Сабақтың тақырыбы Қазақстандағы этногенез және этникалық процестер. Педагог Нуртаева
жүктеу/скачать 35,56 Kb.
|
c8b08d00-3367-47ed-825a-3bcea8ec4dd6 (1)
- Бұл бет үшін навигация:
- Сабақ барысы Сабақ кезеңдері
- Тақырыбы: Қазақстандағы этногенез және этникалық процестер
|
Онлайн сабақтың жоспары (синхронды оқыту)№9
Бөлім меңгерушісі :__________________________________Унеров Б.Т Педагог:_________________________________________________Г.С.Нуртаева Тақырыбы: Қазақстандағы этногенез және этникалық процестер Қазақ халқының шығу тегi мен қалыптасуы тарихи ұзақ мерзімдi қамтитын аса күрделi мәселе. Бұл екеуiн бiр-бiрiнен принциптi түрде ажырата бiлу керек. Мұның iшiнде қазақ халқының қалыптасу үдерiсiн алып қарасақ, соңғы кезге дейiн ең аз зерттелген мәселе деп қарауға болады. Мұның себебi ретiнде Қазақстан аймағының ежелгi және орта ғасыр-лардағы тарихының, ндiргiш күшi мен ндiрiстiк қатынас-тарының жеткiлiксiз зерттелгенiн айтуға болар едi. Қазақ тiлiнiң қалыптасуы да басы ашылмаған күйiнде қалуда. Мұнымен бiрге, палеоантропологиялық, антропологиялық мағлұматтардың да септiгi шамалы. Халықты қалыптастыруға белсендi үлес қосқан нәсiл компоненттерiн анықтаудың ғылым үшiн маңызы зор екенi белгiлi. Кейбiр тарихшылар қазақ халқының құралу, қалыптасу кезеңiн — Алтын Орданың ыдырауы, Жошы әулеттерiнiң билiкке таласқан тартыстарымен байланысты түсiндiргiсi келедi. Немесе қоғамдық тарихи дамумен қатысы жоқ құбылыс ретiнде баяндамақ болады. ХV ғасырдың орта шенiнде Ақ Орда тағының мұрагерлерi Жәнiбек пен Керей хандардың Қозыбасы тауына к шiп келуi, Әбiлқайыр ханнан iрге аударуы қазақ халқын құраған, қалыптастырған оқиға деп қарады, бұл, әрине, тарихи объективтi жағдайға үстiрт баға берген, нанымсыз қисын едi. Зерттеушiлердiң ендi бiр тобы Орталық Азиядан араБөшапқыншылығы кеөзінде iрге аударған қол нершi, егiншi қауымды қазақ халқының қалыптасуына елеулi үлес қосқан этникалық ұйытқы деудi ұнатқандай. Мұнда Қазақстанның ежелгi к шпелi тайпалар р лi бүркемелендi. Бұл жағдай халықтың құралу, қалыптасу ж нiндегi нақты тарихын анықтауды мүлде қиындатып жiбердi. Қазақ халқының шығу тегiн тек Қазақстан ғана емес, күллi Орталық Азия ғалымдары арасында алғаш к терген және тұңғыш зерттеген адам әрi соған саналы мiрiн арнаған профессор Мұсатай Бекболатұлы Ақынжанов болды. Ол өзінiң “Қазақ халқының шығуы мен қалыптасуы” деген диссертациясы негiөзінде 1957 жылы “Қазақтың тегi туралы” деген кiтабын шығарды. Бұл монографиясында автор өзіне дейiнгi орыс, грек, араб, парсы, қытай, моңғол, түркi жазба деректерiне және археологиялық, антропологиялық мағлұ-маттарға сүйене отырып, қазақ халқының көне дәуiрден бергi шығу тегi мен қалыптасу мәселелерiне ғылыми талдау жасады… Осыған орай тағы бiр мәселе — қазақ атының шығуын оның қалыптасу сәтiмен байланысты қарастыру дер едiк. Шынында, қазақ терминi жөнiнде жазба деректер нақты ештеңе айта алмайды. Б.з.д. эллин-грек және қытай автор-лары кас, хэс ұлысы туралы хабар жеткiзедi. Орхон-Енисей жазуында қазғақ ұғлым — қазақ ұлым деген мәтiн бар көрiнедi. Х ғасыр саяхатшысы Әбу Дулф “Он оқбодындарды” кейде қазлақ атайтынын жазады. Тұран елi тарихының терең бiлгiрi Әбiлқасым Фирдоуси “Шањнама” дастанында АфрасиаБөпатша “Көк теңiздiң терiстiгiнде отырған қазақ жұртымды жiберiп шапқызамын” деп Иран шаһын қорқытады. Бұған қарағанда, ақынның қолында қазақ аталған ел туралы мағлұмат болғаны ғой. Византия тарихшылары Кавказдың терiскей етегiн қоныстанып отырған қыпшақтарды қазақия ұғымына сыйғызған. Бұдан кейiнгi мәлiметтерде: қазақылық, қазақ, қазақ болу, қазақ боп кету сияқты сөз тiркестерi көбейе бередi де, ХIV ғасырда “ноғайлы-қазақ ауыр жұрт” деген күрделi этникалық термин ауыз әдебиетi нұсқаларында көп кездеседi. “Ноғайлы-қазақтың айырылысуы” деген сарын, күй сақталған. Мұн-дағы ноғай, ноғайлы жұрты, қазан, қырым татарлары — Ставрополь өлкесiнiң патша қаһарына ұшырап, Түркияға iрге аударып кеткен түркi тiлдес тайпалары. Моңғолдың белгiлi ғалымы Дамдэнсүрен хасаг терген — қасагарба — сөзіне терең мән берiп, бұл арбаны з заманында қазақтар қолданғанын құптайды. Бiр ой жүгiртетiн мәселе, “з” әрпiнiң болуына қарамай, моңғолдар да, қытайлар да қазақ атауын “хасаг” деп жазатыны. Бұлар қазақтың түпкi атын дұрыс сақтап жазып отыр ма деген ой келедi. Ал славян, орыс жұрттары барлық кезде қайсақ деп жазудан танбай келдi. Мұның да ғылыми мәнi бар болса керек. Қай-кей — парсы тiлiнде патша дегендi бiлдiрген. Академик А.Бернштам, М.Ақынжанов, т.б. қазақ атауы “қас”, “сақ” екi сөздiң бiрiгуiнен шыққан дейдi. Көне түркi тайпаларының ұғымында еркiн жүрген адамды қазақ деген. Көшпелi түркi-моңғол халықтары алғашқы кезде экономикасы, тұрмысы мен тiлi жағынан жат Түркiстанның отырықшы халықтарына — тәжiктер мен арабтарға өздерiн қарама-қарсы қойды. Содан кейiн көшпелi халықтар отырықшыланып, тәжiктермен араласа келе, көшпелiле өздерiнен қол үзіп отырықшыға айналған, сөйтiп “сарт”, яғни саудагер атанып кеткен руластарына қарсы тұрды. өйткенi көшпелiнiң “сарттан” негiзгi айырмашылығы тiлiнде емес, тiршiлiк қаракетiнде едi. Оның үстiне “сарт” деген сөз көшпелi халықтың табиғатына бiр түрлi жат естiлетiн. Кейiн, ұлы орыс отаршыларының тiлiне ауысқан кезде, бұл кiрме сөз анық жиiркенiштi, балағаттау мағынасына ие болды. Бұдан әрi қалың көшпелiлер бұқарасынан оқшау-ланып шыққан өзбектер де отырықшылана келе өздерiн көшпелi “қазақтарға” қарсы қоя бастады. Көшпелi тайпалардың бұрынғы қазақ- өзбек-ноғай бiрлестiгi сол халықтардың аумақтық, экономикалық, тiлдiк және басқа өзгерген тұрмыстық белгiлерiне сәйкес ендi жеке-жеке құрамдас Бөлшектерге Бөлiне бастады. Сөйтiп қазіргi Қазақстан жерiн мекендеген көшпелi рулар “қазақ” деген атпен таныла бастады. Олар оңтүстiкте — отырықшы тұр-мысқа ауысқан өзбектермен, тәжiктермен солтүстiгiнде — Мәскеу патшалығымен, шығысында — Моңғолия, Шыңжаң көшпелiлерiмен шекаралас болды. Сол кезеңінде көршiлес аймақтардағы феодалдық езгi мейлiнше қатал, тағылық сипат алған едi, сондықтан етек-жеңi кең, еркiн жатқан қыр елiне қашып паналау да көп болды. “Еркiн”, “азат адам” деген мағынаны бiлдiретiн орыстың “казак” сөзі де осыдан келiп шыққан. Орыс тiлiне бұл сөз Шығыстан енген, сондықтан “қазақ” деген сөзбен төркiндес болуы да ғажап емес. Сонымен бiз Орта және Орталық Азияның тарихи даму барысын қалпына келтiрiп елестетуге және соның негiзінде әртүрлi этникалық топтардың ұлт болып қалыптасу жолында бастан кешкен эволюциясын анықтауға талап қылдық. Бiз бұл үдерiстiң үш кезеңнен өткенін байқадық. Бiрiншi кезең. Азия далаларын, оның iшiнде қазіргi Қазақстан жерiн мекендеген халықтар қоғамдық дамудың белгiлi бiр сатық сында бiрлесiп өмiр сүрген. Ол кезеңнiң өзіне тән белгiсi — ұлттық шекаралардың мейлiнше тұрақсыздығы және айқын еместiгi, ол халықтардың ылғи аралас-құралас болып, кейде “жұтылып”, “жойылып” кетiп жатуы. Түркi, моңғол, қаңлы, керейт, найман, қарақытай, үйсiн және тағы сол сияқты түркi-моңғолдардан қалған көне халық, одақ, тайпа, ру аттары — сол дәуiрлердiң айғақтары. Екiншi кезең. Далалық шығыс және батыс аймақтары ажырай бастайды. Аумақтарда, экономика мен тiлде жаңа өзгешелiктер және солармен байланысты халықтардың жаңа топтары (батыста — татарлар, қазақ-ноғай-өзбек одағы, “сарттар”, тәжiктер; шығыста — моңғолдар, буряттар және ойраттар) пайда болады. Үшiншi кезең. Халықтардың жаңаша топтасуы бой көрсетедi: ноғайлар Бөлiнiп шығып, Солтүстiк Кавказға қарай қоныс аударады, өзбектер Түркiстанға кетедi, қазақ-тар Қазақстан далаларында қалады. Кеткен халықтар да, қалғандары да жағдайдың өзгеруiне қарай, белгiлi бiр аумақта шектелiп, экономикадағы, тiл мен тұрмыстағы өзгерiстер күшейген сайын, неғұрлым тұрақты ұлттық белгiлерге ие бола бастайды. Бұрынғы кезеөңдерден тек ескi тарихи атаулар ғана қалып, олардың өздерi де талай өзгерiстерге, бұрмалауларға ұшырайды. “Түрiк” деген атақ Осман сұлтанның бастауымен сонау алыстағы Кiшi Азияға кеткен түрiк аруларында қалады (Анадолы түрiктерiнiң “осман” деген ескi аты содан шыққан). Едiл бойында орын теуiп қалған түркi-моңғол рулары “татар” атанады, т.б. Қазіргi Қазақстан далаларында тұйықталып қалған халық өздерiн “қазақ” деп атайды. Алайда ұлт болып бiрiгу үдерiсi мұнымен аяқталған жоқ. Ресей капитализмiнiң жаулап алуының ықпалымен буржуазиялық-ұлттық қалыптасу басталады. Бiрақ империалистiк жүйе жағдайында бұл үдерiс толық жүзеге асырылмады, мешеулiк жойылған жоқ, қайта күшейе түстi. 1. Қазақ халқы шығуының антропологиялық аспектіБастауы өте күрделі, көтерілісті байланысты тарихи окиғалар, сондай-ақ іргелес аумақтарды, насельники қатысқан ауқымды этногенетических процестерінде Еуразия. Арасында қазақ халқы шығуының көптеген аспектілері екі өзектісі бар: лингвистикалық және антропологиялық. Айтуға барлық негіз бар, бұл екі процестің қаралып отырған аумақта дамыды параллель, негізінен тарихи вертикаль бойынша. Мұндай тәсіл мүмкіндік береді сабақтастық және сақталған «предковые» белгілері. Рас, жекелеген тарихи дәуірдің белгілі бір рөл атқарды және дамыту бойынша көлденең сызықтар. Айта кететіні, ежелгі байырғы насельники аймақ болды жалпы лингвистикалық және антропологическую негізін, қазіргі заманғы ұрпақтарының генетикалық кластеризация негізінен сәйкес келеді лингвистикалық. Қазақстанның ежелгі тарихын бөлуге болады екі үлкен кезең: үнді еуропалық және түрік. Лингвистикалық тұрғыдан бұл кезеңде насельники Қазақстанның ғана емес, Еуразияның байтақ өңірінің құрамына кірген древнеиранскую бұтағы индоевропейской отбасының’. Қарастырылып отырған хронологиялық кезеңде Қазақстанда ІІІ—І мыңжылдықты қамтиды б. э. дейінгіҚолда бар археологиялық артефактілер, осы кезеңмен байланысты көрсетеді, бұл оның көп бөлігінде кеңінен таралған андронов мәдениеті қола дәуірінің. Оның батыс бөлігінде ең кеңінен таралған қима мәдениеті. Тұтастай алғанда, бұл мәдениет игеруді айқын аймақтық белгілері, олар, өз кезегінде, үшін негіз болды жаңа өмір сүру ұрпақтарының түрінде номадизма » кейіннен дәуірінде ерте темір ғасырының. Бұл кезеңде сабақтастығы мәдени-тарихи қауымдастықтың жергілікті насельников ерте темір дәуірінің кезеңімен қола дәуіріндегі Қазақстанның дәлелдейді көптеген археологиялық көздері тудырады. Қарастырылып отырған кезеңде Қазақстанның аумағы бойынша мәні болып таралу орталығы «деп аталатын кочевнической үштаған тән» барлық, еуразия даласындағы, т. е. сызықтық жаппай құрады классикалық заттар қару-жарақ, ат әбзелдері және «аң стилі» ресімдеуде бұйымдар. Бастауы осы үштаған пайымдауынша, кейбір зерттеушілер, восходят ежелгі қазақстандық племенам андронов мәдениетінің ортасына Ө мың дейін. ғ. к. э. 3 Алайда ашылуымен аржанской даму фазалары номадических дақылдарының соңғы уақытта өңірлік ерекшеліктері еуразиялық тайпалардың жылғы Хуанхэ дейін Дунай болды қаралуы фонында жалпы өзара іс-қимыл бүкіл көшпенді әлемнің целом4. Алайда осы ауқымды көшпелі әлем болған өзіндік жергілікті шаруашы — Жтвенно мәдени нұсқалары. Олардың бірі болып табылады көшпенді пле-Кена Қазақстанның ерте темір дәуірінің.Осы кезеңде еуразия даласында түрінде жекелеген этникалық Қауымдастықтар тіркелген индоевропейские тайпалары «деген атпен скифтер» (сақтар). Осы терминдер мәнін бейнелейді бір Ортақтығы көшпелі тайпалар. Замандастары сақ-скиф тайпалық одақты савроматы, обитавшие Батыс Қазақстанда және оның аумағынан тыс жерде. Сонымен қатар, ежелгі көздері ескеріледі, олардың көптеген бөлімшелері өте туманной оқшаулауға еуропа даласында. Иә, қазіргі әдебиет те қайшылықтары, олардың орналасқан жері туралы. Неғұрлым кеңінен жарықтандыру әдебиетте алды тайпалары массагетов, исседондар, аримаспеев және т. б. Кейбір зерттеушілер последнихлет табанды түрде атап өтуінше, осы және басқа да этнонимы еуразиялық тайпалардың көрсетеді емес, тұтас этникалық білім беру, дәлірек айтқанда, орындалатын еңбек функциясының жалпыланған атауы бірнеше белгілі бір шаруашылық-мәдени Сондықтан этникалық анықтау ежелгі жазбаша көздері мен қазіргі заманғы археологиялық зерттеулерге қатысты оқшаулау түрлі көшпелі бірлестіктердің еуразия даласында ерте темір дәуіріндегі және антикалық тым гипотетичным және мұқтаж ірі сыни зерделеу, бәлкім, қайта қарау. Бұған қарамастан, сақ-скиф тайпасының одағы Қазақстанда сақтап индоевропейскую ортақтығы өзінің этномәдени дамуында шебіне дейін жаңа дәуір. Осындай жалпы этномәдени жағдай, ол лежала негізінде этнообразовательного процесінің жергілікті насельников, қола дәуірі және темір дәуірі. Бұл кезеңде барлық маңызды құрамдастардың жиынтығы, мәдени-шаруашылық дәстүрлерінің, этникалық даму және лингвистикалық жақындығы, сайып келгенде, бұланов предковую негізін кейіннен қалыптастыру процесін мәдени-тарихи қауымдастықтың одақтар тайпалар қоса алғанда, Қазақстанның және қазақ народность. Пайдасына бұл айтады зерттеулердің негізгі нәтижелері бойынша этникалық археология, этнология, тарихи этнография, топонимика. Бұл тұжырымдамалық ереже табады маңызды негіздемені палеантропологических материалдарында. Өліктің, географиялық және тарихи себептері жекелеген этникалық группахчастота көріністері ізбасар белгілері ауытқып отырады әр түрлі. Дәл бөлу сипаты сол немесе өзге де гендердің өкілдері арасында белгілі бір адамдар қауымдастықтарының мүмкін көп нәрсе айтуға туралы этникалық тарих, оның миграция, байланыстары, смешениях немесе обособлениях түрлі кезеңдерде. Осы антропологиялық зерттеудің негізінде қағидаттары жатыр этноисторического даму және географиялық бөлу генетикалық ерекшеліктерін насельников Қазақстанның бірнеше мыңжылдықтар. Деректеріне жүгінейік Қазақстанның қола дәуірінің, өйткені табылған адам сүйектерін неғұрлым ерте кезеңдер өте фрагментарны. Сәйкес қаңлылардың шаруашылығы, саудасы мен археологиялық деректер Қазақстанның ежелгі халқын осы кезеңде || орталығында үлкен этномәдени области — Еуразия ?; және бірі өкілдерінің кең антропологиялық i қабаттың; степной үлгідегі протоевропейского нәсілдік діңнің. Негізгі ;. осы үлкен аймақтың қоса алғанда, Қазақстан мен Орта Азияға, ең ерте облысын мекендейтін және қоныстандыру тайпаларының индоиранской мәдени-тарихи және лингвистикалық қоғамдастық. Бірнеше мыңжылдықтар тасушылар этойдревнейшей өркениеттің қалған маңызды өзегі қалыптастыру одан кейінгі аймақтық антропологиялық білім. Палеонтологиялық зерттеулер сыртқы бейнесін сипаттауға мүмкіндік берді қола дәуіріндегі Қазақстанның ежелгі популяциясының. Бұл кезеңде, оның барлық кең байтақ аумағы болды тарату, міз түрлі нұсқалары ежелгі европеоидов, бірақ басым .; антропологиялық түрі болды, степной, деп аталатын сондай-ақ, андро-новским атауы бойынша археологиялық мәдениет; Ол болған мезокран-дық бассүйек, төмен, кең және жақсы пішінделген көлденең жазықтықта тұлға, қатты шығыңқы бет сүйегі және көз ұясының төменгі. Сонымен қатар, кейбір бөліктерінде Оңтүстік-Шығыс қазақстан (Жетісу) және Батыс Қазақстанның тайпалар өмір сүрген, бойынша ұқсас, жергілікті нұсқа нәсілі. Тұтастай алғанда, осы және басқа да жергілікті европеоидные нәсілдік түрлері болып табылады бірге қуатты антропологиялық пластом, оның базасында қызу жүрді одан әрі трансформация Қазақстанның ежелгі халқының’. Осылайша, бастауында ежелгі антропологиялық қыртысты Қазақстанның болған жақсы отличимые, айқын нұсқалары европеоидтік нәсілдің ізі жоқ ағынын гендердің шығыс (азиялық) нәсілдік діңнің. Демек, европеоидный келбеті Қазақстанның ежелгі популяциясының болды бастапқыда құбылыс тек автохтонным, және маңызды фендер-белгілері бейнесін ұрпақтан ұрпаққа. Зерттеу палеоантропологии Қазақстанның ерте темір дәуірінің көрсеткендей халқы бар өңірдің бұрынғы үрдістермен айқын белгілері европеоидтік нәсілдің, белгілі және қола дәуірінде. Басқа сөздермен айтқанда, нақты генетикалық сабақтастығы байқалады халық арасында қарастырылып жатқан екі. Алайда скрупулезном талдау краниологических сериялары ерте темір дәуірінің барлық емес, үрдісі, ол, әрине, ықпалымен дамыды фенов-белгілері, привнесенных популяциялар шығыс шығу тегі (Орталық Азия). Бірақ моңғолоид элементтерінің салыстырмалы салмағы әлі елеусіз фенооблике Қазақстанның ежелгі популяциясының. Тұтастай алғанда, жергілікті тайпалардың скиф-сақ уақыт 1/6 бөлігі жеке белгілері қазірдің өзінде принадлежала «шығыс» кешеніне барып, алғаш рет осы кезеңнің тіркеледі. Осының негізінде айтуға болады, бұл ортасы I мыңжылд. басы болды инфильтрация шығыс популяциясының және метисационного процесінің ежелгі насельников, қашан ^элементтері «шығыс» нәсілдік діңнің аумақта болды бірте-бірте ұлғайып қарай жақындау позднему «I; Кезең орта ғасыр. «» Раннежелезном ғасырда бірнеше өзге де этномәдени ахуал Қазақстанның батыс бөлігінде, қайда мекендеді көшпелі бірлестігі скиф-савроматских тайпалар. Осы қоғамдастықтың мәдени ошақтары табылған қазіргі Ақтөбе, Батыс Қазақстан, Атырау және Маңғыстау облыстарында. Алайда, көп бөлігі ескерткіштері скиф-савроматского уақыт табылды тыс Батыс Қазақстанның, атап айтқанда, Орта және Төменгі Еділ бойы және Оңтүстік Орал. Осы мәдени қоғамдастықтың даму тарихын кейбір зерттеушілер көрсетілген өңірлермен байланыстырады. Сонымен қатар, савроматы Батыс Қазақстанның табу қомақты антропологическую байланыс андроновцами дала аймағы. Осылайша, в эпоху раннего железа на территории Казахстана алдымыздан сдвумя мәдени орталықтары: скиф-сакским және скиф-сармат-күнді. Творцами бірінші болды ұрпақтары жергілікті популяциялардың андро-новской мәдениет, екінші — ұрпақтары ежелгі популяциясының қарлұқтар. Жалпы археологиялық деректері арасындағы қазақстандық сақтар мен савроматами байқалады тарихи жақындығы материалдық мәдениет Жалпы алғанда, скиф-сарматские племена отырған өңірдің негізгі краниометрическим белгілері барлық көрсетіледі жақындарыңызбен фенооблику — сақ-уйсун әлемге Оңтүстік-Шығыс Қазақстанның ұсына отырып, өзімен үлкен сармат-усуньский альманах. Палеонтологиялық материалдар үйсін уақытының ұсынылады айтарлықтай ақпаратты. Белгілі болғандай, соңында I мыңжылдық б. э. дейінгі оңтүстік-шығыс бөлігінде Қазақстанның ауысымда этникалық бірлестікке тайпалар сақ уақыты жаңа асыл тұқымды одақ этнонимом «үйсіндер», ол пайымдауынша, зерттеушілер, мәні болып табылады соңғы фазасына даму сақ-лық мәдениет. жүктеу/скачать 35,56 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||