секция    ҼЛЕМДІК БІЛІМ БЕРУ КЕҢІСТІГІНДЕ АБАЙ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫН

217 
 
қарауға, бауырмалдыққа шақырады. 
Абай  ҿзінің  қарапайым  шығармалары  арқылы  қазақ  халқының  мінезіндегі 
оғаштықтар,  керенау,  кертартпалық  мінездерді  сынайды,  сҿйтіп  ҿзіміздің 
бойымыздағы кемшіліктерді сынау арқылы жаңа ойсалады, жана сана қосады. 
Абай  ҿлеңдері  арқылы  қазақтың  рухани  ҿміріне,  тілдік  тҧрғыда  жаңа 
ҧғымдарды  (категорияларды)  енгізді.  Мысалы:  «жанның  тамағы»,  «ғақыл», 
«рахым»,  «кемел  адам,  толық  адам»,  «ыстық  қайрат»,  «нҧрлы  ақыл»,  «жылы 
жҥрек», «жҥрек 
 Патшалығы»  жҽне  т,б.  [3]оның  тамаша  ҿлеңдерінде  кездесетін  осынау  сҿз 
тіркестерінің ҿздері-ақ оқырманның кҿңіліне жылы сезім, мейірім ҧялататыны 
шындық.  
Ата-анаға кҿз қуаныш, 
Алдына алған еркесі, 
Кҿкірегіне кҿп жҧбаныш 
Гҥлденіп ой ҿлкесі 
Еркелік кетті 
Ер жетті 
Не бітті? 
 –  деп  ҿзінің  «Ата-анаға  кҿз  қуаныш»  ҿлеңінде  жас  ҧрпаққа  ақындық  назын 
айтады. «Бойы бҧлғаң» ҿлеңінде: 
Бойы бҧлғаң 
Сҿзі жылмаң 
Кімді кҿрсең мен сонан, 
Бетті бастым 
Қатты састым 
Тҧра  қатым  жалма-жан-деп  адамдардың  кемшіліктерін,  жағымсыз 
қылықтары мен мінездерін сынға алады/3, 3б/. 
Абайдың  ҿз  елін,  ҧлтын  сҥйген  азаматтық  ҥні,  азаматтық  ҿлеңдері  – 
халықты  ҿз  ҧлтын  сҥюге  жетелейді.  Халқы  туралы  ой  олардың  аянышты  да 
ауыр тҧрмысын кҿре отырып жазған ҿлеңдеріндегі жан кҥйзелісі «Қалың елім 
қазағым,  қайран  жҧртым»,  «Кҥз»,  «Сегіз  аяқ»  жҽне  т.б.  ҿлеңдерінде  айқын 
кҿрініс табады. «Қартайдық, қайғы ойладық, ҧйқы сергек», «Қартайдық, қайғы 
ойладық,  ҧлғайды  арман»,    «Қалың  елім,  қазағым,  қайран  жҧртым», 
«Адамқанның алды жҿн, арты соқпақ», «Байлар жҥр жиған малын қорғалатып» 
ҿлеңдерінде халықтың жоғын жоқтап, кҥйін кҥйттеген ақынның азаматтық ҥні 
ҿктем шығып,  ҽлеуметтік кҥрестегі ақынның қаруы болды /2. 1б/ 
Ҿз  заманындағы  ел  билігін  ҧстаған  ҥстем  таптың  халықты  қанап, 
адамгершіліктің,  мейрім  мен  қайырымдылықтың  шеңберінен  шыққан  ашкҿз, 
надандықтарын, екіжҥзді арам пиғылдарын сынай келе: 
Бас басыңа биболған ҿңкей қиқым 
Мінеки, бҧзған жоқ па елдің сыйқын? 
Ҿздеріңді тҥзелер дей алмаймын 
Ҿз қолыңнан кеткен соң енді ҿз ырқың-деп кҥңіренеді [2]. 
Ақын ҿз қоғамының ел билеу жҥйесін қатты сыға алады, халқымен, болашақ 
ҧрпақпен,  келешекпен  сырласып,  мҧңдасады,  ҧлтын  сҥйген  азамат  ретінде  ҿз 

218 
 
дауысының ҽлсіздігіне мҧңаяды. Ҧрпағына ҧлттық тҽрбиенің ең шыңы – ҧлтын 
сҥюдің ҿнегесі бола білген Абайдың: 
Жартасқа бардым, 
Кҥнде айғай салдым, 
Онан да шықты жаңғырық. 
Естісем ҥнің, 
Білсем деп жҿнін, 
Кҿп іздедім қаңғырып, 
Баяғы жартас-бір жартас, 
Қыңқ етер, тҥкті байқамас-  
деп    келетін  «Сегізаяқ»  ҿлеңінің  мҽні  бҥгінгі  кҥні  де  ҧрпақты  ҧлттық  рух 
тҧрғысындағы тҽрбилеудегі маңызын жоғалтқан жоқ [2]. 
Ҿзінің аса жоғары табиғи дарынымен ол барлық ақын-жазушылардың алды 
болуымен  қатар,  ҿз  еңбектерінде  тек  қана  халықтың  мақсат-мҥддесін  қорғай 
отырып,  ҧлттық  адамгершілікті,  ҧлттық  мҽдениетті  ҥндеді.  Қазақтың  ойға 
қонымды, жинақы, аса бай ҽдеби тілінің шҧрайын қарапайым ҿлеңдері мен қара 
сҿздері арқылы кҿрсетті.  
Ескілікті  біржола  сыпырып,  халықты  жаңашылдыққа  шақыруы,  халық 
ҿмірінің  ішкі  дҥниесін  жан-тҽнімен  тҥсінуі,  ҿлеңдерінің  бай  қоры  Абай 
шығармаларынң  классикалық  деңгейге  кҿтерілуіне,  ҽлем  ҽдебиеті  мен  орыс 
ҽдебиетінің  бай  қорынан  нҽрлі  қорек  алған  Абай  қазақ  халқының  ҿмірін, 
тҧрмыс-тіршілігін ҧлтын шын сҥйген азамат ретінде жарлайды. 
Ҽлем  поэзиясының  алтын  қорынан  қомақты  орын  алған  ҧлы  ақын  достық 
пен  ізгілікті,  қамқорлық  пен  адамгершілікті  тек  шығармаларында  ғана  емес, 
жек  ҿмірі  арқылы  да  дҽлелдеп  кеткен  ақын.  Абай  ҿзінің  айналасындағы 
достарына,  сол  кезде  ҿз  отандарынан  қудаланып,  саяси  «лағнет»  қарғысын 
арқалап  келген  орыс  достарына  деген  қамқорлығы  аз  болмаған.  Орыс 
патшасыныың  қарғысына  ҧшырап  Семей  ҿлкесіне  жер  аударылып  келген 
Е.П.Михаэлис, Н.Долополов, С.Гросс. А.Блок, Б.Лобановский, Н.Коншиндерге 
адамгершілікпен, тҥсіністікпен достық қолын соза білген азамат ақын.  Ҽсіресе, 
Е.П.Михаэлиспен  арадағы  достығы  бҥгінгі  ҧрпаққа  ҥлгі  боларлық  азаматтық 
мінез десе де болғандай. Абай ол туралы «Ҿмірге кҿзімді ашқан  – Михаэлис» 
деп жазды/1. 1б/. Ол тек Абайдың ғана емес бҥкіл қазақ халқының да досы ҽрі 
жанашыры  бола  білді.  Олардың  бҽоі  –  халықшыл  идеядағы  адамдар  еді. 
Сондықтан  олар  қараңғы  қазақ  даласы,  оның  ауыр  тҧрмыстағы  адамдарын 
ҿздеріне жат санамады, адамгершіліктің, бауырмалдықтың ізгі ҥлгісін кҿрсетті. 
Олар  қазақтың  георгафиясын,  тарихын,  экономикасы  мен  этнографиясын 
зерттеп  –  қҧнды  материалдар  қалдырды.  Осы  бір  аз  ғана  топ  қазақ  жеріне 
келген аз ғана ақ нҧр, сҽуледей қараңғы қазақ жеріне білімнің нҽрін сіңіргендей 
болды. Абай жер аударылып келген бҧл азаматтардан қазақ ҥшін достыҧ ниет, 
телегей-теңіз  білім,  ҿз  халқына  деген  жақсы,  бауырмал,  адамгершілік 
кҿзқарасты  таба  білді.  Ондықтан  да  олардан  қолынан  келген  кҿмегін 
аямаған[1].Достық  деген  ҧлы  қасиет,  ҧлтына  қарап  емес,  адамына  қарап 
болатынын Абай мен оның достары арқылы кҿруге болады. Абай арқылы ҧлы 
достық  деген  адами  қасиетті  тануға  болады,  бҥгінгі  Қазақстанда  орнаған 

219 
 
Қазақстан  Халықтары  Ассамблеясының  кіші  кҿрінісі  сол  кезде-ақ  негізі 
қаланғанын тҥйсінуге болады. 
Абайды халқымыз ішкі жан сарайының рухани байлығы, сезім пҽктігі, сезім 
мҿлдірлігі,  шынайылығы,  адамгершілігі,  ақындық  мҽдениеті  ҥшін  қҧрмет 
тҧтады. Тіршілікті, дҥниені, адамның ішкі жан-дҥниесінің қыры мен сырын дҿп 
басып,  туған  халқының  жҥрегіне  жеткізу  арқылы  адамзаттық  қҧндылықтар: 
ҧлттық тҽрбиенің мҽдени адамгершілік мҧраттарын, қҧндылығын кҥллі ҽлемге 
паш  етеді.  Ҧлы  Абайдың  ҧрпаққа  қалдырған  еншісі,  қалдырған  аманаты  – 
теңдесі  жоқ  ғажайып  жырлары  мен  асыл  сҿздері.  Оның  жоғарыда  атап  ҿткен 
философиялық  трактаттары  (қара  сҿздері)  тек  қазақ  халқының  ғана  ҧлттық 
тҽрбиедегі  теңдессіз  тҽрбие  мҽйегі  ғана  емес  –  ҽлемдегі  адамзат  ҥшін  де  бет 
бҧрар  қҧбыласы  бола  алатын,  болып  та  жҥрген  қайталанбас  қҧбылыс.  Оның 
қазақ  деген  ҿзі  туған  халықтың  тҧрмыс-тіршілігін  жырлау  арқылы  ҿмірге 
ҽкелген  ҧлттық  философиясы  –  ҧлттық,  мҽдени  адамгершілік  қҧндылықтарды 
дҽріптеудің  негізі  бола  алатын  қҧнды  ғылыми  еңбек.  Сондықтан  Абайдың 
ҧлттық философиясын абайтанушылар ҥшін ҽлі де зерттеуді қажет ететін ҿзекті 
мҽселе деп білемін.  
Жамандық кҿрсең нҽфрҽтҽлі, 
Суытып кҿңіл жисаңыз, 
Жаңсылық кҿрсең ғибратлы, 
Оны ойға жисаңыз, 
Ғылым болмай немене, 
Балалықты  қисаңыз-деп  [5]  ҧрпаққа  ҿсиет  айтып,болашақ  ҧрпаққа 
осындай  мҧра  қалдырған  Абай  рухына,  ҽлемді  ҧлттық  бояуымен  дҥр 
сілкіндірген қҧдіретті поэзиясына бас иеміз. 
 
ҼДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 
1.
 
Қ.Бітібаева. «Ҧлы достық». Мақала. «Абай жайлы сҿз»  брошюрасы-2003. 
2.
 
И.Соколовская.  «Абайдың  лиикасы».Мақала.  «Абай  жайлы  сҿз»  
брошюрасы-2003. 
3.
 
Ҽ.Итбаев.  «Абай  -  философ».  Мақала.  «Абай  жайлы  сҿз»    брошюрасы-
2003. 
4.
 
З.Есімбаева.  «Абайдың  ҽн  ҿрнегі».  Мақала.  «Абай  жайлы  сҿз»  
брошюрасы-2003.  
5.
 
Абай. 1-том. «Алматы баспасы»-1965. 
 
УДК 669 62.214 
БАКИМБАЕВА М.З. 
Областная  специализированная  школа-гимназия-интернат  для  одарѐнных 
детей имени Жамбыла, ВКО, г. Усть-Каменогорск, Казахстан 
 
                             СОЗВУЧИЕ ДВУХ ВЕЛИКИХ ПОЭТОВ 
 
У  каждого народа  есть  личности,  ставшие  национальным  символом.  Таков 
Абай у казахов, Пушкин – у русских. Сегодня их имена неразделимы. Случайно 

220 
 
ли  это?  Что  связывает  людей,  живших  на  земле  в  разные  годы  и  по  этой 
естественной  причине  не  имевших  возможности  общаться  лично?  
Каждый  из  них  был  искренним  патриотом  своего  Отечества,  горячо  любил 
свою  нацию,  свою  культуру.  Но  эта  сыновняя  привязанность  к  исконно 
национальным корням не помешала им одновременно уважать и ценить другие 
народы.  
Абай,  пришедший  в  литературу  в  зрелом  возрасте,  с  жадностью  впитывал 
кроме  национального  фольклора  и  восточной  поэзии,  неисчерпаемую 
сокровищницу  русской  культуры.  Знакомство  в  городе  Семипалатинске  с 
русскими  ссыльными  А.В.Леонтьевым,  Е.П.Михаэлисом,  Н.И.Долгополовым, 
С.С.Гроссом дало возможность приобщиться к образцам русской литературы – 
произведениям Пушкина, Лермонтова, Толстого, Крылова. В них он нашел для 
себя  богатую  духовную  пищу,  чувствовал  свое  идейное  родство  и  духовную 
близость с ними.[1,114] 
Абай высоко ценил русскую культуру, русское образование и просвещение. 
Будущее  и  счастье  своего  народа  он  видел  в  сближении  с  русскими.  Как 
истинный  сын  своего  народа  Абай  решается  помочь  своему  народу 
освободиться  от  невежества,  облегчить  страдания,  вооружиться  качествами, 
присущими  великому  народу.  Он  призывает  народ  к  просвещению  и  науке, 
изучать  культуру  и  искусство  русских.  «Это  ключ  к  жизни,  обретешь  его  – 
жизнь  твоя  станет  легче.  Узнавай  у  русских  доброе,  узнавай  как  работать  и 
добывать  честным  трудом  средства  к  жизни»  -  обращается  к  народу  поэт.  [2, 
318] 
Абай  был  первым  человеком  из  казахов,  который  познакомил  и  навсегда 
породнил свой народ с Пушкиным – гением русской поэзии. Впервые в степи в 
чудных  стихах  Абая  прозвучал  на  казахском  языке  пленительный  голос 
русского поэта. Неслучайно Абай взялся за перевод романа в стихах «Евгений 
Онегин»  -  этой  энциклопедии  русской  жизни.  Абай  показал  себя  не  только 
хорошим  переводчиком  Пушкина,  но  и  поэтом  –  импровизатором.  Беря  у 
Пушкина  в  основном  «Евгения  Онегина»,  он  в  то  же  время  создает  новое 
произведение  «Татьяна-Онегин».Настоящим  переводом,  близким  к  оригиналу 
является  лишь  первое  письмо  Татьяны.  Остальные  отрывки  представляют 
самостоятельные,  отличные  от  пушкинских,  стихи.  Абай  перевел  из  «Евгения 
Онегина»  семь  отрывков.  Он  выделил  темы:  «Портрет  Онегина»,  «Письмо 
Татьяны к Онегину», «Ответ Онегина», «Слово Онегина», «Письмо Онегина к 
Татьяне»,  «Слово  Татьяны»,  «Из  монолога  Ленского».  Завершает  цикл 
«Предсмертное  слово  Онегина».  Абай  был  в  полном  восторге  от  «Евгения 
Онегина», что решил передать стихи Пушкина своеобразно  – через мелодику. 
Особенно  дорога  была  Абаю  Татьяна-  резко  отличающаяся  от  обычных 
девушек  своим  характером,  духовными  интересами,  полная  искренности  и 
чистоты в своих чувствах, близкая народу, верная своему долгу. [3,132]«Песня 
Татьяны»,  переведенная  Абаем  и  положенная  им  на  музыку,  переходила  из 
одной  юрты  в  другую,  из  аула  в  аул,  была  понятна  любому  степному  казаху, 
всему  народу.  Первыми  исполнителями  были  друзья  Абая,  акыны,  его 

221 
 
последователи. Переписав стихи и выучив мелодию, они торопились в соседние 
аулы  и  Семей  быстрее  познакомить  молодѐжь,  народ  с  песней.  «Песню 
Татьяны»  не  могла  не  петь  и  Айгерим.  Эту  песню  полюбили  не  только  в 
Чингисских  горах  и  степях,  но  и  во  всѐм  Казахстане.  Слова  любви  Татьяны 
нашли  взаимопонимание  у  казахских  девушек,  переживающих  аналогичное 
состояние  и  душевное  потрясение  в  жизни.  Светлое,  чистое,  сильное  и 
прекрасное  чувство,  переданное  поэтом,  нашло  отзыв  в  сердцах  казахов.  Эта 
лучезарная  песня  покоряет  людей  по  сей  день  в  исполнении  прекрасных 
певцов.  Абай  высоко  чтил  Пушкина,  считал  своим  учителем,  наставником, 
путеводителем. Критик М.Каратаев вспоминал о том, как распространялось это 
произведение  в  казахской  степи:  «Пушкин  прокладывал  путь  в  казахскую 
школу через Абая. Казахские школьники хорошо приняли его. Письмо Онегина 
к Татьяне, переведенное Абаем так понравилось народу, что вскоре оно стало 
любимым  отрывком  из  романа».  [4,156-157]  Это  свидетельствует  о  том,  как 
близко стало произведение для казахского народа.  
  Абай был первым из среднеазиатских переводчиков Пушкина. И хотя Абай 
переводил Пушкина меньше, чем других русских классиков, зато в собственном 
его  творчестве  очень  много  сходного  и  родственного  с  Пушкиным  —  и  в 
лирических раздумьях, и в понимании природы, и в проникновении в любящее 
женское сердце, и в глубоко значительных социальных мотивах. Абай сходен и 
близок  Пушкину,  как  сходны  и  близки  все  классики  мировой  культуры, 
общими, родственными чертами великого поэтического духа, высоких порывов 
человеческой  мысли.  Своеобразный  и  самобытный  классик  казахской 
литературы,  Абай  близок  к  своим  духовным  собратьям  на  западе,  наследие 
которых  он  избрал,  как  лучшие  сокровища  мира.  Так  похожи  и  близки  друг 
другу гигантские вершины, возносящиеся над равнинами и хребтами.[5,22-27] 
А  как  изучается    жизнь  и  творчество  Абая  Кунанбаева  на  уроках  русской 
литературы? На уроках литературы в средних классах, когда учащиеся только 
начинают  изучать  лирику  Пушкина,  мы  можем  предложить  им  такие  же 
аналогичные  стихотворения  из  лирики  Абая.  Это  стихотворения  о  природе. 
Учащиеся смогут сопоставить стихотворения А.С.Пушкина о временах года со 
стихотворениями  Абая.  А  при  изучении  творчества  А.С.Пушкина  в  10  классе 
можно  параллельно  изучить  и  творчество  Абая.  По  казахской  литературе 
учащиеся  уже  с  начальных  классов  начинают  изучать  о  жизни  и  творчестве 
великого Абая. Поэтому в 10 классе им не составит труда параллельно изучать 
двух гениев. 
Одним из  важнейших путей  ознакомления  учащихся  с  поэзией  Пушкина и 
Абая является проведение на каждом уроке « поэтической пятиминутки». Это 
приводит  к  тому,  что  каждый  ученик  индивидуально  проводит  поисковую 
работу,  и,  заучивая  ранее  незнакомые  остальным  учащимся  стихи,  расширяет 
познание, знакомит других с поэзией великих поэтов. После нескольких таких 
занятий  каждый  ученик  будет  знать  как  минимум  по  пять-  шесть 
стихотворений  Пушкина  и  Абая.  Переводы  и  сопоставления  –  важный  вид 
работы  на  уроках  литературы. Поэтому  на  уроках  мы  можем  предложить 

