Сал, сері екеуі де өте ескі дәуірден сақталып келе жатқан халықтың тіршілігіне көп

тілегі,  бағыты  бір  болғанын  көрсетіп,  олардың  достық,  туысқандық  байланысы  берік 

болғанын сипаттайды. Өлеңде былай деген: 

Жібердім осы өлеңді Сізге жазып,  

Патшалық тілеуінде қазақ ғарып,  

Қазақ жұрты көп заман қараңғы еді  

Бүгінде дүние жүзі болды жарық.  

 

Н.Я. Коншиннен хат алғаны туралы Жаяу-Мұса былай дейді: 

Семейлік, Павлодар мен Далба елінде,  

Мен алдым декабрьдің жиырма бірінде.  

Секретарь статистік жазған екен  

Он бесінші ноябрьдің дәл күнінде.  

Бір мың тоғыз жүз бірінші екен жазған жылы,  

Жіберген бір жүз отыз нөмірінде.  

83 

 

 

Бұл жолдарды Жаяу Мұса өте қарапайым, кеңсе тілімен жазса да, оның бұл өлеңдер тобы 

қалай  туып,  оны  қашан  ғылыми  орындарға  жібергенін  ашық  көрсететін  керекті  дерек 

екенін кереміз. 

Кіріспеден  басқа  Жаяу  Мұса  дәптердің  соңғы  өлеңінде  Коншинге  арнаған.  Онда  былай 

деген:  

Жібердім секретарь, сөз ұнаса  

Көп өлең шығар еді ой толғанса,  

Оязым Павлодар, елім Далба  

Байжанов қолын қойды жазып Мұса.  

Мұны жазған Мұса атым сочинитель  

Орыс ғалымда ақыл көп қой, қылмас қатал,  

Жәрдем үшін секретарь Сізге жаздым  

Тағы өлең жіберуге болып батыл.  

 

Бұл ишаралап жазудың жобасына қарағанда, ел ішінде тіршілік күресімен қажыған Жаяу 

Мұса  жоғарғы  орындарда  жүрген  оқымысты  орыс  ғалымдарына  өзінің  мүддесін  айтып, 

солар  арқылы  күш  алғысы  келгенін  сездіреді.  Онымен  қатар,  көзі  ашық  сезгіш  ақын,  ол 

кездегі  қазақ ауылының мәдениеттен кенде қалып, ел ортасында  сауда-саттық,  мәдениет 

ошағы болмағанын уайымдап, мәдениет ісіне ие болып жүргендер бір ғана тілмәш екенін 

білдіреді. Мәселен: 

Қағаз жоқ, қара сауыт, қалам, сия, 

Базар жоқ, ұстамады біздің ая, 

Тілмаштан сұрағанда мұны берді, 

Бұған да қалдым өзім қатты ұяла. 

 

Жаяу Мұса өлеңдерін арнап отырған бұл Н.Я. Коншин кім еді? Ол сахараны мекендеген 

қазақ  қауымының  сол  кездегі  тарихы,  мәдениеті,  экономикасы  туралы  бірталай  күрделі 

еңбек  жазған,  орыс  халқының  прогресшіл  адамдарының  бірі  болатын.  Ол  ту  баста 

Петербордан  айдалып  Семей  келіп,  кейін  қазақ  халқының  тіршілігін  зерттеуді 

сүйгендіктен осында қалып қояды. 

H.  Я.  Коншин  бір  тана  Жаяу  Мұсаның  өлеңдерін  жиып  қойған  жоқ,  ол  қазақ  әдебиет 

мұраларын көп жыл бойы және бірнеше өлкеден жиған. Оның архивінде сақталып тұрған 

материалдар сол кездегі Өкпекті, Қара Оба, Аршалы, Абралы, Айыртау, Сарытау, Мұқыр, 

Алқакөл, Шыңғыстау, Ұлан, Қарқаралы, Баянауыл аймақтарынан келіп түскен. 

Солардың  ішіндегі  ең  баталысы  әсіресе  Абай  мен  Жаяу-Мұсаның  өлеңдері.  Абай 

шығармаларынан Коншин архивінде сақталып тұрғандары: 

1. 

Шоқпардай кекілі бар қамыс құлақ, 

2. 

Жасымда ғылым бар деп ескермедім. 

3. 

Секілді Қара-қарға шуласып жүр. 

Бұлардан басқа «өткен замандағы қазақ хикаялары» (аңыз сөздер), оның ішінде «Есімхан 

әңгімесі», «Алдар көсе»,  «Шортанбай өлеңдерінің екі нұсқасы, оның орысша аудармасы. 

Осы  мағлұматтарды  жинап  берушілердің  біреуі  Абралы  болысынан  Коншинге  мына 

шумақты арнаған: 

84 

 

Атпекет Коншин затың, ақылың дана,  

Әрқашан құдай болсын Сізге пана.  

Тағы да бізден керек өлең болса  

Хабарын жеткізіңіз хатқа сала. 

 

Осындай  қазақ  ақындары  мен  білгіш  адамдар  мен  хат  арқылы  байланысу  жүзінде  Н.Я. 

Коншин  халық  әдебиетінің  көп  байтақ  материалын  жиып  алады.  Сондай  кеніштің  бірі 

Жаяу Мұса өлеңдері. Оның ішінде аса құндырағы календарь жыры («Жұлдыз»), Мұсаның 

әйелі Сапарға шығарған өлеңі.  

Жатырмысың, ей Сапар  

Топырақпен пара-пар.  

Қара шымды жамылып  

Жатқаның ба Гүлғизар? 

 

Жырдың сарынына қарағанда Мұсаның жақсы көрген әйелі Сапар өзі үйде жоқта, қайтыс 

болғаны сезіледі. Сондықтан ақын көре алмай қалған жұбайының өкінішін егіле жырлап, 

зұлымдық бұғауын бұза алмағанын күйініп айтады.  

Қалыппын көрмей жүзіңді  

Естідім айтқан сөзіңді.  

Жеткірмей хабар бір адам  

Келтіре алмадым өзімді. 

 

Бұл топтағы Жаяу Мұса өлеңдерінен мазмұны жағынан ең мағыналысы «Жұлдыз» (қазақ 

календары).  Бұл  өлеңді  Жаяу  Мұса  ақын  Абайға  еліктеп  жазғаны  байқалады.  Өлеңнің 

негізгі  желісі  жыл  ішінде  болатын  он  екі  ай,  әр  айда  болатын  күн  райы,  онымен 

байланысты мал баққан қазақ шаруаларының тіршілігі. Ел тұрмысын жүйрік білетін ақын 

соларды орны-орнында сипаттап, әр айдың өзіне қас ерекшеліктерін суреттейді. Мәселен: 

Күз басы ол сентябрь  

Болмаса бұлттан бір тамыр.  

Алты айға тартар бір күні  

Жақсылық шаруаға өзің бер. 

 

Екінші  түрде  айтқанда  қыстың  қандай  болатынын  сентябрь  айындағы  бұлттың 

«тамырынан»  білуге  болады.  Егер  қыс  қатты  болса  оның  бір  күнінің  өзі  қоңыр  қыстың 

алты айына бара-бар болар еді. Ондай қыста шаруалардың тіршілігі тек қана жаратылысқа 

бағынышты  дейді.  Бұл  өлеңнің  бір  ерекшелігі  Жаяу  Мұса  оны  өзі  сүйіп  айтқан 

«Хауліліляу»  мотивіндегі  «Құлыбай  байдың  ешкісі»  атты  өлеңінің  өлшеуімен,  домбыра 

ырғағына түсіріп жазған. 

«Қазақ  сыйлары»  деген  өлеңінде  көзге  түсерлік  нәрсе  Жаяу  Мұсаның  Абайды  есіне 

түсіруі,  кемеңгер ақынның шығармаларына оның алыста жатып үн  қосуы. Бұл өлеңінде, 

Жаяу Мұса да, жырдың қасиетін кетірген тіленші ақын, өлеңшілерге Абай жирене қарап, 

өзі шығарған өлеңдерін жұртқа пәш қылмай, тек қолжазба түрінде сақтағанын білдіреді. 

Ән домбыра кемшілік деп мен естимін,  

Бар дейді жазу өлең Ыбырайда.  

Атасы Ыбырайдың ол Құнанбай,  

Теңелген заманында қыр менен сай.  

Бүгінде Ыбырайдан сөз тарап  

85 

 

Екі адам жай жүрмейді бір ұрынбай.  

 

Демек,  Абайдың  өлеңдері  сол  кездің  өзінде  халық  ортасында  зор  әсер  етіп,  оның  ойын, 

әдетін  қауым  тіршілігін  жаңа  бағытқа  түсіріп,  ескілікке  қарсы  үгіттеп,  жаңа  тұрмысты 

жақтауға бейімделгенін білдіреді.  

Әдебиет тарихы тұрғысынан қарағанда бірталай бағалы нәрсенің бірі  «Данышпан қазы». 

Бұл  Жаяу  Мұсаның  атын  әдебиет  тарихына  толығынан  кіргізетін,  шумақты  сюжеттік 

поэма. Мұның негізгі арқауы араб әдебиетінен «Мың бір түн» хикаясынан алынған. Араб 

әдебиетінде кездесетін бейнелерді (қасапшы, майшы, өтірікші, алдамшы, данышпан қазы, 

тағы басқалар) Мұса қазақ оқушыларына түсінікті етіп беруге тырысқан. 

Жалпы  айтқанда  Жаяу  Мұсаның  ақындығынан  әншілігі  басымырақ  жатады.  Оның 

өлеңдерінің көбі тек мазмұн жағынан болмаса, көркемдік, ақындық тіл, бейнелеу жағынан 

сондайлық жарқын деуге болмайды. 

Алайда  «тамшы  тама  берсе  көл  болады»  дегендей,  ақынның  осы  сияқты  ұмытылған 

өлеңдері жинала берсе ардақты әншінің жарқын өміріне қосымша дерек болуына сөз жоқ. 

Жаяу  Мұсаның  тағы  бір  топ  өлеңдерін  өткен  жылдары  Жұмат  Досқараев  пен  Шора 

Сарыбаев  Қазан  университетінің  кітапханасынан  тауып  қайтты.  Біздің  ендігі  міндетіміз 

ақынның  алдақашан  ұмытылып  жоғалып  кеткен  өлеңдерін  тауып,  оны  бір  жинақ  етіп 

көпшіліктің алдына тартсақ игілікті іс болар еді.