Сабақ Тапсырма: 1 Эмпиризм мен рационализмнің əдістемелік ұстанымдарына салыстырмалы

Зейдін Шұғыла ТФП21-026
4-сабақ
Тапсырма:
1) Эмпиризм мен рационализмнің əдістемелік ұстанымдарына салыстырмалы
талдау жасау
Интуиция/дедукция тезисі, туа біткен білім тезисі жəне туа біткен концепция тезисі
рационализм үшін маңызды. Интуиция/дедукция тезисі эмпиризм үшін бірдей маңызды
болғандықтан, келесілердің назары қалған екі тезиске аударылады. Рационалист болу
олардың ең болмағанда біреуін қабылдау болып табылады: не біздің болжамды туа
біткен білімімізге қатысты туа біткен білім тезисін немесе ұғымдар туралы болжамды
туа біткен білімімізге қатысты туа біткен концепциялық тезисін. Рационалистер тəртіп
туралы түсінігін түзету арқылы өз көзқарастарының күшін өзгертеді. Кейбіреулер
ақталған нанымдарды аздап күмəнданбайды жəне түйсігі осындай жоғары
гносеологиялық мəртебеге сенуді қамтамасыз етеді деп санайды. Басқалары ордерді
неғұрлым консервативті түрде түсіндіреді, айталық, ақылға қонымды күмəнданбайтын
сенім ретінде жəне интуиция сенімнің осы деңгейін қамтамасыз етеді деп санайды.
Эмпиристер де интуиция/дедукция тезисін қолдайды, бірақ рационалистерге қарағанда
шектеулі мағынада: бұл тезис сыртқы əлемнен алынған эмпирикалық фактілерге емес,
тек біздің санамыздың мазмұнының қатынастарына қатысты. Керісінше, эмпиристер
туа біткен білім мен туа біткен ұғымдар туралы тезистерді жоққа шығарады. Бізде
белгілі бір тақырып бойынша білім болғандықтан, біздің біліміміз сенсорлық немесе
рефлексиялық тəжірибемізден ғана емес, нəтижесінде алынған. Осылайша, тəжірибе
біздің идеяларымыздың жалғыз көзі болып табылады. Оның үстіне олар ақыл-ойдың
артықшылығы туралы тезистің сəйкес нұсқасын жоққа шығарады. Ақылдың өзі бізге
білім бермегендіктен, ол бізге артық білім бермейді. Эмпириктердің ақыл-ойдың
қажеттілігі туралы тезисін жоққа шығарудың қажеті жоқ, бірақ олардың көпшілігі
жасайды. Дегенмен, эмпиризмнің негізгі сипаттамасы оның келесі мəлімдеменің
доменге тəн нұсқасын қолдауы болып табылады: Эмпиристік тезис: Бізде тəжірибеден
басқа S немесе S тілінде қолданатын концептілер үшін білім көзі жоқ. Түсінікті болу
үшін эмпиристік тезис бізде эмпирикалық білім бар дегенді білдірмейді. Бұл білімге,
егер мүмкін болса, тəжірибе арқылы ғана қол жеткізуге болатынын білдіреді.
2) Қазақ ағартушыларының жəне ХVІІІ – ХХғғ. философиясының дүниетанымдық
жəне құндылықтық бағдарларына талдау жасау.
Шоқан Уəлиханов - XIX ғасырдағы қазақ философиясының көрнекті өкілі. Тарихшы,
саяхатшы, аз болса да өте мəнді өмір сүріп, қазақ халқының тарихында ерекше із
қалдырды. Оның негізгі еңбектерінің ішінде «Бақсылық туралы», «Сот реформасы
туралы», «Даладағы мұсылмандық туралы» деген дүниетанымдық, қоғамдық
мəселелерді зерттейтін еңбектері бар.
Уəлиханов саяси жəне құқықтық теорияларды жақсы білді. Оның пікірінше, саясат – бұл
билік жəне оны орнату тəсілдері. Билік мемлекеттің негізгі функциясы, оның құрылымы
жəне іс - əрекетінің мағынасы үстемдік ететін күштерге байланысты.
Шоқанның Құлжаға сапары ғылыми ерлікпен барабар. Оның ерлігі мен ғылыми
табыстары бүкіл Европа жұршылығының жоғары бағасына ие болған.
Шоқанның ғылыми зерттеулерінің негізгі тақыптары халқының тарихы, тұрмысы жəне
адамгершілік мəселелері.

Ш.Уəлиханов орыс мəдениеті мен ғылымының қазақ халқының тағдырында маңызды
роль атқарғандығына көңіл бөледі. Алдыңғы қатарлы гуманист орыс ғалымдары мен
жазушылары халықтың рухани өркендеуіне, өсуіне өз үлесін қосты. Біз оны Шоқанмен
байланысты болған адамдардың іс - əрекетінен айқын көреміз.
Ш.Уəлиханов ағартушы – ғалым ретінде халықтың білімді жəне еркін болғандығын
армандады. «Тек білім өмірді бағалауға үйретеді, адам өміріне жайлы тұрмыс құруға
жағдай жасайды. Халықтың рухани өсіп – жетілуі үшін еркіндік пен білім өте қажет» деп
жазды Ш.Уəлиханов.
3) ХІХ - ХХ ғғ. Философиясының ғылым дамуына əсері мен сіңірген еңбегін
көрсету.
XX ғ. ғылым философиясының дамуы
(постпозитивистік пен классикалық емес кезеңдері)
ХХ ғ. үштен екі жартысы - ғылым философиясының дамуында
эпистемологиялық мəселелердің өзектілігінің белгісі. Ғасырдың басында
ұсынылған ғылыми білімнің унификациясы оның əлеуметтік-мəдени қалыптасу
себептерімен жоққа келтірілген, верификация мен фальсификация принциптері
бір-бірімен қайшылықта, түбінде логикалық ойлау өзектілігін жоғалтты. Осы
ғылым философияның үшінші кезеңінен тіл туралы танымның бейтараптық
қаруы деген ұстаным пайда болды; сөйлемдер мен терминдер экспериметтің
нəтижелеріне барабар (бірдей) деп қабылданды. Осы позицияны керемет
тұжырымдаған, ғылым философиясының постаналитикалық кезеңінің өкілі
Ричард Рорти: «Тілдің ерекшелігі оның тəжірибенің нəтижесін өзгерту де емес,
немесе біздің санамызға жаңа келешекті ашуда емес, немесе бейсаналықты
синтездеу де емес, немесе ішкі өзгерістердің жаңа түрін шығару да емес. Тілмен
бірге біз бір-бірімен дəлелделген тұжырымдар мен пікірлермен алмасу арқылы
қоғамға кіруге рұқсат аламыз».