222 
 
учащимся сопоставить  произведения Пушкина с переводами Абая. Такой вид 
работы очень увлекает учащихся казахской школы. Если среди них есть поэты, 
то  они  даже  могут  тоже  переводить  Пушкина  и  сопоставить  свои  переводы  с 
переводами  великого  Абая.  При  изучении  «Евгения  Онегина»  Пушкина 
учащиеся  даже  смогли  спеть  «Татьянаның  хаты».  В  начале  урока  для 
эффективности  восприятия  можно  предложить  прослушать  роман  в 
грамзаписи,  а  также  беспрестанно  совершенствоваться  в  чтении  вслух, 
внимательно  изучать  то,  как  читают  стихи  поэтов  мастера  художественного 
слова (в грамзаписи ). На итоговом занятии можно провести групповую работу, 
задания  нужно  давать  заранее,  чтобы  учащиеся  смогли  основательно 
подготовиться,  и  чтоб  урок  прошѐл  интересно.  Можно  предложить  ученикам 
такие  темы:  I  группе:  1)  Пушкин  в  лицее;  2)  Абай  в  семинарии.  Рассказать  о 
детстве  и  становлении  поэтов.  II  группе:  1)  Пушкин  и  декабристы;  2)  Абай  и 
русские ссыльные. III группе: 1) Пушкин на юге; 2) Абай в Семипалатинске. IV 
группе:  1)  Пушкин  в  Михайловском;  2)  Абай  в  Усть-Каменогорске.  V 
группе: 1)  Пушкин  в  Болдино;  2)  Абай  в  Чингистае  VI  группе:  1)  Последние 
годы Абая и Пушкина. 
На этом уроке будут звучать и русская, и казахская речь, и музыка, и поэзия, 
и  живопись,  мы  сможем  увидеть  в  лице  каждого  ученика  поэта,  певца, 
музыканта,  художника,  переводчика,  журналиста.  Потому  что  каждая  группа 
подготовится  к  уроку  по-  разному.  Проведение  таких  уроков  будут 
способствовать  повышению  креативного  мышления  учащихся,  а  также  
формированию  поликультурной  личности,  способной  переводить  всѐ  ценное 
других народов на казахский язык, тем самым помочь приблизить народы и их 
культуру. 
Сегодня 
и 
Пушкин, 
и 
Абай 
признаны 
мировой 
культурной 
общественностью.  По  решению  Секретариата  ЮНЕСКО  1995  и  1999  годы 
прошли под знаком этих поэтов. Президент РК Н.А.Назарбаев и президент РФ 
В.В.Путин 2006 год объявили Годом Пушкина в Казахстане, а в России – Годом 
Абая.  
В наше сложное время, когда мы живем в рыночных условиях с проблемами 
самовыживания, снова обращаемся к мудрому наследию Абая и Пушкина. Оно 
актуально для нас как никогда прежде. Люди, которых беспокоит будущность 
народа,  вновь  и  вновь  возвращаются  к  назиданиям  Абая,  к  стихам  Пушкина, 
находят  в  них  добрые  советы,  ответы  на  насущные  вопросы  повседневной 
жизни. 
Бессмертное  наследие  Пушкина  и  Абая  стало  достоянием  не  только 
национальным,  но  и  мировым.  Не  иссяк  интерес  к  их  творчеству:  оно  по-
прежнему  интересно  и  популярно  на  всех  континентах  планеты.  Осмысление 
значимости Пушкина и Абая не завершено. 
 
СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ 
1.  Каратаев  М. Пушкин  и  Абай  в  кн.:  Рожденная  Октябрем.-  Алма-Ата, 
1958.С.114. 

223 
 
2. Абай. Қара сҿз.Книга слов. Алматы: ТОО РПИК Дҽуір,2007.С.318. 
3. К.Т.Алиева, С.А.Мамекбаева, Т.К.Огус. Республика Казахстан.- Алматы: 
Білім, 1994.С.132. 
4.  Каратаев  М.  Абайды  армандасақ  /  В  книге:  Абай  тағлымы.  -  Алматы: 
Жазушы, 1986. С. 156-157. 
5. «Писатели Казахстана. Биографические справки». - Алма-Ата: Казахское 
государственное издательство художественной литературы, 1958. С.22-27. 
 
ҼОЖ 82.0(072) 
ЗЕЙНОЛДИНА Г.Н. 
«№29 орта мектеп» КММ, ШҚО, Ҿскемен қ., Қазақстан 
 
АБАЙ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫН ОҚЫТУДЫҢ ҾЗЕКТІ МҼСЕЛЕЛЕРІ 
 
Абайды таныту арқылы біз Қазақстанды ҽлемге  
танытамыз, қазақ халқын танытамыз, Абай ҽрқашан  
біздің ҧлттық ҧранымыз болуы тиіс 
   
 
 
 
 
 
 
 
 
 Н.Ҽ. Назарбаев 
 
Техникалық прогресс пен ғылыми ақпарат кҿлемнің ҧлғая тҥсуі, мектептегі 
білім  беру  мазмҧнын  қайта  қҧру  жҽне  оқу-тҽрбие  орындарының  іс-ҽрекет 
қағидаларын  қайта  қарау,  мҧның  бҽрі  мҧғалімнің  кҽсіби  біліктілігі  мен 
тҧлғасына,  бҥкіл  педагогикалық  ҥрдістің  тҧлғалық  бағдарлануына  қойылатын 
талаптардың  сҿзсіз  арта  тҥсуіне  алып  келеді.  Бҥгінгі  таңда  мектептің  оқу 
ҥрдісін  жетілдіру  ҥшін  инновациялық  білім  беру  технологияларын 
пайдаланудың  тиімділігін  ҿмірдің  ҿзі  дҽлелдеп  отыр.  Білім  берудегі 
инновациялар – қоғамның тҧрақты ҿзгеріп отыратын мҧқтаждықтарына сҽйкес 
оның  дамуының  қажетті  жҽне  табиғи  шарты.  Бір  жағынан  қҧндылықтардың 
сақталуына ықпал етсе, екінші жағынан, олар барлық екі нҽрседен бас тартып, 
ҽлеуметтік  қайта  жасалымдардың  негізін  ҿздері  алады.  Осыдан  келіп,  оқу 
ҥрдісін  қазіргі  деңгейде  жҥргізуге  талпынғандарға  арналған  ерекше  талаптар 
туындайды.  
Жаңа  мазмҧнға  жаңа  ҽдістер  жҥйесі  қажет.  Бҥгінгі  кҥні  білім  беру 
мекемелерінде  оқыту  ҥрдісін  технологияландыру  ҿзекті  мҽселелердің  бірі 
болып  отыр.  Технология  мен  ҽдіс-тҽсілдің  ара-жігін  ажырату  да  қарапайым 
мҧғалім ҥшін кейде қиын болып жатады. 
Ҧлы  Абай  жиырма  бірінші  қарасҿзінде  «Ғылым,  ҿнер  –  дҥниенің  кілті. 
Оны  білгенге  дҥние  арзанырақ  тҥседі»   –  дейді[1].  Абай  «ғылым,  ҿнер»  
дегенде    алдымен  білімді  меңзеп  отырса  керек.  Ҿзі  ҿмір  сҥрген  ХІХ  ғасырда 
халқының  жаппай  сауатты  болуын  аңсаған  ағартушы,  ойшыл  ақын  қазақтың 
тек ғылым-білімнің    арқасында  ғана  озық  елдің  ойлы  азаматы  атанарына  
сенген.  ХХІ ғасырдың  Абай  заманынан  уақыт  айырмашылығы  болғанымен,  
ғылым-білім,  мақсат-мҥдде    хақында  тҥсінік  ҿзгерген  жоқ.  Бҽсекеден  тҧратын 
бҥгінгі  ҽлемде  ҧлтымыздың    ҿзгелерге    тҽуелді    болып    кетпеуі    ҥшін    басты  

