8.4 Топырак жамылгысын коргау

8.4 Топырак жамылгысын коргау 
жане оны ттм д
1
 пайдалану
Т о п ы р акта  оган  тан  емес  физикальщ,  химиялык,  немесе 
биологиялык 
агенттердщ 
болуын немесе ол агенттердщ кажегп 
орташ а жылдык денгейден асьш тусуш топырак ластануы дейдь 
Т о п ы р а к   л ас т а н у ы н ы н   мынадай  ту р л ер
1
  бар: 
минералды 
mexHorengi 
цалдыктармен. 
ластану;  улы  органикалык  жэне 
бейорганикальщ крсылыстармен 
ластану; радиоактивпи эаттармен 
ластану. Топырактын ластануы коршаган ортага щаутпп,  ейткеш 
у л ы   заттар  
коректш 
Т!збек  аркылы  топырактан  вамджке, 
еомджтен 
жануарга,  жануардан адам организмше туседд.
К ал ы п ты   таб и ги   ж агд ай д а  топы ракта  болып  жаткан 
процестердщ  6api 
тепе-тенддкте  болып,  онда  ездионен  тазару 
nponecrepi 
ж у pin  жатады.  Адамнын  шаруашылык  кызметшж 
дамуы  барысында  топырак  курамынын 
e3repyi, 
Tirni  бузылуы 
журш 
жатыр.  Ka3ipri танда планетадагы ap6ip адамга 
dip гектарга 
жетер-жетпес айдалатын 
епспк 
жерден келед]. Осы аз келемшн 
ез1 адам 
TipmiAiri 
аркасында одан да бетер азаюда.
К у н а р л ы  
ж ерлердщ  
улкен 
белнч 
тау-кен  жумыстары, 
енеркэсш 
орындары мен калалар салу эсершен 
жарамсыз 
болып 
жатыр. Ормандарды 
кесу, 
табиги 
еамдпстер 
жамылгысын бузу, 
агротехникалык 
талаптарды сактамай жерл) кайта-кайта жырту 
топырак эрозиясынын пайда болуына, ягни, топырактын кунарлы 
кабатьшьщ 
желмен жэне 
сумен жуылып, бузылуына 
алып келедд. 
Эрозия 
Kasipri 
кезде 
буюл 
дуние  жузшщ  улкен  жауы  болып 
отыр.  Сонгы  тек  ж уз  жылдын 
1
'ппнде 
су  мен  жел  эрозияси 
нэтижесшде 
планетада 
2 
млрд  гектар  ауыл  шаруапшлыгынын 
Кунарлы жерлер! жарамсыз болып калган.
Антропоген/ик 
эсердщ 
6ip салдары -  топырак 
жамылгысыньщ 
каркынды ластануы. 
Ласганушылар 
ролш металлар мен олардын 
Косылыстары, 
радиоактивт! 
элементтер, ауыл шаруашылыгыпда 
колданатын тынайткыштар мен улы химикаттар аткаруда.
Топыракка  nayiini  ластаушылардын 
6ipi 
сынап  пен  онын 
к о сы л ы стар ы   ж атад ы .  Сынап  коршаган  ортага  улы 
химюсаттармен, 
металдык  сынап  жэне онын  косылыстары бар 
енеркэсш 
орындарынын калдыктарымен тусуде.
Топырак 
ушш Kayimi ластаушылардын тага 6ipi ■ 
коргасын.
Bip  тонна  коргасы н 
балкыткан 
кезде  калдыктармен 
6ipre 
коршаган ортага 25 кг коргасын 
белшедд. 
Жогарьш айтылганлай, 
коргасы н  косылыстары  бензинн
щ  курамында 
да 
кездесед!'. 
Сондыктан 
автокелпстер 
коргасынмен  ластаудын  кез!  болып
166

