Льюис қышқылы – электрондық жұп қосып алып, коваленттік байланыс түзетін зат, ал Льюис негізі – сол коваленттік байланысты түзу үшін электрондық жұпты беретін зат.
Металл иондары оң зарядталған және әдетте бос электрондық орбитальдарға ие, сондықтан олар электрондық жұптың тиімді акцепторы болады. Сулы ерітіндіде металл иондары (Льюис қышқылдары) су молекулаларымен (Льюис негіздері) донорлы-акцепторлы әсерлесу арқылы комплексті иондар түзеді.
F Н F Н
1923 жылы бір-біріне тәуелсіз екі ғалым Бренстед және Лоури қышқылдар мен негіздердің сулы және сондай-ақ сулы емес орталардағы тәртібін сипаттайтын жалпы анықтамасын жасап шығарды. Ол протондық теория деп аталды.
Бұл теория бойынша: реакцияларда қышқылдар протондарды беретін болса, ал протондарды қосатын заттарды негіздер деп атады. Қышқыл мен негіздің әрекеттесуін мына схемамен көрсетуге болады:
қышқыл HA ⟶ H+ + A− негіз B + H+ ⟶ BH+ Реакция жүру үшін аралық сатыда қышқыл құрамындағы сутек пен негіздің арасында сутектік байланыс орнайды десек, негіз – электрон жұптарының доноры, ал қышқыл – электрон жұптарының акцепторы болып табылады (Брэнстед-Лоури теориясының 1-қағидасы).
Барлық қышқылдар сулы ерітіндіде диссоцияланып, гидроксоний иондарын түзеді. Олар Бренстед-Лоури теориясына сәйкес қышқылдарға берілген анықтаманы қанағаттандырады, себебі су молекуласына протон береді.
Бренстед-Лоури теориясы сулы және сулы емес орталарда өтетін қышқылды-негізді реакцияларды түсіндіреді.
Бір молекула немесе ион Бренстед-Лоури теориясы бойынша протонды қабылдауы немесе беруіне байланысты қышқыл да негіз де бола отырып, амфотерлік (екідайлы) қасиет көрсетеді. Бұл қосылыстарды амфолиттер (амфипротты қосылыстар) деп атайды. Амфолиттерге HCO3- және HPO42- аниондары, CH3COOH жатады.
1939 жылы Қазақстандық ғалым М.И. Усанович қышқылдар мен негіздерге қатысты өзінің тоериясын ұсынды. Бұл теория осыған дейін белгілі теорияларды біріктірді.
Қышқылдар деп катиондарын беретін немесе анион мен электронды қосатын бөлшек, яғни негіздерді бейтараптап, тұз түзетін зат.
Негіздер анион мен электрондарды беретін, катиондармен қосылысып тұз түзетін зат деп қарастырады.
Бұл анықтама бойынша біз білетін тотығу-тотықсыздану реакциясы да осы қышқылдық-негіздік әрекеттесуге келіп саяды.
Заттардың қышқылдық-негіздік қасиетттерін анықтау үшін қосылыстағы орталық атомның координациялық қанығу дәрежесін және периодты жүйедегі орнына көңіл бөлу керектігін атап көрсетті.
