Сабақ түрі: зерттеу-ізденіс сабағы Сабақтың әдіс-тәсілдері: есім-акроним,топтастыру, ізденушілік
жүктеу/скачать 43,2 Kb.
|
esm-syry
- Бұл бет үшін навигация:
- «Менің жанама есімім» -ортаға салу /оқушылар жанама есімдерін айтады/
- «Еркін әңгіме» /оқушылар ат қоюға байланысты қосымша мағұлматтар айтады./
| Лақап аттар
Лақап аттар адамның дене бітім, пішін тұлғасына және психологиялық ерекшелігіне қарай, кейде істейтін кәсібіне лайықты қойылып отырады. Баланың сәби кезінде қойылған лақап аты оның есейгенде де сақталуы мүмкін. . Лақап ат адамның екінші бір ресми аты, жеке адамның екінші, қосымша аты қызметін атқарады. Мәселен, І.Есенберлиннің «Алтын құс» романында кейіпкер өзінің сүйікті әжесі туралы: «Бірақ мен есі білгелі осы қарт әжемнің қолынан газет, журнал түскенін көрген емеспін. Сондықтан болу керек, келіндері, қыздары оны «Газет - апа» деп атап кеткен. «Газет - апа » деген лақап ат әженің оқымыстылығынан қойылған ат емес, адамдардың аталушы объектіге деген жылы да мейірбанды қарым-қатынасын білдіреді. 1. Адамның бет-әлпет түріне, көзі, шашына байланысты: Қаракөз, Ақбала, Айша, Қарақыз т.б. 2. Адамның жүрісі, тұлғасы мүсіне байланысты: Жорға, Жұмабай, ұзын Ахмет, Құлагер т.б. 3. Адамның дене-мүшесінің кемдігіне байланысты: Бүкір, Сақау, Шолақ, Kекеш. 4. Мінез-құлық, бейімділік әрекетке, ерекшелік қасиеттерге байланысты: Найзағай, Асан, Жүрдек , т.б. 5. Негізгі кәсібі, қызмет бабына байланысты етікші Ахмед, мұғалім Оспан, қойшы Аман, дәрігер Нұржан т.б. [47, 59 б.]. Мысалы біздің ауылда да қосымша, лақап аттары бар адамдар бар. Кейбір адамдардың шынайы аттарын да білмейміз. Пошта Совет, әкім Қайыртай, Бока мұғалім, Шопи, Бәсө, Бөстек, Бейсек, т.б -оқушылар біздің әрқайсысымызда жанама лақап аты, бүркеншік аты, криптоним (жасырын аты), қосымша ат бар. Сол қосымша аттарыңды ортаға салып көрелік. «Менің жанама есімім» -ортаға салу /оқушылар жанама есімдерін айтады/ «Лақап есімдер» видео Қосымша мәлімет .Кейбірде жанама есімдер азан шақырылып берілген есімдердің орнын басуы жиі кездеседі. Ұлы ақын Абай Құнанбайұлының шын есімі – Ибраһим. Абай деп оны әжесі атаған. ХІХ ғасырда өмір сүрген Мұса Байжанұлының екі есімі болған. Бірі: Жаяу Мұса , екіншісі Мырза кедей. Жаяу Мұса дегені ауылдарды кезіп сайран салып, ән айтып жүргенде жалғыз атын сұлтан Мұстафа Шорманұлы алып қойған. Сөйтіп ол Жаяу Мұса болып кеткен. . Ал Мырза кедей дегені – кедей болса да, қолы ашық адам болғандықтан. Балуан Шолақтың шын аты – Нұрмағамбет. «Шолақ» деп ол оң қолы күйіп, шолақ болған соң атанған. ХХ ғасырдың көрнекті ақындарының бірі Мағжан Жұмабаевтың шын есімі – Мұхаметжан болған. Мысалы академик Қаныш Сәтбайұлының шын есімі – Ғабдұлғани. Сазгер – Шәмші Қалдаяқұлының өзінің есімі де, әкесінің есімі де басқаша. Өзінің шын аты – Жәмшид. Әкесі Әнәпия аяғындағы қалына байланысты Қалдаяқ атанып кеткен. Мысалы: әнші Күләш Бәйсейітова – Гүлбаһрам, биші Шара Жиенқұлқызы – Гүлшара. Қоңыр – ұлы жазушы М. Әуезовтің бүркеншік есімі «Еркін әңгіме» /оқушылар ат қоюға байланысты қосымша мағұлматтар айтады./ Мирас: Есім таңдауда халық түрлі сенімге сүйенген. Бұл үрдістің көрінісін халық ауыз әдебиеті шығармаларынан кездестіруге болады. «Алдар көсенің алғашқы қадамы» атты ертегіде, Алдар көсенің неге осылай аталғаны жөнінде былай деп айтылды: «Адам өзінің азан шақырып қойған атына сай өмір сүреді» дейді халық. Солай болса солай да шығар. Алдар көсенің әкесінің есімі Алдан екен. Шынында да ол өмір-бақи алданып өткенге ұқсайды. Содан да болуы керек алданудан зәрзап болған аңқау азамат тұңғышының атын Алдар қойыпты. Жаратқан Жаппар иеміз соны түсінген ғой, Алдар тәй-тәй басып тілі шыға бастағаннан ешкімге есесін жібермейтін ақылды да алғыр бала болып өсіпті». Алдар көсенің есіміне байланысты ертегіде көрініс тапқан сенімге бұл бір ғана дәлел. Бағымбек: «Қырықтың бірі қыдыр» деп санайтын халқымызда сәбиге есім таңдауды бейтаныс адамнан да өтінетін ғұрып бар. Атақты Дина күйшінің есімін қариялар ауылға сусын ішуге бұрылған жолаушыға қойдырғаны туралы жазушы Сәуірбек Бақбергенұлы жазды. Әсем: Қазақ халқы ежелден мал шаруашылығымен айналысқандықтан жан-жануарларға, оның ішінде үй жануарларына байланысты есімдерді көптеп беріп отырған. Кенесары ханның есімі қойылуы туралы қызық уақиға бүгінгі күнге жетіп отыр. Болашақ хан өте кішкентай болып туылыпты. Шоқай би жаңа туған сәбиді қолына алып: – Өзі кенедей кіп-кішкентай екен, аты Кенесары болсын, – деген екен. Ақерке: Түске байланысты жаңа туған балаға ат таңдау бұрыннан бар. Ақсақ Темірдің де есімі түске байланысты берілген. Ақсақ Темірдің әкесі түсінде түр-келбеті арабқа ұқсас бір жас жігіт жақындап келіп оған семсер ұстатады. Семсер қылышты алдып онымен ауаны тілгілеп сермей бастайды. Әлгі семсердің сәулесімен бүкіл әлем жарыққа бөленді. Бұл түсті әулие әмір Күләлға жорытады. Әмір Күләл түстің аян екенін, Құдайдың оған бүкіл әлемді билеп, барлығына ислам дінін қабылдатып, жерді қараңғылық пен адасушылықтан құтқаратын ұл сыйлайтынын айтты. Түсі рас болып ұл берді. Ұлы дүниеге келісімен бірден Шамсуддин шайқыға апарады. Ол келгенде Құран оқып отырған шайқы бір сөздерге тоқталды. Бұл сөйлемде Темір сөзі кездесетін болғандықтан, оның атын Темір деп қояды». Бекзат: Туған балаларды Үшкемпір, Төрткемпір, Бескемпір деп жоралғыға қатысқан кейуаналардың санымен атаған. Бұндай ғұрыпты атқаруға ақсақалдарды да шақыратын болған. Әйгілі ақын КененӘзірбайұлы елуден асқанда көрген қызына осындай ырым жолын жасап есімінТөрткемпірбіршал қойғаны белгілі. Кейін сол қызы өскен соң мектепке барғанда балалар мазақтай берген соң атын Төрткен деп өзгерткен. Бекжан: Кейбірдесәбилерге елді мекен, жер-су аттарына байланысты есім қоятын болған. Ақын Абай Құнанбайұлының төртінші атасы Торғай Айдосұлының есімі «Ақтабан шұбырынды» заманында Сыр бойына босып, ауа көшкенде Торғай өзенінің бойында дүниеге келгендіктен берілген. Қарақат:Ақын Жамбылға есім берілуі де жер атына байланысты. Жыр алыбымен өте жақын қатынасқан жазушы Сәбит Мұқанұлы 1946 жылы: «Жәкең Шу өзенінің бойындағы Жамбыл тауының етегінде туғандықтан әкесі атын Жамбыл қойыпты» деп жазды. Аяжан:Туған жерге байланысты ат қою әдеті жиырмасыншы ғасырда да жалғастығын тапқанын 1922 жылы туған атақты ақын Сырбай Мәуленұлының: Сыр бойында туған соң, Сырбай қойды атымды, – деген өлең жолдары да дәлелдейді Мұғалім: Қазақтарда сонымен қатар өзге халықтардан сіңген есімдер өте көп. Айтылуы да, естілуі де әдемі, өзге тілде жақсы мағына беретін есімдерді қою соңғы жылдары кең танымал. Әсіресе, қазақтарда ежелгі түркі, араб, Иран есімдері көп. Мысалы, ежелгі түркі есімдері: Едіге («жақсы»), Ораз («байлық, сәттілік»), Манас («Сұмдық алып»), Бөкей («батыр, мықты»). Араб есімдері: Абылай («ата, әке»), Аида («сыйақы, пайдалы»), Әсел («бал»), Әмина («сенімді»), Асхат («бақытты, сәтті»), Ғазиза («сүйікті, қымбатты»), Ғани («бай»), Данияр («жақын, таныс»), Динара («күміс ақша»), Жамал («әдемі, тартымды»), Қадір («құрметті»), Қайрат («күшті, қуатты»), Мәлік («патша»), Мұхит («мұхит, қоршаған орта»), Мұхтар («ерекше, таңдамалы»), Рәзия («сүйікті, тартымды»), Сәбит («нық, сенімді»). Иран есімдері: Айдана («ақылды, дана»), Айнагүл («таза, мөлдір»), Ахан («темір»), Бақтияр («ба-қытты, қалаулы»), Бибігүл («Гүл шашқан ханым»), Дана («данышпан, ақылды»), Жәния («нәзік жанды»), Раушан («көрнекті, ашық-жарқын»), Рүстем («батыр, ержүрек»). Қазірде түрік (Айлин, Әмина, Айша), ұйғыр (Ділназ, Гүзел, Адель, Гүлзар, Арслан), татар (Замира, Зухра, Мунира, Насима) аттары қазақтар арасында кең таралған. жүктеу/скачать 43,2 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|