табылады.  Qcipece  к,оргасыннын  мелшер1  автоквлнстер  кеп 
журетш  улкен  кешелер  бойындагы  топырак,  курамында  кеп 
болады.
Кара жэне тусп металлургия орталык;тарыныц твщрегшдеп 
топырактар  тем1рмен,  мыспен,  мырышпен,  марганецпен, 
никелмен,  алюминимен жэне баск;а да металдармен ластанган. 
Квптеген жерлерде олардын концентрациясы шекп мвлшерден 
ондаган есе асып туседь
Радиоактивта  элементтер  топырак,к,а  атомдык;  энергияны 
пайдалануга к,атысы  бар гылыми-зерттеу  уйымдары  мен  АЭС, 
атомдык, жарылысгар немесе внеркэсш орындарынын суйык, жэне 
к,атты к,алдык,тарьш кетару кезшде 
T y c y i  
мумюн.
Топырактыц  химиялык;  курамына  -  тынайткыштар  мен 
зиянкестерге, арам шептерге, ауруларга к,арсы эртурл! химиялык, 
заттар колданылатын ауыл шаруашылыгы да эсер етедь Ka3ipri 
кезде ауыл  шаруашылыгы  процесшдеп  зат  айналымга тусетш 
заттардын мелшер1 внеркэсш орындарынан белшетш заттардан 
кем  тусцейдй  Айта  кетерл1г1,  тыцайткыштар  мен  улы 
химикаттарды  колдану  жылдан-жылга  артып  келе^Ь/Ал 
топырак,тын  кунарлыльны  алынган  ешм  мен  ондагы  ететш 
еамджтердш турлж курамына байланысты.
Ka3ipri кездеп топыракты  ластаушыларынын непзп  квздер1 
мыналар:
-  песгицидтер;
-  минералдык, тыцайткыштар;
-  внеркэсш жэне ауыл шаруашылыгы к,алдык,тары;
-  атмосферага внеркэсш орындарынан белшетш газды-тутшдд 
заттар;
-  мунай жэне мунай вшмдер1.
Топыракка  антропогендж  эсер  ету  онын  деградацияга 
ушырауына  (эрозия,  ластану,  туздану  жэне  батпак;тану, 
швлейттену) алып келед1.
Сондыктан  топырак  ластануын  болдырмау  ушш  мынадай 
шараларды журпзу керек:
-  табигатты коргайтьш зацдарды булжытпай орьшдау;
-  коршаган ортанын сапасьша бакылау журпзетш мекемелер 
Кызметш дурыс уйымдастыру;
I 
топырак,ты  ластаушы  заттардын  касиеттерш,  жылжу 
тэрттбш, топырак; процесгерше кдтысуын зерттеу;
-  зиянды заттардын шекп мвлшерлерш нормалау;
167

-  к,ауш т
1
л
1
п   бойьш ш а  пести ц и дтерд
1
  топтасты  рьш ,  кеббДр 
тур л ер ш щ  колданы луы н  шектеу;
-  ауы л   ш аруаш ы л ы гы н да 
зиянкестермен,  арам  швптермен 
куресу уш ш  
химиялык, эдгстердщ орнына 
биологиялык, 
ащсгерд! 
к,олдану ж е н е  т.б.
8 .5 
Л астауш ы лар,  п е ст и ц и д т ер  
ж ан е 
о л а р д ы н  
класси ­
ф икациям
Н е п з п  
ластаушылар  жане  оларды н  классиф пкациясы . 
.Ластаушы 
— коршаган ортага эсер ету мелшер! табиги дшгейден 
ж о гар ы   су б ьектД лер   (ф и зи к а л ы к ,  аген т,  х и м и ял ы к,  за т , 
биологиялы к  тур). 
Ластану  кез-келген  агентпен  болуы   мумкш. 
Tirm   ен таза 
агент те  ластаушы  болуы  мумкш,  ягни,  ластауш ы 
дегешм1з 
табигаттын  ез  тепе-тендтнен  шыгуьша  алып  келетш  
фактор.
Ж огары да айтылгандай,  шыгу  т е п  бойынш а ластану табиги 
ж ан е антропогендi  (адамныц катысуымен)  болып келедь  Табиги 
ласт ану  -  табиги,  вдетте  улкен  апаттар,  зДлзалалар  (ж анартау 
аткылауы, ж е р  ал кш у )  нэтиж есщ де пайда болады.
©кшшнсе  орай,  енеркесш тщ  дамуына  байланысты  корш аган 
ортаны н ластануы 
антропогендгк ластану болып  отыр.  Оларды 
е з   к е зе п н д е   ж ергш кли  ж е н е   галамдыц  деп  б е л у г е   б олады . 
Ж ерплЫ т г  ла с т а н у   е н е р к э с ш   а й м а к т а р ы н д а   н ем е с е   к;ала 
т е ш р е г ш д е   б о л у ы   м у м к ш . 
Галамдык  ласт ану  у л к е н  
Кашык,тык,тарга  тарап  биосфералык,  процестерге,  Ж ер ге  эсер 
етедЬ Антропогенд*к ластану адам катысуымен,  олардын тчкелей 
немесе ж анама эсер етушен пайда болады.
Атмосфералык ауаны ластауш ылар - механикалык химиялык. 
физикалык,  жане биологиялык болып белшедь
М еханикалы к ластаушылар — шан,  кокыс. Олар органикалык, 
отынды  ж ак к ан д а  ж э н е   курылыс  м атериалдары н  дайы ндау 
npouecrepi  кезшде  пайда  болады.  Мундай  ластану  кезш деп  ен 
KayinTici  диаметр;  0,005  мм-ге  д е й ш п   б елш ектер.  К ептеген 
аурулар  ауанын  шан  болуымен  байланысты:  екпе  курт  ауруы 
(туберкулез),  кешрдектш  ал лерги ялы к  ау р у  лары   ж а н е   т.б.; 
ауадагы шаннын жогары концентрациясы мурыннын шырышты 
кабыгынын жу мы сын  нашарлатады.  мурыннан кан кетедд.
Американлык  галымдар  халк,ыньщ  саны  I  млн-нан  асатын 
калалардагы   тургы ндарда  ауаны н  ластануы   мен  тыныс  алу 
ж олдарыыы н  катерл]  iciK  (рак)  ауруы н ы н   ж ш л п т  арасы нда
168

тжелей байланыс бар  екенш  аньщтады.  Кез ауруы,  созылмалы 
конъюнктивит кебше ауанын ластануымен байланысты. Сондай- 
ак атмосфералык ауадагы шан Жер бетше тусетш ультракулгш 
сэулелердщ мелшерш де азайтады.
Жасыл еомджтер ауадагы шанды тазартып баска коспалардьщ 
acepiH 
темендетедь  Мысалы,  шыршалы  агаштар  ауадан 
1 
гектардан  32  тонна,  карагайлар  36,4  т,  шамшаттар  —
  68  т  шан 
жинайды.
Химиялык  ластаушылар  -   экожуйедеп  концентрациясы 
нормадан  жогары  немесе  баска  жактан  енген  заттар.  Ауанын 
мейлшше ластануы енеркэсш кажеттшп ушш отындарды жагу, 
уйлердд жылыту, транспорттардын жумысы кезшде, турмыстык, 
ж эне  OHAipicTiK  калдыктарды  жагу,  кайта  ецдеу  кезшде 
байкалады.
Атмосфераны  катты  ластайтын  улы  заттарга: 
KeMipTeri 
косылыстары (кем1р кышкыл газы, 
KeMipTeri 
тотыгы, альдегидтер, 
кышкылдар),  куюрт  косылыстары  (куюртп  ангидрид,  куюрт 
кышкылы), азот тотыктары (NO жане N 02) жатады.
Екпе  агаш тар  газдар  ушш  механикалык  бегет  ж ане 
атмосферанын  химиялык  ластануына  корганыш  бола  алады. 
Куюрт оксидш  жаксы жутатьш агаштарга:  терек,  жеке,  кайын 
агаштарын жаткызуга болады. Фенолдарды мамыргул, аюбадам 
жаксы свдредд. Сондыктан жерге тускен жапырактарды ертемей, 
жерге кемш тастаган дурыс.
Орман  экожуйелер1  ядролык  жарылыстардыц  зардаптарын 
темендетуде улкен роль аткарады. Агаштардын кылкандары мен 
жапырактары радиоакгашп йодтьщ 50% жинактай алады. Орманы 
жок жерде радиоактивт! тунбалардыц белсенддлт 32 есе жогары 
бодады.
о р ш аг а н   о р т а   eHAipicTiK  к а л д ы к т а р   м ен   а в т о к е л ж
тутшдершен ластанганда ауыл шаруашылыгы ешмдершщ сапасы 
темендеп,  сол  аркылы  адамдардын денсаулыгы  зардап  шегед1. 
Qdpece минералды тынайткыштар мен зиянкестерге колданатын 
пестицидтер  жем1с-жидек  аркылы  адам  организмше  нитрат 
ретшде  тусед1.  Мерз1мшен  ерте  шскен  кекешстерде  (карбыз, 
кауын,  картоп,  пияз, 
ca6i3 
жэне  т.б.)  нитраттар  кеп  болады. 
Мысалы,  мамыр  айларында  шскен  кекешстерде  кебше  зиянды 
заттардын шекп мелшер12-3 есеге артып TyceAi. Сондыктан ерте 
шскен кекешстердд пайдаланганда сак болган жен.
Физикалыц  ластаушылар  -   бул  биосферага  техногенд1к
169

