей-

час  в  Сети – далеко  не 

редкость. Все чаще поль-

зователи  Интернета  на 

различных  форумах  начина-

ют задумываться о том, что их 

увлечение  социальными  сетя-

ми  давно  переросло  из  обыч-

ной  забавы  в  нечто  более  се-

рьезное. В то, без чего нельзя 

обойтись.  И  от  этого  еще  тре-

вожней:  мерцает  синий  экран 

монитора,  мелькают  на  фото-

графиях лица «френдов», кто-

то  из  них  онлайн,  кто-то – оф-

флайн, от тех, кто онлайн при-

ходят  сообщения,  ты  отвеча-

ешь,  они  отвечают  тебе,  завя-

зывается диалог обо всем сра-

зу и ни о чем в сущности…

А  в  это  время  где-то  за  пре-

делами  компьютера – прохо-

дит жизнь.

жүктеу/скачать 8,49 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: