Сабақтың тақырыбы: Масса және денелердің массасын өлшеу Дұрыс және дұрыс емес пішінді денелердің көлемін анықтау.
Сабақтың мақсаты:
Дененің массасын электронды, серіппелі және рычагты таразылар көмегімен өлшеу. Әр түрлі пішіндегі қатты дененің немесе сұйықтықтың көлемін өлшеу үшін өлшеу цилиндрін (мензурка) қолданыңыз.
Денелердің өзара әрекеттесуі
Табиғатта басқа денелермен әрекеттеспейтін денелер жоқ. Барлық денелер бір-бірімен әрекеттеседі. Мұны біз мұз айдынында коньки теуіп жүрген екі баланың бірі екіншісін қолымен итеріп жібергендегі әрекетін мысалға келтірсек. (1 сурет). Олар бағыттары қарама-қарсы жаққа қарай сырғанап кетеді. Осыдан денелердің бір-біріне әрекет етуі өзара әрекеттесу деп аталады. Денелер өзара әрекеттесу салдарынан түрліше жылдамдық алады екен. Мысалы коньки киіп тұрған екі баланың біреуі кіші, екіншісі ересектеу баланың қозғалысын қарастырайық(2-сурет). Кіші баламыз үлкен жылдамдық алады. Осындай мысалдардан денелердің жылдамдықтарын өзгерту қабілетін сипаттайтын физикалық шаманы енгіземіз.
Денелердің өзара әрекеттесуі
Денелердің жылдамдығын өзгерту үшін оған екінші бір дене міндетті түрде әрекет етуі керек
Бұл келтірілген мысалдар денелердің бір-біріне ықпалы әрдайым өзара әрекеттік сипат алатынын көрсетеді. Денелердің өзара әрекеттесуін бақылай отырып, әрекеттесу кезінде бір денелер жылдамдығын көбірек, ал екінші біреулері тым аз өзгертеді.
Екі арбамен тәжірибені көрсету өзара әрекеттесу нәтижесінде денелердің жылдамдығы өзгеретінін және әртүрлі денелерде әртүрлі өзгеретінін көрсетеді.
Осы тәжірибе негізінде қандай қорытынды жасауға болады?
1). Денелердің өзара әрекеттесуі олардың жылдамдығының өзгеруіне әкеледі.
2). Өзара әрекеттесуден кейін денелер алған жылдамдық олардың массасына байланысты.
3). Денелердің өзара әрекеттесуі арқылы олардың массасын бағалауға болады.
Жүргізілген тәжірибелерден үлкен массадағы денелер жылдамдығын аз мөлшерге өзгертеді деп қорытынды жасауға болады.
Бір дененің массасын біле отырып, сіз әрқашан екіншісінің массасын бағалай аласыз:
Егер өзара әрекеттесу кезінде денелердің жылдамдығы бірдей өзгерсе, онда денелердің массалары тең болады.
Егер бірдей болмаса, онда екінші дененің массасын жылдамдықтардың қатынасы арқылы есептеуге болады
Денелердің өзара әрекеттесу кезіндегі жылдамдықтарының өзгеру шапшаңдығын сипаттайтын физикалық шама масса деп аталады. Масса – латынның “massa” – кесек, үймек, шөкім деген сөзінен алынған. Өзара әрекет кезінде денелер өз жылдамдықтарын әр түрлі өзгертеді. Денелердің мұндай қасиетін инерттілік деп атайды.