себептерден тусетш энергиянын  артык кездер
1
.  Мысалы,  жылу 
(атмосферага  кызган  газдардын  белшу1);  жарык,  (жасанды 
жарык,тын  эсершен  табиги  жарыктын  нашарлауы);  шуыл 
(шуылдын  мумкш  денгейден  артуы);  электромагнит  (электр 
желзе!,  радио,  теледидар);  радиоактивт!  (атмосферага 
радиоактивт1  заттардын  6eAiHyi);  озон  бузгыш  (фреондардын 
атмосферага бвлшу1).
Кала ушш жагымсыз факторлардын 6ipi физикальщ табнгаты 
эртурл! дыбыс тербеллсшен пайда болатын шуыл. Эдетте темени 
жшлжтеп  автокелнстердщ  шуылы  жогары  жшлжгеп  шуылга 
Караганда алыска тарайды. Зерттеулер керсеткенлей, тигп к,ыск,а 
уакытты шуыл организмнщ барлык жуйелерше (acipece журек- 
кан жане жуйке жуйелерше)  жагымсыз  эсер етедь  Адам  30-40 
дБ шуылда езш колайлы сезшгешмен,  120 дБ-ден жогары шуыл 
организмге улкен ауыртпалык туаредь
©амдДктер  шуылдан  коргауда  да  улкен  роль  аткарады.  Уй 
кабыргасынын  жартысына  дейш  есш  турган  жуз1м  естмдцч 
патердеп  шуылды  eKi  еседей  темендетед
1
. 
0
с
1
мд
1
ктерд
1
Н 
шуылдан  коргау  касиет  еомджтщ  енше  (габнтусына),  кдлын 
болуына,  курамына,  бтктггще  байланысты.  Шуылдан  арнайы 
(бетонды,  металл,  айнект1  агашты)  кондыргылар  жаксы 
Коргайды.
Биологиялык  ластаушылар  —
  экожуйеде  бурын  болмаган 
немесе  мвлшер1  калыпты  жагдайдан  аспаган  организмдер 
турлерш.  Микрорганизмдермен  ластануды  бактериологиялык, 
ластану деп атайды. ©cipece кейбдр елдердщ карулы куштершщ 
лабораторияларында  жасалатын арнайы  немесе кездейсок оуру 
тудыргыш 
микроорганизмдердщ  штаммдарымен  атмосферанын 
ластануы вте Kayiirri.
Э кож уйедеп  ес1мд1ктер  бетен  турлермен  ездер1  белш 
шыгаратын фитонцидтер дел аталатын арнайы заттармен куресе 
ал алы.  Кейбф  фитонцид  турлер!  кеп  клеткалы  организмдерге 
катты веер еттп Tiirri жвнддктердй влтлрш те ж1бередд. Олар acipece 
бактериялы жане сацыраукулакты флорага катты веер егел!. Емен 
агашынын  фитонцид!  кашыктан  дизентерия  мен  паратиф 
коздыргыштарын  влпредь  Эвкалипт  агашынын  жапьфактары 
белетш фитонцидтер стрептококты,  май карагай кылкандары —
 
дифтерия  коздыргышын,  карагайдын  кылкандары  -  екпе-курт 
ауруы коздыргыштарын елпред!.  1  га арша тогайы кунше 30 кг 
фитонцидтер  беледд.  Олар  зиянды  микроорганизмдерд!  елтпрт
170

^ана  к;оймай,  ш ы бы ндарды   ж э н е   б а с ^ а   д а   ж э н д 1 к т е р д 1  
жолатпайды.
Пестицид тер жэне олардьщ к л а с с и ф и к а ц и я » !. П ест и ц и д т ер  
(лат. pestis-жукдалы ауру, ас/о-елпремш)  - еомддк зиянкестер1 м е н  
ауруларьша, арамшептерге, мак;та,  ж ун,  терхден ж а с а л г а н  б у й ы м  
зийнкёстерше,  ж а н у а р л а р   э к о п а р а з и т т е р ш е ,  а д а м   м е н  
жануарларга ауру тарататын организмдерге к,арсы к;олданы латы н 
химиялык; заттар.
Химиялык,  табигаты  ж эне  патогендж  к,асиетш е  б а й л а н ы с т ы  
пестицидтердщ  бДрнеше:  гигиенальщ,  хим иялы к,  е н е р к э а п т ш  
классификациясы бар.
Пестицидтер  улылык,  д э р е ж е л е р г а щ   э р т у р л 1   б о л у ы м е н  
ёрекшеленедД.  Улылыгын  багалау  yniiH  тэж Д ри беге  а л ы н г а н  
жануарлардын 50% елетш дозаны,  ягни  орташа eA inipy дозасы н 
/ДДМ)  пайдаланады.  ЛДМ мелшерше байланы сты   пестицидтердд: 
кушпи  эсер  ememiH  улы  заттар,  улы лы гы   ж огары,  у л ы л ы г ы  
орташа,жэне улылыгы твмен деп беледд.
Турактылыгына  байланысты  п ести ц и д тер д к   е т е   т у р а к ,т ы  
(ыдырау  уа^ыты  2  ж ы лдан  кэп );  т у р а к ,т ы   (0 ,5 -1   ж ы л ) ;  
салысгырмалы турак,ты (1-6 ай);  турак,тылыгы аз  (1  ай)  деп беледд.
Кебше  хлорорганикальщ ,  ф о с ф о р о р г а н и к а л ы к ,  ж е н е  
сынапорганикалык,  пестицидтер  ж ш   к,олданы лады .  Э с е р   е т у  
обьект1сше  (арамшептер,  зиянды  ж э н д ш т е р ,  ж ы л ы   к,ан д ы  
жануарлар) жэне химиялык, табигатына байланысты пести ц и дтер 
мынадай топтарга белшедд:
1)  акарецидтер — кенелермен куресу ушш;
2)  альгицидтер  -   балдырлар  мен  баск,а  д а  су   е о м д гк т е р гн  
курту уцпн;
3)  ан ти сеп ти ктер  
-  
б е й м е т а л л  
м а т е р и а л д а р д ы  
микроорганизмдерден коргау ушш;
4)  бактерицидтер - есдмддктердщ бактериалды   а у р у л а р ы м е н  
жэне бактериялармен куресу ушш;
5)  зооцидшер —
 кемдрупплермен курес ушш;
6)
  инсектицидтер — 
з и я н д ы
 
жэндДктермен к уресу уш ш ;
7)  лимациgmep - эртурлд моллюскалармен куресу уш ш ;
8)  немашоцидтер — жумыр курттармен куресу уш ш ;
9)  фунгицидтер -  топырактагы саныраук,улактармен к у р е с у  
уппн.
Сондай-ак, песгицидтерге ес
1
мдгкгердщ  ж ап ы рактары н   ж о ю  
ушш пайдаланатын —
  дефолианттар, ©амддкпн артык, г у л д е р ш
171

к, у рту  уш ш   —  дефлоранттар,  eciMAiKTiH  дамуы  мен  ecyiH 
реттейтш  —  химиялык,  заттар,  арамшвптерд
1
  жою  ушш  -  
гербицидтер, жанддкгер,  кемфупплер жене баска да жануарларды 
уркдту  ушш  колданылатын  химиялык,  заттар  — репелленттер, 
жою ушш алдымен жанджтерд!  елп третш  — аттрактанттар, 
ж эн д
1
ктерд
1
  жыныстык  стерилдеу  ушш  колданатын  - 
стерилизаторларды жаткызады.
Пестицидтерд1  пайдалану  ауыл  шаруашылыгы  мен  орман 
шаруашылыгынын  ешмдерш  арттырганымен  топырак,к;а, 
к;оршаган  ортага  зиянды.  Пестицидтердщ   1ш1нде  —
 
дихлордифенилтрихлорэтан  (ДДТ)  кеп  колданылады.  Кезшде 
дуние  жузшде  жыл  сайын  осы  пестицидтщ  100  мын  тонна 
мелшер
1
  шыгарылып  отырган.  Сонгы  жылдары  АДШ,  ТМД 
елдершде,  Венгрияда,  Швецияда,  Нидерландыда  жане  т.б. 
елдерде  ДДТ-нын  шыгарылуы  токтатылган.  Ce6e6i  ауыл 
шаруашылыгына  типзетш  пайдасынан  экологиялык  тургыдан 
зияндылыгы асып тускен. Жартылай ыдырау мерзили 50 жылдан 
арт ык болгандыктан,  коршаган орта обьекплершде жинакталган 
ДДТ корекпк табек аркылы адамдар мен жануарлардын денесше 
еткен.  Осы  жагдайдын  салдарынан  acipece  балалар  елш), 
тургындардьщ  арасында  баска да ауру  турлер) кебейген.  ДДТ- 
нын  биосферада  кеп  таралганы  соншалык,ты,  Антарктидадагы 
пингвиндердщ бауырынан да табылган.
Сондыктан  коршаган  ортанын  пестицидтермен  ластануын 
азайту  ушщ  еспмджтердд  коргаудын  биологиялык  адкггерш 
кеншен колдану керек.
Табигатты коргаудын басты механизмдершщ 6ipi гигиеналык 
жане санитарлык-техникалык (немесе экологиялык) нормативтер 
непзшде санитарлык бакылауды журпзу жане ауа атмосферасы, 
су, топырак сапасын нормалау болып табылады.
Нормалау -  бул ластанудын адамдардын турмыс-тдриплт мен 
денсаулыгына  эсершш  к ауто з денгейлерш  сипаттайтын  жане 
Коршаган  орта  обьеюплершде  олардын  сандык  керсетыштерш 
аныктау болып табылады.
Адам  организмшде  кайтымсыз  езгергстер  болдырмау  ушш 
медик-гигиенистер жагымсыз  факторлардын организм npouAiri 
ушш  текли мвлшерлi денгейш белплейдг.
Коршаган ортанын нормалайтын факторына байланысты:
- 
шект! 
мвлшерл/ 
денгей  (ШМД) 
-   оргаиизмге  acepi  (жеке 
фактор ез
1
 немесе баска факторлармен 6ipre), организмге немесе
172

онын урпагында биологиялык; езгер1стерге, эртурл1 аурулар мен 
психологиялык,  езгер1стерге  (интеллектуалдык,  жэне 
эмоционалдык,  к;аб1летщвд  теменДеу!,  ак,ыл-ой  жумысынын 
к;аб
1
лет) альт келмейтш жагымсыз фактордын жогаргы мэш.
Жагымсыз  факторлар  химиялык,  топтарга  жататын  болса, 
мундай  жагдайда  шект1  мелшерл1  денгей  -  uiexmi мвлшерлг 
концентрация (ШМК) деп аталады.
Шекпй мвлшерлг meringi  (ШМТ)  -   су  сапасыньщ  нормасын 
Камтамасыз  ету  ушш  белгШ  6ip  уак;ыт  imiHAe  су  обьектше 
теплетш  ак,па  сулардагы  рук,сат  ет1лген  ен  жогаргы  заттар 
салмагы.
Пысьщтау сурацтары:
1. Коршаган ортанын компоненттерш кандай 6елплер1 бойынша 
табиги ресурстарга жаткызуга болады?
2. Табиги ресурстар кандай белплерг бойынша жштеледЦ
3. Калпына келетш, калпьта келмейтш жене салыстырмалы 
калпына келетш табиги ресурстарга мысалдар кешар.
4.  ©флдщтер жэне жануарлар элемш калпына келтфу ушш 
кандай шаралар колданылады?
5. Ластану деген1м(з не жэне онын, кандай mypAepi бар?
5. Жер ресурстарыньщ деградацияга ушырауына альт келетш 
непзп факторларды атандар.
6. Эрозия дёгещтз не?
7.  Топырак ластаушыларынъщ кандай 
K93gepi 
бар жэне  оны 
болдырмаудьщ кандай шаралары бар?
8. Ластаушылар дегеттз не жэне онын, кандай mypAepi бар?
9.  Пестицидтер,  олардьщ  mypAepi жэне  коршаган  ортага 
типзетш acepi кандай?
173

9. 
К А
31
Р П  
ТАНДАГЫ ЭКОЛОГИЯЛЫК 
ПРОБЛЕМАЛАР
9.1 
Галамдык экологиялы к проблемалар 
^Талам лы к,  п р о б л ем а л ар   -  алемд!  тутас  камтитын  табиги, 
табиги-антропогенддк немесе таза антропогендж кубылыстар. Осы 
кубы лы старды ц  даму  п р о ц е а   жаЬандану  деп  а тал алы.  Ka3ipri 
таила 
Халыкаралык; 
децгейде  мыиалай  галамдык,  проблемалар 
бар:
-  ресурстар проблемасы;
-  азы к-тулж  немесе ашаршылык, проблемасы;
-  энергетикалык, проблема;
-  демографиялык, проблема;
-  климаттьщ 
S3repyi;
-  экологиялык, проблемалар;
-  «ушшпп элем» елдершш аргга кдлуын жою;
-  каупгп ауруларды жою ;
-  Элемддк му хит пен косм осты игеру;
-  к,ылмыспен ж ене терроризммеи курес;
-  наркобизнеспен курес. 
**-
Галамдык проблемаларды ерекше бШм салагы — глобалистика 
зе р т т е й д !.  А т а л га н   г а л а м д ы к   п р о б л е м а л а р   е з а р а   ты гы з 
байланысты  ж ен е  барлыгы  ic  ж уз)нле  ж ердей   экологиялык; 
дагдары сты ц  ламу  процездмен  камтылады.  Э р б ф   галамдык, 
проблеманы  мш детп  турде  шешу  кажет,  ейтпесе  онын  дамуы 
апатка - еркениеттщ жойылуъша дешн апарьш согалы.  Fаламдык 
п р о б л ем ал ар д ы   ш еш у  уппн  галам ды к.  айм акты к,  ултты к 
б а гд а р л а м а л а р   ж асал ад ы ,  б ф а к   о л ар га  келдсушьлж  ж ен е 
уйлеспрупплж   жепспейд!.  Галамдык  проблемаларды  шешуге 
жумсалатын  шыгындардын  жартысына  жуыгын  экологиялык 
проблем аларды   шешу  шыгындары  курайды.  в й т к е ш   баска 
проблемалардын  шпнде галамдык экологиялык проблемаларды 
ен артыктау проблема деп санайды.
Г Г  аламдык,  экологиялык  проблемалар  — галамдык.  аймактык 
ж а н е   у л тт ы к   д е н гей л е р д е   а й к ы н д а л га н   эко л оги ял ы к 
проблемалар  к е ш е т.  Зор  геосаяси  проблеманыи  экологиялык 
KayinTiAiriHiH 
мынадай 
KepiHicrepi 
бар:  табиги  экож уйенш  
булш уь  озон  кабатынын  ж укаруы ,  атмосферанын.  Элемддк 
мухиттыи ластануы, биологиялык вралуандылыктын аэаюы жане
174

т.б^Олар  тек  к,ана  барлык  елдердщ  к,атысуымен, 
EYY-ньщ 
баск,аруымен  шепплут 
мумюн.  Экологиялык,  проблемалардын 
галамдыгы оны шешу ушш барлык, елдердщ 
ждгерш жумылдыру 
к,ажетпгш  тудырып  отыр;  к,арудыц  барлык;  турлерш  азайтпай 
экологиялык дагдарыстан айырылу мумюн вместит;  биосфераньщ 
жалпыга ортак, ласгануына к,арай ядролык, согыс гана емес, Tiirri 
жай  согысты 
журпзуд1ц  м эн с1зд т;  K,a3ipri  е р к ен и еттщ  
технологиялык,  к,урылымын  кдйта 

жүктеу/скачать 10,25 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: