Садыћов Т. С., т б. Дљниежљзi тарихы
жүктеу/скачать 14,18 Mb. Pdf көрінісі
|
| Iшкi саяси даму. Соѕыстан кейiнге алѕашћы жылдарда елде
ќртљрлi баѕыттаѕы саяси партиялар к)бейдi. Олардыѓ iшiнде 1923 жылы ћџрылѕан Халыћтыћ-Республикалыћ Партия (ХРП) бќрiнен де ыћпалды болды. Оны Џлттыћ буржуазия, либералдыћ помещиктер, буржуазиялыћ зиялылар мен офицерлер ћџрѕан болатын. 1946 жылы ћџрылѕан Демократиялыћ партия (ДП) да љлкен табыс биiгiнен к)рiндi. Ол сауда-)неркќсiптiк буржуазияныѓ, жер иеленушiлер мен зиялы ћауымныѓ мљдделерiн бiлдiретiн. 1950 жылѕы парламент сайлауында ДП зор табысћа жеттi, оныѓ жетекшiсi Д.Баяр ел президентi болды. ДП жљргiзген демократиялыћ саясат елдегi консервативтiк кљштердiѓ, еѓ алдымен, ќскери жќне азаматтыћ бюрократияныѓ наразылыѕын туѕызды. 1960 жылѕы 27 мамырда Тљркияда ќскери т)ѓкерiс жасалды. Оны армия офицерлерiнiѓ џйымы жљзеге асырды. Олар ћџрѕан Џлттыћ Бiрлiк Комитетi (ЏБК) елдi басћару iсiн )з ћолына алды. ДП-ныѓ жоѕары басшыларын Баярмен бiрге ћамауѕа алып, ћолда- ныстаѕы конституцияныѓ кљшiн тоћтатты, парламенттi таратты жќне саяси партиялардыѓ ћызметiне тыйым салынды. Дегенмен к)п џзамай ЏБК елдегi ќскери диктатураны тоћтатып, )кiмет билiгiн Ћџрылтай жиналысына тапсырды, ол 1961 жылы Тљркияныѓ жаѓа Конституция- сын ћабылдады. Конституция азаматтардыѓ бостандыћтары мен ћџћыћтарын, оныѓ iшiнде саяси партиялар ћџру ж)нiндегi ћџћыѕын, баспас)з бостандыѕын жариялады. 60-жылдарда Тљркияда саяси кљрес кљшейдi, соныѓ нќтижесiнде солшыл да, оѓшыл да баѕыттаѕы партиялар ћџрылды. Ереуiл ћозѕалысы )сiп, )кiметi тарапынан жазалау шаралары кљшейдi. Осыныѓ бќрi 60-жылдардыѓ соѓында елде iшкi даѕдарыс пен берекесiздiк (анархия) жаѕдайын туѕызды. Мџндай жаѕдайда ќскерилер )кiметке таѕы да ћысым к)рсеттi. Армия президенттен љкiметтi ћызметтен тайдыруды талап еттi. Тљркияныѓ едќуiр б)лiгiнде т)тенше жаѕдай енгiзiлдi, конституцияныѓ кљшi тоћтатылды. Ћолданылѕан шаралар саяси шиеленiстi бќсеѓдетуге к)мектестi, с)йтiп, 1973 жылы олардыѓ кљшi толыѕымен шектелдi. 70-жылдардыѓ соѓында елдегi саяси жаѕдай таѕы да шиеленiстi. Жартылай жариялы жќне жариялы емес исламдыћ џйымдар жанданды, террористiк ќрекеттер жиiлеп кеттi. Парламентте негiзгi фракциялардыѓ бiр-бiрiне ћарсы кљресi елдiѓ президентiн сайлау ќрекеттерiнiѓ бќрiн нќтижесiз еттi. Даѕдарыстыѓ одан ќрi џлѕаюын 228 тоћтату љшiн армия таѕы да жаѕдайды баћылауды )з ћолына алып, 1980 жылы ќскери т)ѓкерiс жасады. Оныѓ маћсаты — оѓшыл жќне солшыл экстремизмнiѓ жолын кесу, елдiѓ ћоѕамдыћ )мiрiн сауыћтыру болды. С.Демирельдiѓ љкiметi ћџлатылды, Парламент таратылды, партиялар мен кќсiподаћтардыѓ ћызметi тоћтатылды, шерулер мен ереуiлдерге тыйым салынды. Бљкiл )кiмет билiгi Џлттыћ Ћауiпсiздiк Кеѓесiне (ЏЋК) берiлдi, оныѓ ћџрамына бас штабтыѓ бастыѕы генерал К.Эврен бастаѕан ќскерилер ендi. ЏЋК )кiмет басында љш жылдан астам уаћыт отырды. Ќскери- лерге даѕдарысты жаѕдайды реттеп, Тљркияныѓ саяси жљйесiн ћайта ћџруѕа тырысу љшiн осыншама мерзiм ћажет болды. 1982 жылы жаѓа конституция ћабылданып, атћарушы )кiметтi кљшейттi жќне кќсiподаћтар мен басћа да ћоѕамдыћ џйымдардыѓ ыћпалын шектедi. Осы кљнге дейiн кљшiнде болып отырѕан бџл конституция бойын- ша Тљркия Парламенттiк Республика болып табылады. Мемлекет басшысы — президенттi парламент 7 жыл мерзiмге сайлайды. Заѓ шыѕаратын )кiмет Тљркияныѓ Џлы Џлттыћ Жиылысы — бiрпалаталы парламенттiѓ ћџзырында, оны 5 жыл мерзiмге тiкелей жалпы дауыс беру жолымен сайлайды. Атћарушы )кiмет билiгiн президент пен љкiмет — премьер-министр бастаѕан Министрлер Кеѓесi жљзеге асырады. Конституция ћабылданѕаннан кейiн елде саяси партияларды ћџруѕа рџћсат етiлдi. 1983 жылѕы президент сайлауы ќскерилердiѓ )ктемдiгiне ћоѕамныѓ наразы екендiгiн к)рсеттi. Парламенттегi орындардыѓ к)пшiлiгiн ќскерилер ћџрѕан Џлттыћ Демократия партиясы емес, ћайта тљрiк iрi )неркќсiптiк жќне банк капиталыныѓ мљдделерiн ћорѕайтын Отан партиясы (ОП) иемдендi. Жетекшiсi Тџрѕыт Озал елдiѓ премьер-министрi болды. С)йтiп, ќскери басћарудан азаматтыћ басћаруѕа к)шу орын алды. 90-жылдардыѓ басына дейiн ОП Тљркияныѓ жетекшi партиясы болып келдi. Т.Озал премьер- министр ретiнде 1983—1987 жќне 1987—1989 жылдарда, ал одан кейiн елдiѓ президентi ретiнде 1989—1993 жылдарда Тљркияны экономикалыћ жаѕынан жаѓѕырту баѕытын жљргiздi. Алайда )кiмет орындарыныѓ экономиканы ћайта ћџрудаѕы ауыртпалыћтарды еѓбекшiлердiѓ мойнына аудармаћ болѕан ќрекеттерi ОП-ныѓ беделiн т)мендеп кетуiне ќкелiп соћтырды. 1995 жылѕы парламент сайлауы исламшыл партиялар мен топтардыѓ ыћпалыныѓ кљшейгенiн к)рсеттi. Сайлауда елдiѓ ћоѕамдыћ-саяси )мiрiнде исламныѓ р)лiн кљшейтудi жаћтаѕан Игiлiк партиясы (ИП) жеѓiп шыћты, оныѓ жетекшiсi Неджмеддин Эрбакан едi. Бiраћ Эрбаканныѓ љкiметi салыћ салу, жекешелендiру жќне экономиканы ћџрылымдыћ жаѕынан ћайта ћџру саласында уќде етiлген реформаларды жљргiзген жоћ. Елге шетелдiк ћаржы салымдарыныѓ ћџйылуын ћысћартты. Исламѕа ћарай бџрылыс жасау елдiѓ саяси )мiрiнде шиеленiскен жанжалдар туѕызуы мљмкiн жаѓа жаѕдайѕа алып келдi. Елдiѓ президентi С.Демирельдiѓ )тiнiшi бойынша саясатћа таѕы да ќскерилер араласты. Олар Эрбаканнан жљргiзiп отырѕан 229 исламшыл баѕытынан бас тарту мен мемлекеттiѓ бiрыѓѕай зайырлы сипатын мойындауды талап еттi. Iшкi саяси даѕдарыс 1997 жылы Эрбакан љкiметiнiѓ ћызметтен кетуiмен аяћталды. 1999 жылѕы мерзiмiнен бџрынѕы парламент сайлауынан кейiн )кiмет билiгiне елде ОП-ныѓ жетекшiсi Месут Йылмаз бастаѕан коалициялыћ 'кiмет келдi. ДСП-ныѓ (Демократиялыћ Солшыл Партия) жетекшiсi Б.Эджевит вице-премьер болды. Ол џлттыћ бояудаѕы социал-демократиялыћ баѕдарды џстанатын. Љкiметтiѓ бiрiншi кезектегi мiндетi ретiнде дљнияуи бiлiм беру iсiн ћалпына келтiру џйѕарылды. 2000 жылѕы парламент сайлауында ДСП жеѓдi, с)йтiп, Б.Эджевит елдiѓ премьер-министрi болды. Президент С.Демирель жџртшылыћтыѓ ћысым жасауымен ћызме- тiнен кетуге мќжбљр болды. 2000 жылѕы мамырда Конституциялыћ Соттыѓ т)раѕасы А.Н.Сезер Тљркияныѓ президентi болып сайланды. Ол зайырлы )кiметтi жаћтаушы болатын. 2002 жылѕы ћарашадаѕы парламент сайлауы елде исламшыл пиѕылдардыѓ кљшейгенiн к)рсеттi. Онда тќуелсiз Исламдыћ ќдiлеттi- лiк жќне даму исламшыл партиясы жеѓiске жеттi. Партияныѓ жетекшiсi Р.Т. Эрдоган 2003 жылы Тљркияныѓ премьер-министрi болды. Жаѓа парламент тљрiк ћоѕамында исламныѓ ыћпалын кљшейтуге баѕытталѕан заѓды бастамалар жасады. Бiраћ ол бастамаларды президент А.Н.Сезер ћолдамады. 2007 жылы болѕан парламенттiѓ мерзiмiнен бџрынѕы сайлауында билiк жљргiзушi Эрдоганныѓ партиясы таѕы да жеѓiске жеттi. Сол жылы )ткен олардыѓ кандидаты Абдулла Гљл президент болып сайланды. С)йтiп, 2007 жылѕы сайлаудыѓ нќтижелерi Тљркияда исламдыћтардыѓ позициялары кљшейгендiгiнiѓ дќлелi болды. жүктеу/скачать 14,18 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|