С тұр сын ға лиева
жүктеу/скачать 9,59 Mb. Pdf көрінісі
|
809-003-001к-19 КазЛитра 9 каз УЧЕБНИК Book
|
АЙ ТЫС Ай тыс – ау ыз әде бие тін де ежел ден қа лып тас қан поэ зия- лық жанр, топ ал дын да қол ма- қол суы рып са лып ай ты ла тын сөз сай ысы, жыр жа ры сы. М.Әуе зов тің сө зі мен айт қан да, «ай тыс – сөз ба рым та сы». Ай- тыс – қа зақ тың ау ызе кі әде би- му зы ка лық өне рі нің кө лем ді жә не аса құн ды са ла ла ры ның бі рі. Ол суы рып сал ма ақын дық өнер дің же мі сі бо лып та бы ла ды. Ай тыс та ха лық тың әдет-ғұр пы, тұр мыс-сал ты, дү ни ета ны мы, эс те ти ка лық, ру ха ни, фи ло со- фия лық жә не әлеу мет тік көз қа- ра сы, қа лып та су та ри хы бай қа- ла ды. Ең ал ғаш тұр мыс-салт жыр ла ры нан бас тау алып, сан алу ан ке зең дер ден өтіп, ке мел де не же тіл ген ай тыс тың ал ғаш қы үл гі ле рі жат тан ды өлең дер ден тұр- са, кей ін суы рып сал ма лық си па ты ба сым бо лып оты ра ды. Егер де ай тыс тың ең ежел гі тү рі – «Бә дік» ай ты сы ның не гі зін де адам ба- ла сы ның та би ғат қа әсер ету мақ са ты жат са, ақын дар ай ты сы ның та қы рып та ры бір не ше са ла бо лып ке те ді жә не бә рі ха лық тың өмір-тұр мы сын жан-жақ ты көр се тіп, ба рын ша то лық бей не лей ді. Қа зақ тың ау ыз әде бие тін де ай тыс тың бір не ше тү рі бар: бә дік, жар-жар, жа ну ар лар мен адам ны ай ты сы, өлі мен ті рі ні ай ты- сы, жм ба ай ты с, салт ай ты сы, ыз бен жі гіт ті ай ты сы, аын дар ай ты сы, осы кн гі ай тыс тар. Ай тыс – синк рет ті өнер, ол тұр мыс-салт жыр ла ры нан бас тау алып, ке ле-ке ле ақын дар ай ты сы на ұлас қан. Синк рет ті лік де ге ні- міз – фольклор лық ту ын ды лар дың бой ын да бір не ше өнер дің АР МА Н - ПВ ба сп ас ы 97 бір ле сіп кө рі нуі. Мы са лы, ба тыр лар жы- ры не ме се айт ыс жан рын да сөз өне рі, саз өне рі жә не театр дың бел гі ле рі бар. Ай тыс- та осы ған орай ли ри ка лық, эпи ка лық, дра ма лық си пат тар мол ұшы ра са ды. Ай- тыс өлең де рі нің ал ғаш қы үл гі ле рі ха лық- тың тұр мыс-сал ты на, әдет-ғұр пы на бай- ла ныс ты ту ған жә не жұрт тың жи нал ған же рін де, ойын- сау ық үс тін де шы ға рыл- ған. Олар ды шы ға ру шы ақын дар бол ған. Ай тыс тың ал ғаш қы үл гі ле рі ой ын- сау ық ре тін де, ха лық ты кө ңіл ден ді ру, күл ді ру не гі зін де ту ған ды ғын аң ғар та ды. Өлең жол да ры жұрт тың жат тап алып, ай та бе- руі не лай ық та лып құ ры ла ды. Мұн да на- ғыз ақын дар ай ты сын да ғы дай күр де лі та- қы рып тар, то сын оқи ға лар же лі сі, сөз түйін де рі кез дес пей ді. Ал ғаш қы ай тыс үл гі ле рі кей ін нен үл кен ай тыс өлең де рі- нің – ақын дар ай ты сы ның не гі зін сал ды. Ай тыс ақын дар ұғы мын да, бел гі лі бір кі сі ге қо на тын өнер са нал ған. Кем- пір бай, Бал қы Ба зар, Бұ да бай, Бақ ты бай, Сү йін бай, Жам был, Құл мам бет тә різ ді ақын дар өлең нің «кие сі бар, ие сі бар» деп біл ген. Бет пе-бет кел ген екі ақын же ңу дің сан алу ан жол да рын, амал-тә- сіл де рін қа рас ты ра ды. Аман да су, ел жағ- дай ын сұ рау дың өзін де ай тыс бо лар лық түй ін, сын та ғар лық мә се ле лер із дес ті рі ле ді. Ай тыс кер ақын дар ай тыс та сөз тап па ған нан же ңіл мей ді, ата лы сөз ден, жүй елі ой дан, бұл тарт пас шын дық тан то сы ла ды. Қа зақ ай тыс та ры жанр лық си па ты жа ғы нан т ре ай тыс жә не с ре ай тыс бо лып бө лі не ді. Т ре ай тыс – екі ақын ның ке зек те сіп, бір шу мақ ты өлең мен жау ап та суы («Жар-жар», «Бә дік»). Ал с ре ай тыс – екі ақын ның көп әң гі ме ні қам ти, да мы та жә не бір не ше шу мақ пен ұза ғы нан жау ап та су ла ры (Айсұ лу мен Кен шім бай, Әсет пен Ырыс жан, Сүй ін бай мен Қа та ған ай тыс та ры). Ай тыс маз мұн дық си па ты на қа рай әдет- рып ай ты сы жә не аын дар ай ты сы на жүй еле не ді. Ақын дар ай ты сы та қы ры бы на бай ла- ныс ты жм ба ай тыс, ма да ай тыс бо лып жік те ле ді. Ай тыс за ма нын да өз ге ел дер де де бол ған. Пар сы да «мү шәй ра», араб тар да «мұ ғал лә кәт» де ген. Араб тар дың көш пен ді бә дәуиле рі қа ра сөз бен емес, үне мі өлең мен сөй лес кен, қа зақ хал қы ның аса бір ұлы қа сие ті сол қы нап тан суы рып ал ған қы лыш тай қол мақол қиып айт қыш ты ғын да, ай тыс кер лі гін де. Бұл – қай ха лық тың ал дын да да мақ та ну ға тұ ра тын өнер. М.Әуезов жүктеу/скачать 9,59 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|