224 
 
тегеурені    –    білім  болмақ.    Ал    білім    беру    жҥйесіне    инновациялық  
технологиялардың    енгізілуі,  оқытудың  дҽстҥрлі  ҿнімсіз  стилін    ығыстырып, 
оқушылардың  функционалдық  сауаттылығын    қалыптастыруға,    яғни  
танымдық    белсенділігі    мен    ҿзіндік  ойлауын  қамтамасыз  ететін  дамытушы, 
сындарлы    білім  беру  моделіне  кҿшуге  жол    ашады.    Ҽлемдік    білім    беру  
жҥйесіне  негізделген  осындай  басым бағыттарды кҿздей отырып,   оқушының  
ойы озық, саналы, дара тҧлға ретінде дамуын қамтамасыз ету басты нысанада 
қарастырылады. 
Мҧғалімнің    рҿлі    оқушының    ҿз    ҽлеуетіне    сҥйеніп    жҽне    оқыту 
технологиясын  қолданып,  ҿздігінен  білім  алатын  білім  беру  ортасын    қҧру 
болып  табылады.  Білім  беру  саласындағы  осындай  мазмҧндық  ҿзгерістер 
талабынан  оқыту  ҽдістемесін  жетілдіру,  білім  беру  ісін  инновацияландыру 
мҽселесі  туындап  отыр.  Осыған  орай  Қазақстан  Республикасының  «Білім 
туралы»  Заңында  «Білім  беру  жҥйесінің  басым  міндеттерінің  бірі-оқытудың 
жаңа  технологияларын  енгізу,  білім  беруді  ақпараттандыру,  халықаралық 
ғаламдық коммуникациялық желілерге шығу» деп атап кҿрсетілген[2]. 
Бҥгінгі  таңда  мҧғалімнің  ең  басты  міндеті  де  дайын  білімді,  дағдыларды 
меңгеріп,  қайталайтын  ғана  емес,  шығармашылық  бағытта  жҧмыс  істейтін, 
біртума  ойлау  қабілетімен  ерекшеленетін,  рухани  бай,  жан-жақты  дамыған 
қҧзіретті тҧлғаны қалыптастыру болып отыр.   
Қазіргі  білім  беруде  дарын  тҽрбиелеу,  жан-жақты  дамыған  дара  тҧлға 
қалыптастыру  басты  мақсат  болса,  осы  мақсаттарға  жетудің  бір  жолы  – 
іздендіру  бағытындағы  шығармашылық  жҧмыстар  болып  табылады.   
Ҽлемдік  деңгейдегі  ақындардың  бірі,  мҽдениет,  пҽлсапа,  музыка,  ой 
дҥниесінің  алыбы,  эстет,  гуманист,  моралист,  ағартушы-демократ,  шешен, 
заңгер,  ҽділ  би,  аудармашы,  қоғам  қайраткері,  тҽрбиеші-ҧстаз  Абай  қазір 
еліміздегі тҥбірлі ҿзгерістер негізінде ҽлемде танылып жатыр. Абай аты ҽлемді 
шарлады.  Қазір  жас  ҿскіндерге  нағыз  Абайды,  дана  Абайды  қайта  танытып, 
қайта  қауыштыру  мҽселесі  кҿтерілуде.  Кезінде  оқулықтарда  Абай  ҥстем  тап 
ҿкілдерін, қоғамдағы ҿз заманында орын алған кемшіліктерді сынаушы, жҥрегі 
у мен зарға толы «ҽлеуметтік Абай», біржақты Абай ретінде қарастырылды. Ал 
осы тҧлғаның басқа қыры қағыс қалады. Осы жерде еріксіз Пушкиннің «Цель 
поэзии – поэзия» деген сҿзі еске тҥседі[3]. 
Абай  –  тек  қазақ  халқының  мақтанышы  емес,  кҥллі  адамзатқа  ортақ,  ҧлы 
тҧлға,  ҽсіресе,  орыс  пен  қазақ  халықтарының  арасында  достық  байланыстың 
тҥзілуін  ҥндеген,  соған  дҽнекер  болған  жан.  Екі  ел  арасындағы  ҽдеби 
байланыстардың  бастауы  болған  да  Абай.  Оның  философиялық  дана  ойлары, 
жауһар жырлары- ҽлем халқына ортақ асыл қазына. 
Қазір  Абайдан  саяси,  идеологиялық  таңбаларды  алып  тасталды.  Ақын 
поэзияның  терең  пҽлсапалық  мҽні,  кҿркемдік  дҽрежесі  тҧтастай  қарастырыла 
бастады.  тек  бір  ҧлттың  кҿлемінде  ғана  емес,  адамзат  ҽлемінде  ірі  қҧбылыс 
болды.  Жалпы  Абай  жайында,  Абай  мҧрасын  жас  ҧрпақпен  қауыштыру 
айналасында сҿз болғанда орыстың тамаша ақыны Марина Цветаеваның мына 
сҿзі  еріксіз  еске  тҥседі:  «Трудно  говорить  о  такой  безмерности,  как  поэт. 

225 
 
Откуда начать? Где кончать? И можно ли вообще начинать и кончать, если то, о 
чем  я  говорю:  Душа  есть  все  –  всюду  вечно!»[3].  Ҽрине,  Абай  тек  қана  ақын 
ғана  болса,  оның  асыл  мҧрасын  оқытудың  ҿзекті  мҽселелері  ҧстаздар 
қауымының  алдына  дҽл  қазіргі  кезеңдердегідей  ерекше  жауапты,  аса  қиын  да 
кҥрделі сҧрақтарды қоймас еді.  
Бҥкіл  саналы  ғҧмырының басым бҿлігін  Абайға  арнаған данышпан  Ҽуезов 
те оның мол мҧрасын «тек шҿмішпен ғана сҥзіп алдым» – деген[4]. 
Ҿлмейтҧғын  артына  сҿз  калдырған..."  -  дейді.  "Адам  ҿлмес"  дегеннің 
мағынасы  ҿзі  ҿлсе  де,  кейінгіге  сҿзі,  айтқан  ойы  қалады  деген  пікірге  сияды. 
Абай "Ҿлең -сҿздің патшасы" ҿлеңінде «сҿз тҥзелді, тыңдаушы сен де тҥзел!" -
деп жҧртшылыттан ақындық сҿзге зор маңыз беріп қарауын, поэзияның жоғары 
қоғамдық  міндетін  тҥсіне  білуін  талап  етті.  Жаңа  танымның  баурап  аларлық 
кҥшін,  жаңа  ақындық  сҿздің  қҧнын  ҽрбір  адамның  тани  алатынына  қазақ 
ҿмірінің сол кездегі жағдайында толық сенім арту қиын да еді. Абай оны жақсы 
тҥсінді, мҧны оның "Мен жазбаймын ҿлеңді ермек ҥшін" деген ҿлеңіндегі мына 
шумақтар  толық  дҽлелдейді:  ..."  Шу  дегенде  қҧлаган  тосаңсиды,  Ҿскен  соң 
мҧндай сҿзді бҧрын кҿрмей".  
 Бҧдан 
біз  ақын  ҿлең-жырларындағы  жаңа,  соны  ой-пікірлерді 
жҧртшылықтың қалай қабылдайтынына ерекше мҽн бергенін айқын аңғарамыз. 
Ҿлең-жырға  кҿңіл  қоятын  мҽн-жайын  тҥсініп  байыбына  жетуді  талап  етті. 
"Сыртын  танып  іс  бітпес,  сырын  кҿрмей".  Абай  ақын  халықтың  тағдыры  мен 
қасіретін  терең  тҥсініп,  оның  жоғын  жоқтаушы  болуға  тиіс  деп  санаған. 
Абайдың ҿлеңдерінің ішінде мазмҧны жағынан да, кҿркемдік бітімі жағынан да 
ерекшеленіп  тҧрған  ҥздік  туындылар  мол.  "Сегіз  аяқ",  "Сен  мені  не  етесің", 
"Қан сонарда бҥркітші шығады аңға", "Қалың елім, қазағым, кайран жҧртым", 
"Жаз", (Жаздыгҥні шілде болғанда) "Желсіз тҥнде жарық ай", "Болыс болдым, 
мінеки", "Қызарып, сҧрланып", "Келдік талай жерге енді", "Ҿлсем, орным қара 
жер сыз болмай ма?", "Кҿк тҧман - алдындағы келер заман" секілді ҿлеңдерінің 
қай-қайсысын  алсақ  та,  мҥлде  тың  дҥние,  шығармашылық  жаңалық.  Бҧларға 
қоса  "Ем  таба  алмай",  "Ата-анаға  кҿз  қуаныш",  "Сағаттың  шықылдағы  емес 
ермек",  "Нҧрлы  аспанға  тырысып  ҿскенсің  сен",  "Ауру  жҥрек  ақырын  соғады 
жай",  "Ҿлсе  ҿлер  табиғат,  адам  ҿлмес",  аударма  ҿлеңдерден  "Жалғыз  жалау 
жалтылдап",  "Жолға  шықтым  бір  жым-жырт  тҥнде  жалғыз",  "Қанжар",  "Мен 
кҿрдім  ҧзын  қайың  қҧлағанын"  сияқты  тағы  сан  алуан  шығармаларды  атауға 
болар  еді.  Абай  ҿлеңдерінің  кҿбі  не  тақырыбы,  не  стилі,  жанрлық  сипаты 
немесе  ҿлең  ҿрнегі  жағынан  мҥлде  жаңа  болып  келетіндіктен  осы  топка 
жатқызуға  болады  деген  туындыларды  тҥгел  қамтып,  бҿліп  алудың  ҿзі  ҿте 
қиын.  Міне,  осындай  ондаған  кемеліне  келген  ҿлең  ҥлгілерін  туғызған  Абай 
соларға  ҧқсас,  біртектес  ҿлеңдер  жазуға  ҥмтыла  бермейді.  Ҽрине,  қай  ақында 
болсын  бірнеше  ҿлең-дер  тақырыбы  жағынан  жалғас  келіп  отырады.  Бҧл  сол 
тақырыпқа тереңдеп бару ҥшін қажет. Бірақ ол тақырып ҽр ҿлеңде ҽр қырынан 
ашылады.  Абайдың  сарқылмас  шығармашылық  тапқырлығы,  оның  қолынан 
шыққан  кемеліне  келген,  кҿркемдік  бітімі  жағынан  мҥлтіксіз  ҿлең  ҥлгілерінің 
кҿптігі  жҽне  ҽрқайсысының  бір-біріне  ҧқсамайтын,  жаңаша  сипатты  дҥние 
болып  келетіні.  Абайдың  тіпті  жылдың  тҿрт  мезгілін  суреттейтін  "Қыс",  ("Ақ 

226 
 
киімді, денелі, ақ сақалды"), "Кҥз" (Сҧр бҧлт тҥсі суық қаптайды аспан"), "Жаз" 
("Жаздыгун  шілде  болғанда'')."Жазғытҧры"  ("Жазғытҧры  қалмайды  қыстың 
сызы")  секілді  бір  топқа,  циклге  жататын  ҿлеңдері  де  ҽрқайсысы  мазмҧн-
мағынасы, суреттеу тҽсілі, қҧрылысы жағынан ҽр тҥрлі болып шыққан. Сондай-
ақ  ҿлең,  ҽн-кҥйдің  мҽнін,  ақындық  ҿнердің  қасиетін  бағалайтын,.тақырыбы 
жағынан бір-біріне жалғас "Ҿлең-сҿздің патшасы, сҿз сарасы", "Біреудің кісісі 
ҿлсе,  қаралы-ол".  "Мен  жазбаймын.ҿлеңді  ермек  ҥшін".  "Кҿңіл  қҧсы 
қҧйқылжыр  шартарапқа".  Ҿзгеге  кҿңілім  тоярсың",  "Адамның  кейбір  кездері" 
деген шығармалары да ойды ҽр қырынан ҿрбітуі пікір соныңғы, бейнелеу, айту 
ерекшелігі  бойынша  бір-  бірінен  ҿзгеше  сипатталған.  Осындай  бір-біріне 
ҧқсамайтын  ҽр  ҿлеңінде  акынның  ҿнерпаздық  тҧлғасы  ҽр  қырынан  кҿрініп, 
жаңаша сипат табады. '"Ҿлсе ҿлер табиғат, адам ҿлмес". "Кҿк тҧман алдындағы 
келер  заман".  "Сағаттың  шықылдағы  емес  ермек"  деген  сияқты  ҿлеңдерін 
оқыса, онда Абай -ойшыл акын екен деп танимыз, "Жҥрегім, нені сезесің", "Не 
іздейсің,  кҿңілім,  не  іздейсің",  "Жҥрегім,  ойбай,  соқпа  енді"  секілді  ҿлеңдерді 
оқығанда, Абай асқан сыршыл лирик акын-ау деп тамсанамыз. Ал "Қан сонарда 
бҥркітші шығады аңға". Жаздыгҥні шілде болғанда". "Желсіз тҥнде жарық ай".  
 "Жазғытҧры  қалмайды  кыстың  сызы"  сияқты  ҿлеңдерге  назар  салсақ, 
Абайдың  ҿмір  қҧбылыстары  сҿзбен  мҥсіндеп,  жанды  бейнеге  айналдырып 
сипаттауда  алдына  жан  салмайтын  суреткер  ақын  екеніне  ден  қоямыз. 
"Сабырсыз, арсыз, еріншек", "Бҿтен елде бар болса", тағы сондай туындыларға 
қарап  нағыз  сықақшыл,  ҿткір  мысқылға  шебер  ақын  осындай-ақ  болар  десек. 
"Мҽз  болады  болысың"  атты  ҿлеңді  еске  тҥсіріп,  ҽжуалап  келемеждеудің 
мҧндай  да  ҿте  нҽзік,  ҿтімді  тҥрі  болатынына  тҽнті  боламыз.  «Ғылым  таппай 
мақтанба",  "Интернатта  оқып  жҥр"  атты  ҿлеңдердің  қазақ  поэзиясында 
қалыптасқан  насихат,  ҿсиет  ҥлгісіндегі  нҧсқалардан  мазмҧны  да,  ойды 
бейнелеп айту тҽсілі де мҥлдем ҿзгеше екені кҿңіл аударады. Ал "Сен мені не 
етесің,  'Ем  таба  алмай",  "Қор  болды  жаным"  секілді  нҽзік  лирикалық 
туындылар қазақ поэзиясында бҧрын орын теппеген сыршыл лириканың жаңа 
ҥлгілеріне  екені  айқын  аңғарылады..  Абайдың  ҽр  ҿлеңінде  оның  осындай 
ақындық тҧлғасына жаңа бір қырынан танытатын ҿзгешілігі болады десек, олар 
іштей астасып жатқан сипат, қасиеттер екенін де айтуымыз керек. "Сегіз аяқты" 
оқығанда  мҧнда  терең  сыршылдық,  ғибратты  насихатшылық,  бейнелеп 
суреттеуге,  тіпті  ҿлең  ҿрнегін  ҿзгеше  ҿрнектеуге  шеберлік  те  бҽрі  ҧштасып 
келетіні  анық  кҿрінеді.Абайдың  кҿркемдік  ойлауы  қалыптасқан,  дайын 
ҥлгілерді  қайталамайды.  Осының  ҿзі-ақ  оның  поэзиясына  жаңашылдық  сипат 
дарытады.  Ол  қазақ  поэзиясының  мазмҧндық  ауқымын,  тақырыбын  кеңейтті, 
ҽдебиетте жаңа жанрлык тҥрлер туғызды. Халықтың сҿйлеу тілініңі, қазақтың 
ауызекі  ақындық  жҽне  ҽн  ҿнерінің  байлығын  кең  пайдалана  отырып,  ол  ҿлең 
сҿздің  шеберлік  кҧралдарын  жетілдірді,  ҿлеңдік  ҿлшемінің  интонациялық  -
ритмикалык,  байлығын  терең  ашып  кҿрсетті,  жаңа  ырғакты,  ҥйлесімді  ҿлең 
ҥлгілерін  енгізді,  ақындық  тілдің  образдылық-бейнелеу,  стилистикалық 
мҥмкіндіктерін  молықтырды.  Қазақтың  ақындық  тілін  ҽдеби  тілін  ҧстартып 
жетілдірді, ҽдеби тілді биік жаңа сапаға кҿтеріп, жаңа ҥлгіде қалыптастырды.  
Абайдың  XIX  ғасырдың  90-жылдары  ҿзінің  ой  толғаныстарын 

227 
 
қарасҿздермен  жазғаны  барлығымызға  мҽлім.  Ҿз  шығармасын  қарасҿзбен 
жазудың  публицистикалық  тҥрінің  негізін  қалаушы  Шоқан  болса,  кҿркем 
қарасҿз  қазақтың  кҿркем  жазба  ҽдебиеті  тарихында  Ы.  Алтынсариннен 
басталады. Ал одан ҽрі дамытушы Абай болды.  
 Абайдың қарасҿздері кҿркем ҽңгіме емес – ғақлиялық даналық сҿздер. Онда 
ғылыми  –  философиялық  толғаныстар  кең  орын  алған.  Абай  қарасҿздерді 
жазуға  зор  дайындықпен  келген.  Ол  бҧл  еңбектерін  діни  сопылық  – 
теологиялық  ғылымды  да,  жаратылыс  зандарын  ашқан  Галилей,  Коперник, 
Спенсер, Ньютон, Пифагор, Дарвин еңбектерінде, ертедегі философ ғылымдар 
Сократ,  Аристотель,  Платон  шығармаларын  да,  Шығыстың  ойшыларды 
Фирдоуси,  Шамси,  Қожа  Хафиз,  Бабыр  жҽне  т.б.  еңбектерін  де  оқып,  ақыл-
парасаты  ҽбден  толықсыған  шағында  жазуға  кіріскен.  Ол  қарасҿздердегі 
келтірілген терміндік атаулар мен сілтемелерден немесе ой – пікір ҥндестігінең 
байқалады.  
Абайдың  қарасҿздерінің  ҿзіндік  ерекшелігі  бар.  Сҿйлемдері  қысқа, 
мағынасы  терен,  оқушыға  ой  саралық  ,  ғибрат  беруді  кҿздей  қҧрылған. 
Копшілік  қарасҿздерінде  философиялық  сҧрау  беріп,  сол  сҧрауға  ҿзі  жауап 
беруге  тырысады  немесе  ҿзімен-ҿзі  кеңесу  ,  ой-пікір  білдіру  ҥлгісінде 
қҧралады.  Бҧл  –  Батыс,  орыс  ойшылдарының  қҿп  қолданған  ҽдісі.  Ғылым, 
қҿркемҿнер,  этика  мҽселелері  туралы  ҿз  кҿзқарастарын  білдіруде  олар  осы 
ҽдісті кеңінен пайдалған.  
Абай  ҿзінің  қарасҿздерің  жазудағы  мақсатын  бірінші  сҿзінде  былай 
баяндайды:  «Ақыры  ойладым:  осы  ойыма  келген  нҽрселерді  қағазға  жаза 
берейін, ақ қағаз бен қара сияны ермек қылайын, кімде-кім ішінен керекті сҿз 
тапса,  жазып  алсын,  я  оқысын,  керегі  жок  десе,  ҿз  сҿзім  ҿзімдікі  дедім  де, 
ақыры, осынған бел байладым. Енді мҧнан басқа ешбір жҧмысым жок»[1]. Бҧл 
– ел қамын ойлаған ҧлы ойшылдың ҿмір, қоғам, тіршілік, адамдар арасындағы 
қарым  -қатынас  жҿніндегі  кҿзқарасының  жиынтығы,  философиялық  ой 
топшылауы еді.  
Абайдың  кҿптеген  ҿлендеріндегі  сияқты  қарасҿздерінде  де  нақыл,  мақал- 
мҽтелге айналып кеткен айшықты сҿз тіркестері жиі кездеседі. Мҽселен, «Еңбек 
етсең ерінбей, тояды қарның тіленбей», «Бақпен асқан патшадан, мимен асқан 
қара  артық»,  «Қайғысыздан  сақ  бол,  қайғылыға  жақ  бол»,  «Қайратсыз  ашу    – 
тҧл,  тҧрлаусыз  ғашық  –  тҧл,  щҽкіртсіз  ғалым  –  тҧл»,  «Биік  мансап  –  биік 
жартас, ерінбей еңбектеп жылан да шығады, екпінден ҧшып қыран да шығады», 
т.б.  
Абай  еңбектің  адам  баласының  игілігі  ҥшін  қажетті  іс-ҽрекет  екенін  айта 
келіп,  оны  жоғары  адамгершілік  қасиетпен  байластырына  қарастырады. 
Мҽселен,  ол:  «Ҿзің  ҥшін  еңбек  қылсаң,  ҿзі  ҥшін  оттаған  хайуанның  бірі 
боласың. Адамгершіліктің қарызы еңбек қылсан, Алланың сҥйген қулынын бірі 
боласың»,  Ҽкесінің  баласы  –  адамның  дҧшпаны,  адамдың  баласы  -  бауырың 
деп  бҥкіл  адам  баласын  сҥю,  халыққа,  кҿпке  пайдасын  тизігу  сияқты  ҧлы 
гуманистік  қасиеттерді  дҽріптейді.  Абайдың  қарасҿздеріндегі  еңбек,  ғылым, 
адамгершілік,  ҽділдік,  т.б.  туралы  ой  –  пікірлер  оның  ағартушылық, 
демократиялық қҿзқарасын айқындай тҥседі.  

228 
 
Ақын  шығармалары  даналық,  афоризм  сҿздерге  бай.  Мысалы:  «Сегіз 
аяқ»ҿлеңі. 
 1. Қиналма бекер тіл мен жақ,кҿңілсіз қҧлақ ойға олақ.  
 2. Бойда қайрат,ойда кҿз,болмаған соң,айтпа сҿз.  
 3. Болмасын кекшіл,болсайшы кҿпшіл.  
 4. Еңбек қылсаң ерінбей,тояды қарның тіленбей.  
 5. Адал бол-бай тап,адам бол – мал тап.  
 6. Біріңді қазақ,бірің дос,кҿрмесең, істің бҽрі бос...  
 7. Тамағы тоқтық,жҧмысы жоқтық,аздырар адам баласын.  
Абай шығармаларын жас ҿскіндерге жеткізу, оның сҧлулығы мен маңызын 
тҥсіндіру,  Абай  ҽлемімен  қауыштыру  мҽселелері  ҽдебиетті  оқытудың  ҿзекті 
дҥниесі  деп  айтсақ  қателеспеспіз.  Абайды  таныту  –  қазақ  халқын  таныту. 
Абайды  таныту  –  қазақтың  даналығын,  қазақтың  сҿз  ҿнерін  таныту.  Абайды 
таныту  –  қазақтың  ғажайып  бай  тілін  таныту.  Абайды  таныту  –  адам  деген 
қандай  болады,  соны  таныту.  Абайды  таныту  –  сҧлулықты,  махаббатты, 
ізгілікті, адамдықты таныту. 
Абай  поэзиясының  сҧлулығының  бойымызға  бой  алып,  жан  дҥниемізді 
тазартып, сҧлу жанды жас ҧрпақ тҽрбиелеу – адами да, ҧстаздық та борыш . Ҽр 
ҧрпақ,  оның  ҽр  ҧстазы  ҧлы  ақын  мҧрасын  оқыту  жайында  іздене  береді.Ҧлы 
Абай халқымен бірге жасап, ҽр ҧрпақтың кҿз кҿргеніндей, замандасындай жан 
дҥниесі, жҥрегінде ҿмір сҥре береді. 
 
ҼДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 
1.  Ҿмірҽлиев  К.  Абайдың  нақыл  сҿздерін  оқу-тҽрбие  ісінде  пайдалану. 
Алматы: Ҿнер, 1995.  
2. Қазақстан Республикасының білім беру жҥйесін 2015 жылға дейін дамыту 
тҧжырымдамасы. 
3. Бітібаева Қ. Абай шығармашылығын оқыту–Алматы:Мектеп,2003–232б. 
4.Бітібаева  Қ.  Мектепте  Абайды  танытудың  жаңашыл  ҽдістемесі  мен 
технологиясы. –Ҿскемен: Рекламный дайджест, 2013–167б. 
5.  Бітібаева    Қ.    Мектепте    Абай    шығармашылығын    оқыту    –    Ҿскемен: 
Полиграфия, 1994. 
6.  Бітібаева    Қ,    Қҧдайбергенова    Г,    Мҧқашева    М.    Ҽдебиетті    оқытудың 
инновациялықтехнологиясы – Ҿскемен,2002. 
7. Ҧстаз ҧлағаты// Абай, 2003, №5. 
 
ҼОЖ 82.0(072) 
РҤСТЕМОВА Ж.А.  
Е.А. Бҿкетов атындағы ҚарМУ, Қарағанды қ., Қазақстан 
 
ОРТА МЕКТЕПТЕ  АБАЙ  ҚАРАСҾЗДЕРІН ОҚЫТУ 
 
Хакім  Абайдың  философиялық  ойлары  мен  кҿзқарасын  тиімді 
педагогикалық ҽдіс-тҽсілдер негізінде  оқушы ҧғымына  тҥсінікті етіп жеткізу  
ҽдебиетші ҧстаздар алдындағы міндет болып табылады. Оның қара сҿздеріндегі  

229 
 
кҥрделі  сҿйлемдер  арқылы  берілетін  астарлы  мағынаны,  философиялық 
тҧжырымдарды оқушылардың бір оқығаннан тҥсіне қоюы қиын. Кезінде Ахмет 
Байтҧрсынҧлы «...Абай сҿздері жалпы адамның тҥсінуіне ауыр екені рас. Бірақ 
ол  ауырлық  Абайдың  айта  алмағанынан  болған  кемшілік  емес,  оқушылардың 
тҥсінерлік  дҽрежеге  жете  алмағанынан  болатын  кемшілік.  Не  нҽрсе  жайынан 
жазса  да  Абай  тҥбірін,  тамырын,  ішкі  сырын,  қасиетін  қарамай  жазады. 
Сондықтан  сҿздің  бҽрі  де  халыққа  теріліп,  оқушылардың  біліміне  сын  болып 
табылады»  деген  болатын  [1;217].  Қазіргі  мектеп  оқушыларын  ақынның    ҽр 
ҿлең  жолынан,  ҽр  сҿзінен  ҿмірлік  тҽрбие  алатындай  дҽрежеге  жеткізу  ҥшін, 
қандай ҽдіс-тҽсіл қолдануға болады?  
Орта  мектептің  5-9  сыныптарына  арналған  «Ҽдебиет»  бағдарламасындағы  
Абай Қҧнанбаев қарасҿздерінің берілуі тҿмендегі кестеде  кҿрсетілген. 
Кесте 
№  сын. 
Пҽн бағдарламасында 
берілген қарасҿздер 
Сағат 
саны 
Қосымша оқуға берілген 
қарасҿздер 
Сыныпттан 
тыс оқу 
2 
6 
«Отыз бірінші қара сҿз» 
1 
- 
- 
3 
7 
«Жиырма тоғызыншы 
қарасҿз» 
1 
«Он тҿртінші қара сҿз» 
«Он тоғызыншы қара 
сҿз» 
- 
4 
8 
«Он жетінші қара сҿз» 
1 
«Жетінші сҿз» 
- 
 
Абай қарасҿздері 6-сыныптан бастап оқытыла бастайды. Отыз бірінші қара 
сҿзге  арналған 
 
сабақтың  мақсаты  –  Абайдың  прозалық  ҥлгіде  жазылған 
шығармалары  туралы  тҥсінік  беру,  олардағы  жҽне  отыз  бірінші  қарасҿзіндегі 
терең философиялық ойды тҥсіндіру. 
Ендеше,    алдымен,  қарасҿздің  не  екенін  6-сынып  оқушыларының  ҧғым-
тҥсінігіне  лайықтап  тҥсіндірудің  қажеттігі  бар.  Ол  ҥшін    «Абай» 
энциклопедиясына жҥгінеміз. «Абайдың  толық жинағында 1980 жыл мен 1898 
жыл арасында жазылған  бір алуан  шығармалары – «қара сҿз»деп аталынады. 
Жалпы саны қырық алты бҿлік шығарма. Жалпы алғанда Абайдың осы барлық 
қара  сҿз  дейтін  мҧралары  кҿркем    прозаның    ҿзінше  бір  бҿлек,  бір  алуаны 
болып  саналады.    Бҧлар    сюжеттік  шығарма  емес.  Бҧрынғы    жазушылар 
қолданған    естелік,  мемуар  да  емес.  Стиль  мазмҧн    жағынан  алғанда,  осы 
шығармалар  –  Абайдың ҿзі тапқан, бір алуан  кҿркем сҿздің тҥрі. Кейде бҧлар  
сыншылдық,  ойшылдық  жҽне  кҿбінше  адамгершілік,  мораль  мҽселелеріне  
арналған  ҿсиет,  толғау  тҽрізді.  Қорыта  келгенде,  Абай  қара  сҿздері  –  оның 
ақындық мҧраларына қосылған бағалы  қазына дейміз[2;327]. 
Анықтаманы 6-сынып оқушыларының  ҧғымына лайықтап тҥсіндіру керек. 
Ол ҥшін сҧрақ- жауап ҽдісі қолданылады.  
-
 
Балалар, қарасҿз дегенді қалай тҥсінесіңдер? 
-
 
Қарасҿз дегенде кімнің шығармашылығы бірден еске тҥседі? 
-
 
Абайдың қарасҿздерімен бҧрын таныс па едіңдер? 
-
 
Орыс жазушыларының арасында қарасҿз жазғандары бар ма? 
Бҧл  ретте  ҽдістемеші  ғалым  Қ.Бітібаеваның  кеңесін  де    басшылыққа  алған 
жҿн:  «Ең  алдымен  оқушыға  қарасҿз  ҧғымына  Абай  қарасҿздері  туралы 

230 
 
М.Ҽуезов,  басқа  да  абайтанушылардың  айтқаны  бойынша  тҥсінік  беріледі. 
Мҧғалім кіріспе тҥсінігінде мына мҽселелерге кҿңіл аударады. 
-
 
Абайдың ғҧлама дана, философ, терең ойшыл екендігі. Философ деп кімді 
айтамыз? Ол туралы алғашқы тҥсінік. 
-
 
Абай  қарасҿздерінің  ҧлы  М.Ҽуезов  айтқандай,  «прозаның  ҿзі(ақынды 
айтып  отыр)  тапқан  жаңа  тҥрі,  афористік  ойлардың  жиынтығы»  екені. 
Афористік  сҿздер,  яғни  даналыққа  қҧрылған  ақыл-нақыл  сҿздер  екендігіне 
тҥсініктеме. Қарасҿздерінің де алтын қазығы – Толық адам екендігі.  
-
 
Абайдың  46  қарасҿзінің  бар  екендігі,  тҧжырымды  тҥрде  ақынның  бҧл 
сҿздерде қандай мҽселе кҿтеретіні, олардың маңызы, мҽні, адамгершілік, еңбек, 
ҽділет пен шындық, тҽрбие мҽселелері, оқу-білім, ғылым, ҿнер, талапты, т.б. сҿз 
етуі»[3;55].  
Абай  қарасҿздерінің    алты-жеті  ҥлгісі    қысқа  келеді.  Бҧл  қатарға  
қосылатындар  –  он  алтыншы,  он  сегізінші,  он  тоғызыншы,  жиырмасыншы, 
жиырма тҿртінші, отыз бірінші, қырық бесінші сҿздер. Жалпы қара сҿздерден  
мазмҧн,  тақырып  жағынан ҿзгешеленіп  тҧратыны – қырық алтыншы қарасҿз.  
Ғ.Есім ақын қарасҿздері жайында: «... Абай ойына келген нҽрселерін еркін 
айту  ҥшін,  ҿзі  арнайы  жанр  ойлап  тапқан.  Ол  –  сҿз  жанры.  Ақынның  қара 
сҿздері  –  нағыз  еркін  ойдың  жанры.  Мҧнда  ешқандай  бір  дҽстҥрге,  тҽсілге 
бағынушылық  жоқ.  Ой  еркін  айтылған,  мазмҧн  ҿзіне  лайықты  форма  тапқан. 
Кҿптеген философтар ойларын формаға бағындырып немесе жҥйе қҧрып ҽуре 
болғанын  білеміз.  Абай  болса  ондай  істермен  айналыспаған,  ҿзінің  айтқысы 
келген ойларын еркін білдірген. Абай ашқан «сҿз» жанры ҿкінішке қарай қазақ 
мҽдениетінде  ҿріс  алмады.  Абай  дҽстҥрі,  яғни  сҿз  жанры  бҥгінде  жаңғырып, 
жалғасуы керек, оған алғышарт бар»[4] -дейді.  
Абайдың  қарасҿзін  ҧжымдық негізде  оқытуға болады. Ҽдебиет сабағында 
ең  басты  нҽрсе  –  мҽтін.  Абай  қарасҿздеріндегі  философияға  оқушы  мҽтінді  
меңгермесе  терең  бойлай  алмайды.  Сыныптағы  оқушылар  ҥш-тҿрт  топқа 
бҿлініп,  мҽтінмен  жҧмыс  жҥргізеді.  Ҽр  топқа  ақынның  ҽр    тҥрлі  қара  сҿзін 
немесе барлық топқа бірдей қара сҿзін талдауға  тапсырмалар береді.  

 
Мҽтінді ҿз бетінше оқу 

 
Мҽтіндегі тҥсініксіз сҿздермен жҧмыс  

 
Мҽтінді абзацқа(азат жолға)бҿлу, оған тақырып қою. 

 
Мҽтіндегі негізгі ойды анықтау 

 
Мҽтінге жай жоспар  
Қарасҿздің  не  екені  оқушыларға  тҥсіндірілгеннен  кейін  Абайдың  отыз 
бірінші  қарасҿзін    алғашқы  кезекте  мҧғалім  ҿзі  мҽнерлеп  оқып,  содан  кейін 
барып оқушыларды екі немесе ҥш топқа бҿліп оқытады. Оқып отырған  кезде 
кездескен  жаңа  сҿздер  бойынша  тҥсіндірмелі  сҿздікпен    жҧмыс  жҥргізіледі, 
яғни жаңа сҿздердің мағынасы тҥсіндіріледі.  
Осы қарасҿздегі  тҿрт тҥрлі  себепті  тақтаға жҽне дҽптерлеріне жазғызуға, 
оқып болған соң  мҽтіндегі негізгі  ойды анықтауға, мҽтінге  жоспар жасатуға 
болады.  

231 
 
Отыз  бірінші  қарасҿздің  мҽнін  тҥсіну  ҥшін  тағы  да  «Абай» 
энциклопедиясын басшылыққа аламыз. Мысалы, энциклопедияда отыз бірінші 
қарасҿз жайында былай делінген: «Ақынның педагогтық, ҧстаздық ойларының 
жемісі. Естіп білгенді ҧмытпай есте сақтау тҽсілдерін санап кҿрсетіп, ойсыздық 
кеселдерінен сақтандыратын ойлар»[2;344]. 
Аталмыш  қарасҿзді  оқи  отырып,    ондағы  ҽр  сҿзге  кҿңіл  бҿлу  қажет.  Отыз 
бірінші  қара  сҿзде  кездесетін  сҿздер,  яғни  «бірінші:кҿкірегі  байлаулы    берік 
болмақ  керек;  екінші  –  сол  нҽрсені  естігенде,    я  кҿргенде  ғибратлҽну  керек, 
кҿңілденіп  тҧшына, ынтамен  ҧғу керек; ҥшінші – сол нҽрсені ішінен бірнеше 
уақыт  қайтарып  ойланып  кҿңілге  бекіту  керек;  тҿртінші  –  ой  кеселді 
нҽрселерден қашық болу керек»  -дейді Абай.  Осы айтылғандардың бҽрі адам 
бойында  болуы  шарт  па?  Осылай  сҧрақтарды  ҿрбіте  тҥсу  қажет.  Бҧл  кезде 
топтық жҧмыс  тапсырмалары орындалады.  
Қарасҿз  тҥгелдей    шешендік  оралым  болып  табылады.  Мҽнерлеп  оқу, 
тҥсіндірмелі  оқу,  сҧрақ-жауап,  пікірлесу  арқылы  ҽр  сҿз  талдану  керек.  Бала 
санасына қондыру ҥшін ақын сҿздері мен мақал-мҽтелдерді ҧқсастыру қажет.  
Мектеп бағдарламасында берілген Абай қарасҿздерін тҥгелдей  оқып болған 
соң,    ҽр  қарасҿзінде  не  жайында    сҿз  болғаны,      қарасҿздердің    бір-бірімен 
ҧқсастығы  бар  ма,  жоқ  па,  соны  анықтау  керек.  Осындай  бағыттағы  жҧмыс 
нҽтижесінде  оқушылар  мҽтінді  оңай  меңгеріп,  ҿз  беттерінше  шешім,  жауап 
ҽзірлейді.  Ҧлы ойшылдың  қарасҿздерін    меңгерту  барысында ҧжымдық  ойлау 
тҽсілі арқылы мҽтінмен жҧмысты пайдалану оң нҽтиже береді. 
Ҽр сабақты, яғни ҽр сабаққа бҿлінген 45 минутты тиімді етіп ҧйымдастыра 
білу  ісі  мҧғалімнен  айрықша  шығармашылық  жҧмысты,  ойлы  да  зерделі 
еңбекті  талап  етеді.  Абай  қарасҿздерін  оқушы  есінде  қалдыру  ҥшін  жаттату 
басты  шарт емес, негізгі міндет – ҽр қарасҿзі не  жайлы екенін  есте сақтату, 
терең философиялық ойды тҥсіндіру жҽне ҿмірлік тҽрбие беру.    
 
ҼДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 
1.
 
Байтҧрсынов А. Ақ жол. –Алматы: Жалын, 1991. -464 б. 
2.
 
«Абай» энциклопедиясы. –Алматы: Атамҧра, 1995. -720 б. 
3.
 
Бітібаева  Қ.  Абай  шығармашылығын  оқыту.  –Алматы:  Мектеп,  2003.  -
232 б. 
4.
 
Есім Ғ. Адам-зат. - Астана : Фолиант, 2002. - 312 б. 
 
ҼОЖ 82.0 (072) 
САГИНАЕВА Г.М., БАЛТЕКЕНОВА Г.Қ. 
«М. Ҽуезов атындағы №17 орта мектебі» КММ, ШҚО,Ҿскемен қ., Қазақстан 
 
ОРЫС ТІЛДІ МЕКТЕПТЕРДЕ АБАЙ ШЫҒАРМАЛАРЫН ОҚЫТУДЫҢ 
ҾЗЕКТІ МҼСЕЛЕЛЕРІ 
 
Бҥгінгі  таңда  қазақ  халқы  ғасырлар  тоғысында  тҽуелсіз  мемлекетке 
айналып,  ҿзінің  қоғамдағы  саяси,  ҽлеуметтік-экономикалық,  мҽдени  білім 

232 
 
парадигмасы жҥйесін ҽлемдік ҿркениет ҥлгісінде дамытуда. Ҿйткені кез келген 
жаңа  тҽуелсіз  мемлекеттің  рухани  даму  процестерінің  ҿзіндік  ерекшеліктері 
болады. Бҧл ерекшеліктер оның аумағында мекен ететін халықтардың тҧрмыс-
тіршілігімен,  дҽстҥрлі  мҽдениетімен,  салт-дҽстҥрімен  жҽне  ҿткенімен  тарихи 
сабақтастықта айқындалады. 
―Білім беру саласында қалыптасқан ахуал республиканы дамытудың қазіргі 
ҽлеуметтік-экономикалық  жҽне  саяси  жағдайларына  жҽне  жоғары  дамыған 
елдердің  прогресшіл  тҽжірибесіне  сҽйкес  келеңсіз  қҧбылыстарды  болдырмау, 
тҥбегейлі  ҧйымдық,  қҧрылымдық  қайта  қҧрулар,  білім  берудің  мазмҧнын 
жаңарту жҽне мамандар даярлаудың сапасын жетілдіру қажет екенін кҿрсетеді‖ 
делінген  [1].  Осындай  жаңартуды  қажет  ететін  пҽндердің  бірі  –  орыс  тілінде 
білім  беретін  мектептердегі  қазақ  ҽдебиеті.  Ҿйткені    ―уақыт  ҿткен  сайын 
ҽдебиеттің  қоғам  дамуындағы  маңызы  артып,  мҧралық  туындылар  жаңаша 
оқылады, жаңаша тҥсіндіріледі" [2].  
2003  жылға  дейін  орыс  тілді  мектептердегі  қазақ  ҽдебиеті  орыс  тілінде 
оқытылып келді. Оның негізгі себептері: кезіндегі Кеңес Ҥкіметінің білім беру 
жҥйесі  бірізге  салынғаны,  ҧлттық  тіл  мен  ҽдебиеттің,  сондай–ақ  тарихтың, 
мҽдениеттің қажетті деңгейде оқытылмауы, ана тілінің мҽртебесі тҿмендетіліп, 
орыс  тілінің  ықпалына  айырықша  мҽн  берілуінде,  қазақ  ҽдебиеті  пҽні  шектен 
тыс  саясаттандырылып  ҿзге  тілде  оқытылуы,  оған  бҿлінген  сағат  санының 
аздығы, т.б.  
 Қазіргі кезде басқа  ҧлт ҿкілдерінің  тілдерінде оқытатын  мектептерде қазақ 
ҽдебиетін  ана  тілінде  оқыту  кеңінен  қолға  алынуда.  Бҧл  –  республикамыздың 
бҥгінгі  таңдағы  мемлекеттік  тіл  тҧжырымдамасына  сҽйкес  жҥзеге  асыруды 
қажет  ететін  жҽне  қазіргі  қоғамдық  -  ҽлеуметтік  сҧраныс  талабынан  туындап 
отырған мҽселе. 
Ҽдебиетті  оқыту  ҽлемдік  ҽдістеме  ғылымында  ҥлкен  мҽселе  болып  отыр. 
Ҿйткені  қазіргі   ақпарат  тасқыныҽдебиетті  оқуға  уақыт  қалдыра  бермейді. 
Осындай жағдайда орыс тілді мектептерде  қазақ ҽдебиетін екінші тіл ретінде 
оқытудың  қиындығы  екі  есе  артады.  Ҿйткені  оқушының    қазақ  тілінде  еркін 
сҿйлемеуі,  қарым-қатынас  тілінің  орыс  тілінде  болуы,  оқушының   ҽдеби 
образды  сҿздерді  тҥсінбеуі  оқыту  ҥдерісін  қиындата  тҥседі.  Сонымен  қатар 
шығармада берілген тарихи шындықты оқушының кейде біле бермеуі шығарма 
мазмҧнын  тҥсінуді  кҥрделендіре  тҥседі.  Сондықтан  оқушыны  ҽдемілік  пен 
оқиғалы  ҿмірге  жетелейтін  ҽдебиет  сабағы  қызықсыз  сабаққа  айналады. 
Оқушылардың  бҧл  пҽнге  деген  қызығушылықтары  тҿмендеп,  сабақта  енжар 
отырады.  Ең  бірінші,  оқушы  шығарманың  жазылу  мақсатын  тҥсінбейді. 
Сондықтан оның мазмҧнын  да қабылдай алмайды. Ҽдебиет сабағы оқушының 
шығармашылық  ойлау  қабілетін  жетілдіріп,  ізденіс  ҽрекетін  туғызуды 
қалыптастырудан  жаңа  сҿздердің  мағынасын  тҥсіндіру  сабағына  айналады. 
Немесе белгілі, қызықсыз ақпараттарды сҧрайтын жаттанды сабаққа айналады. 
Ал,  Абай  Қҧнанбайҧлының  шығармалары  мен  М.Ҽуезовтің  «Абай  жолы» 
эпопеясы  орыс  метебінде  5-11  сынып  қазақ  ҽдебиеті  оқулықтардына    оқуға 
берліген.  Осы  орайда  қазақ  ҽдебиеті  мҧғалімінің  міндеті  оқушы  тҥйсігіне  бҧл 

233 
 
ғҧлама ақын –жазушының, қазақ ҽдебиетін ҽлемге танытқан данышпан ҽдебиет 
майталмандарының шығармаларын ойға қонымды, жҥрекпен тҥсінетіндей етіп 
оқыту,  жеткізуіміз  керек.  Ҿйткені  Егеменді  еліміздің  ең  басты  мақсаты  - 
ҿркениетті елдердің қатарында болу, бҥкіл ҽлемдік білім кеңістігінен орын алу 
болып табылады. Мҧның ҿзі ҧлттық білім беру жҥйесінің даму бағыттарын тың 
арнаға, жаңа сапаға жеткізудің қажеттілігін алға тартады. Осымен байланысты 
қазіргі  уақытта  Қазақстанда  білім  берудің  ҿзіндік  ҧлттық  ҥлгісі  қалыптасуда. 
Бҧл  ҥрдісті  біз  Абай  мен  Мҧхтар  арқылы  жҥргізе  аламыз.  Қазақ  ҽдебиеті 
сабақтарында  мҧғалім  ҧлттық  тҽлім  –  тҽрбиені  сіңірту,  рухани  жан  дҥниесін 
қамықтыру  сияқты міндеттерді  алдына  қоюы  тиіс.  Гумбольдт  айтқандай,  «Тіл 
дегеніміз – ҧлттық рух болып табылады» [3]. Сондықтан да жас ҧрпақ бойынша 
ҧлттық рухты қалыптастыратын тіл десек, бҧл орайда ҧлттық рухпен суарылған 
данышпан  Абай  шығармашылығын  мектепте  оқыту  арқылы,  бір  жағынан  жас 
ҧрпақ тҧлғасына ҧлттық рухты сіңіру проблемасы ҿз шешімін таппақ. Ҿйткені 
бҥгінгі, кешегі жҽне болашақтағы кҿкейтесті мҽселе  – жас ҧрпаққа білім беру, 
оқыту,  ізгілікке  тҽрбиелеу  -  ҿз  кезінде  Абай  шығармашылығынан  орын  алып, 
мҽнімен маңыздылығы айқындалған мҽселе. 
Сондықтан  да  біз  орыс  мектептерінде  қазақ  ҽдебиеті  сабағында  Абай 
шығармаларын    оқыту  мҽселесі  оқушылардан  сауалнама  алынып,  ҽдебиетті 
тҥсініп  оқу  мҽселесі  бойынша  оқушыларды  толғандыратын  сҧрақтарды 
анықталды.Сауалнамаға 9- сыныптың 15 оқушысы қатысты.  
 
 
 
Сауалнама  нҽтижесінде  оқушылар  қазақ  ҽдебиетін  оқу,  терең  тҥсіну  ҥшін 
негізі 6 сауалды анықтап берді: 
1.
 
Шығарманы ақын, жазушы не ҥшін, қандай мақсатта жазды?  

234 
 
2.
 
Қазақ ҽдебиеті сабағы қызықты, тартымды ҿтуі керек пе? 
3.
 
Шығарманың жазылу кезеңі қандай болған? 
4.
 
Шығарманың маңызды аспектілері не? 
5.
 
Бҧл шығарманы оқыған соң ҿмірде пайдалануға бола ма? Қалай? 
6.
 
Шығарманы оқып болған соң, осы шығарма бойынша ҿз бетімше жҧмыс 
атқара алам ба? 
 
 
 
Шығарманы  терең  тҥсіну  ҥшін  ең  бастысы  бала  аталған  шығарманың 
жазылу мақсатын тҥсінуі қажет екендігі тҥсінікті. Сондықтан да«Оны ақын не 
ҥшін, қандай мақсатта жазды? Ендігі мҽселе оны қалай қызықты етіп ҿткізуге 
болады?».  Шығарманың  жазылу  тарихы  немесе  уақыты  туралы  жалпы  тҥсінік 
берілмей,  оның  мазмҧнын  тҥсіну  мҥмкін  емес.  Сондықтан  тапсырма  тҥрлерін 
қҧрастырғанда  немесе  сабақ  жоспарын  дайындау    барысында    «бҧл  шығарма 
балаға  қай  жағынан  қызықты  болуы  мҥмкін?  Бала  ҥшін  оның  қандай 
аспектілері  маңызды  болуы  мҥмкін?  Бала  оны  қай  уақытта  ҿзінің  қандай 
қажеттілігі ҥшін  пайдалана алады? Абай шығармаларын  оқу  нҽтижесінде бала 
ҿз  бетінше  қандай  жҧмыс  тҥрін  орындай  алуы  мҥмкін?»    деген  сҧрақтарға  
толық жауап бере отырып, сабақ жоспарын қҧру керек деп ойлаймыз. Ҿйткені 
сабақ тек жаңа сҿздерді мен сҿз тіркестерін табу, олардың мағынасын тҥсінуге 
ғана бағытталса, негізгі мақсат назардан тыс қалады. Бҧл,ҽрине, жаңа сҿздерді 
бермеу керек деген сҿз емес. Жаңа сҿздерді ҧсынуда да коммуникативті мақсат 
айқын  кҿрінуі  керек.  Мысалы,  шығармада  кездесетін  жаңа  сҿздерді, 
афоризмдерді  синонимдер  арқылы  ҧсыну,  олардың  қолданысындағы, 
мағынасындағы айырмашылықтарды тапқызу, салыстыру немесе қарама-қарсы 
қҧбылыстардың шығармада суреттейтін сҿздерді қатар тізе отырып, салыстыру, 
оқушының  шығармашылық  жҧмысы  мен  кҿркем  шығарманы  салыстыру 
арқылы сҿздердің қолданысына кҿңіл аударту жҧмыстары жҥруі мҥмкін. Бірақ 
тапсырма  тҥрлері  нҧсқауларды  орындау,  сҿздерді  табу  сияқты  шығарманы 
тҥсініп  қабылдаудан  алыстатын  жҧмыстарды  жҥргізу  болмауы  тиіс.  Тҿменде 
біз  Абайдың  қара  сҿзімен  байланысты  9  -  сынып  қазақ  ҽдебиеті  сабағында  
жҥргізілген жҧмыс тҥрілерін ҧсынып отырмыз. 
0
2
4
6
8
10
12
14
16
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12

жүктеу/скачать 2,56 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: