Сборник материалов международной научно практической конференции

 
211 
экономикалық,әлеуметтік  және  саяси  жедел  жаңару  жолында  [2],  мектепке 
дейінгі,мектептегі білім беруге назар аударғаны баршамызға аян. 
Жалпы  білім  беру  мазмҧнын  жаңартудың  ғылыми  негізіне  мектеп  оқушысын 
белгілі  бір  қажетті  біліктер  мен  дағдылардың  иесі,жас  ерекшелігіне  байланысты  ӛз 
жасын  қалыптастыруға  кҥш  жҧмсап,еңбектенетін  бала  деп  қарастыратын,осыған  орай 
кӛп қырлы қҧрылымды білім мен тәрбие мазмҧнын анықтап,қҧруға кӛмектесетін қазіргі 
заманғы  дамыта  оқыту  идеясы  арқау  болады.Сонымен  қатар  қай  мемлекетті  айтар 
болсақ, негізгі тірегі-білімді,білікті,іскер,белсенді адамдар екені айқын. 
Педагогиканың  инновациялық  білім  беру  ҥрдісінің  негізінде  екі  келеліі  мәселе 
бар: 
- Педагогикалық тәжірибенің келелі мәселесін зерттеу; 
-  Психология-педагогикалық  ғылым  жетістіктерін  практикаға  жеткізудің  келелі 
мәселесі; 
Инновациялық  ҥрдістің  нәтижесінде  практика  және  теория  арасында  пайда 
болатын  практикалық,теориялық  жаңалықтарды  қолдану  болып  табылады.Соның 
ішінде  білім  саласындағы  инновациялық  білім  беру  мақсатындағы  жаңалық;оқу  және 
тәрбиенің  жаңа  форма,әдіс,мазмҧнын  жетілдіріп,педагогика  жҥйесіне  енгізу  және 
тарату;мектепті 
экспериментті 
алаң 
ретінде 
жаңалықтар 
енгізуді 
қарастырады.Бҧлардың дамуына негізгі екі топ факторлары жатыр: 
- 
объективтік 
фактор-инновациялық 
қызметтің 
дамуын 
және 
оның 
қорытындысымен қамтамасыз ететін жағдай жасау; 
-  субъективтік  фактор-бҧл  фактор  инновациялық  қызметке  дайын  инновациялық 
ҥрдіс субъектісімен байланысты.  
Педагогикалық  қызметтегі  инновациялық  бағыттың  мәні.  Бҧл  тҥсінік 
инновациялық  ҥрдіс  субъектілері:зерттеушілер,даярлаушылар,кәсіпкерлер,техниканы 
іске  қосатын  мамандар,инновацияның  қалыптасуын  және  тарататын  қолайлы  жағдай 
жасайтын  мамандарға  қатысты.Бҧл  анықтама  инновациялық  ҥрдіс  аумағындағы 
ҧжымдық қызметке  
байланысты  екендігін  кӛріп  тҧрмыз.Ал  жеке  субъект  аумағында  қарайтын 
болсақ,бҧл  басқаша.Бҧл  жерде  қайта  жасау  (репродуктивный)  мінезге  иеленген 
қызмет,ал оның әдісі,қарапайым мінезге ие инновациялық қызметтің басқа объектілері 
туралы 
айтылуда[3]. 
Педагогикалық 
қызметтегі 
инновациялық 
бағытты 
ынталандыратын не? Ең бастысы бҧл білім беру жҥйесінде қоғамға және болып жатқан 
әлеуметтік-  экономикалық  ӛзгерістермен  байланысты  екені  анық.Бҧл  саясаттың  негізі 
тӛмендегілермен байланысты: 
-Білім мазмҧнын әлеуметтендіру,оқытылатын білім пәндерінің жҥйесінің кӛлемін 
ӛзгерту,жаңа оқу пәндерін кірістіру; 
-Мҧғалімдердің  педагогика  жаңалықтарын  меңгеріп  педагогикалық  жаңалықтың 
пайда  болуы  мен  қалыптасуына  зерттеушілік  және  таңдамалық  ықпал  кӛрсету,оларды 
оқушылармен жҧмыс барысында қолдана білуі; 
Мектеп практикасында мектепті жаңарту жолдарының бірнеше тҥрлері бар. Олар: 
- Ӛз тәрбиесінің дамуы; 
- Басқалардың тәрбиесін қолдану; 
- Ғылыми жетістіктерді меңгеру; 
- Байқау және қате әдісі; 
- Ӛзіндік эксперимент; 
Инновациялық тҥрлері: модификациялық,комбинаторлық. 
Модификациялық 
инновация- 
педагогикадағы 
әдіс-тәсілдерді 
жетілдіру.Мысалы,А.С.Макаренконың қиын балаларды тәрбиелеу әдістерін,А.Ысқақов 
осы заманға лайықтап қолданды. 

 
212 
Комбинаторлық 
инновация-белгілі 
әдістердің 
элементтерін 
бір-біріне 
қосу.Инновациялық  бҧл  тҥрін  қазіргі  кезде  тілдері  оқыту  әдістемесімен  айналысатын 
ғалымдар қолдануда. 
Инновациялық  іс-әрекет-  қоғамның  әлеуметтік-экономикалық  жағдайына  сай 
мектеп  жҧмысын  дамытатын,мектеп  ӛміріне  оң  ӛзгерістер  әкелетін  саналы  тҥрде 
ӛзгертеді.Әрбір  мҧғалім  ӛзінің  оқу-жҧмысын  дамыту  ҥшін  тҥрлі  қҧралдар  арқылы 
ӛзінің іс-әрекетін саналы тҥрде ӛзгертеді. 
Инновациялық ҥрдістің кезеңдері: 
Инновациялық себептері; 
Жаңалықтарды жобалау; 
Жаңалықты жҥзеге асыру; 
Инновацияны 
кҥшейтетін 
бес 
фактор:1.Мектеп 
басшыларының 
шығармашылығы,оқытудың жаңа технологиялары жасауға қабілеттілік, педагогикалық 
ҥрдіске қатысушылардың бір-бірімен ӛзара әрекеті және қарым - қатынасы; 
2. Инновациялық ҥрдістің жоспары,бағдарламасы; 
3.  Бағдарлама,жоспар  бойынша  мектепке  ғалымдардың  кеңес  беруі,керек 
жағдайда инновациялық ҥрдіске тҥзетулер енгізу.Жоспарда нәтижелерге жетуге ықпал 
ететін  жағдайларды  кӛрсетіп,сәтсіздік  болғанда  оны  жоятын  шараларды  белгілеу;  4. 
Әлеуметтік-экономикалық  жағдай;5.Инновациялық  ҥрдіске  қатысушылар:  бастама 
кӛтерушілер,қарсы тҧрушылар; 
Инновациялық қызмет кезеңдері 
Әр ойдың пайда болуы мен оның практикада іске асуы белгілі кезеңдерден ӛтеді: 
- білім беру немесе тәрбие мақсатының шешу жолдарын ҧсыну; 
- берілген әдісті кең қолдану, толық меңгеру; 
Мҧнымен ҥрдіс тоқтап қалмайды.Инновацияның дамуы және оның жетілуі келелі 
мәселенің  жаңа  жолдары  табылмайынша  жҥріп  жатады.Мҧндай  пікірлер  мен 
кӛзқарастардың  даму  жолдары,практикада  тиімділік  жаңашылдық  аумағын  бақылауға 
кӛмектеседі.Негізігінен  ӛмір  талабымен  мақсаттарына  сәйкес  алғашқы  варианттары 
ҧмытылады,содан  соң  қайта  ӛркендеп,жаңа  келбетке  ие  болады.Жаңа  формаларды 
меңгеру  ҥшін  уақыт  пен  қатар,сәйкес  ғылыми  қамтамасыздық,мҧғалімдердің 
дайындығы,ҧжымның жаңа жҧмыс жағдайларына қалыптасуын талап етеді. 
Инновацияның жіктелуі 
Ерекшелігі мен қолданатын орнына қарай жаңа енгізулердің бірнеше тҥрі бар: 
Технологиялық  инновация-  бҧл  азық-тҥлік  дайындаудың  жаңа  жолдарымен 
ӛңдірудің  жаңа  технологияларын  жасау  болып  табылады.Олар  ӛнеркәсіптің  дамуына 
және  саналы  технологиялық  қайта  қаруландырудың  негізі.Білім  саласында  бҧл,  оқу 
ҥрдісіне  пайдаланатын  жаңа  техникалық  қҧралдар  мен  жабдықтарды  енгізумен 
байланысты.Дидактика  жағынан  ақпараттандыру  мен  бағдарламалық  қамтамасыз 
ету,оқытудың 
жаңа 
тҥрлерін 
меңгеруге 
мҥмкіндік 
ашты.Компьютерлік 
технологиялардың  ӛзінің  есте  кӛп  ақпаратты  сақтауының  және  ақпаратты  тез  алу 
мҥмкіндігімен жаңа жолдарын кӛрсетті. 
Экономикалық инновация- бухгалтерлдік,қаржы,тӛлем ақы аумағындағы,сонымен 
қатар  жоспарлау,білім  беру  қызметіне  баға  беру  саласындағы  қарқынды  ӛзгерістерді 
қамтиды.  Тікелей  педагогикамен  байланысты  болғанымен  жҧртшылыққа  ақылы  білім 
беру  жҥйесі  жҧмысымен  байланысты  екенін  кӛреміз.  Бҧл  жаңашыл  кіріспелер  кадр 
саясатын  жақсарту  ҥшін  адамзаттың  қозғаушы  кҥшін  жандандыру  жолында  кадр 
саясатын 
жетілдіріп 
жақсарту,қызметкерлердің 
біліктілігін,кәсіби 
даярлық 
жҥйесін,жҧмыс  орындарына  жаңадан  қабылданғандарын  әлеуметтік  кәсіби  бейімделу 
жҥйесін, еңбек нәтижелеріне баға беру және марапаттау жҥйесінде кӛрінеді. 
Заң инновациясы- бҧл білім беру жҥйесінің қызметін анықтайтын және реттейтін 
нормативтік-қҧқықтық 
қҧжаттармен 
ӛзгеріске 
ҧшыраған,қабылданған 
заңдылықтар.Соңғы кезде мҧғалімдерді аттестациядан ӛткізумен байланысты аймақтық 

 
213 
және  Республикалық  білім  беру  стандарттарының,білім  беру  ҧйымдарын 
аккредитациядан ӛткізу және т.б. заңдылықтары қабылданды[4]. 
Әдістемелік инновация- бҧл оқыту және тәрбие әдісінің,оқыту мен оқу,оқу-тәрбие 
ҥрдісін  ҧйымдастырудың  инновациясы.Бҧл  білім  беру  ортасына  тараған  жаңалық 
тҥрлері,ол  мектепке  дейінгі  тәрбиеден  бастап  ЖОО  даярлау  мен  кадрларды  қайта 
даярлау аумағын қамтитын ҥрдіс. 
Практика  жҥзінде  инновациялық  әдістер  жаңалықтардың  ҧйымдастыру  тҥрімен 
байланысты.Олар  білім  беру  саласында  жоспарланған  мақсат  белгілі  де,ал  олардың 
әдістері мен тарату қҧралдары белгісіз болғанда кездеседі.Инновацияның бҧл тҥрі жеке 
әдістерінде  басым  болғанымен,  дидактикада,тәрбие  теориясында  аз,ал  педагогика 
тарихында мҥлдем кездеспейді. 
Қойылған  мақсаттарды  шешу  ҥшін,басқару  жҥйесіндегі  элементтері  ауыстыру 
мақсатында  бағытталған.Қойылған  мақсаттары  шешу  жолында  тиімді  әдістер  табуға 
ӛндіріс,ҧйымдар  қҧрылымдарының  басқару  әдістеріндегі  басқару  жҥйесіндегі 
элементтерін  қайта  дамыту  мақсатында  бағытталған.Бҧған  мысал  ретінде 
Республикалық  және  аймақтық  білім  беру  саласын  жетілдірудің  басқару 
инновациялары бола алады. 
Инновацияға баға беру қҧралдары және сипаттамасы 
Ғылымға  және  практикаға  қосқан  ҥлесіне  қарай  инновацияны  теориялық  және 
практикалық деп екіге бӛлуге болады. 
Теориялық  инновацияға  инновациялық  ҥрдіс  негізін  қҧрайтын,ғылыми-зерттеу 
нәтижесінде  алынған  жаңа  жҥйе,  ықпал,болжам,бағыт,заңдылықтар,жіктеу,білім  беру 
мен тәрбие,оқыту әдістері жатады. 
Практикалық-бҧл 
жаңа 
әдістер,ережелер,алгоритмдер,бағдарламалар,дидактикадан 
ҧсыныстар,тәрбие 
теориялары,мектептану,білім 
берудегі 
техникалық 
қҧралдар 
кӛрнекі 
аппаратуралары,оқыту  жабдықтары,  моделдер  және  қҧралдар,табиғи  объектілер,аудио 
бейне қҧралдары. 
Білім  беру  мен  тәрбие  аумағындағы  жаңа  білім  мен  жаңалықтардың 
айырмашылығын  ажыратып  білгенін  маңызы  зор.Бір  жағдайда  жаңа  бір  ой 
қалыптасса,екіншісінде қабылдау ҥрдісі жҥріп жатады. Инновация уақыт және сапалық 
тҥрлерімен ерекшеленеді. 
 
ХХI ҒАСЫР ЖАҢА ҒЫЛЫМ МЕН ИННОВАЦИЯЛЫҚ ТЕХНИКА 
ҒАСЫРЫ 
Нугиманова К.С., Нугиманова А.С., 
№4 жалпы білім беретін орта мектебінің 
қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімі, 
Қазақстан, Ақтӛбе 
 
Қазақстан  Республикасының  Президенті  Нҧрсҧлтан  Әбішҧлы  Назарбаев  ӛз 
жолдауында:  «Болашақта  ӛркениетті  дамыған  елдердің  қатарына  ену  ҥшін  заман 
талабына 
сай 
білім 
қажет. 
Қазақстанды 
дамыған 
50 
елдің 
қатарына 
жеткізетін,терезесіне тең ететін-білім» деп атап айтқан. Сондықтан, қазіргі даму кезеңі 
білім  беру  жҥйесінің  алдында  оқыту  ҥрдісінің  технологияландыру  мәселесі,  білім 
берудің мазмҧны мен қҧрылымын жаңарту, педагогтың кәсіби деңгейін арттыру басты 
орынға қойылып отыр. 
Орыс  педагогі  К.Д.  Ушинский  айтқандай,  заман  талабына  сай,  әр  мҧғалім  ӛз 
білімін жетілдіріп, ескі бірсарынды сабақтардан гӛрі,  жаңа талапқа сай инновациялық 
технологияларды  ӛз  сабақтарында  кҥнделікті  пайдаланса,  сабақ  тардымды  да,  мәнді, 
қонымды,  тиімді  болатыны  даусыз.  Бҧл  туралы  Қазақстан  Республикасы  «Білім 
туралы»  заңының  8-бабында  «  Білім  беру  жҥйесінің  басты  міндеттерінің  бірі  – 

 
214 
оқытудың  жаңа  технологияларын  енгізу,  білім  беруді  ақпараттандыру,  халықаралық 
ғалымдық коммуникациялық желілерде шығу» деп атап кӛрсеткен. 
ХХI  ғасыр  –  информатика  ғасыры,  яғни  ақпараттандыру  технологиясы  дамыған 
заманда мемлекетіміздің болашағы – жас ҧрпаққа заман талабына сай білім беріп, жан-
жақты  дамуына  ықпал  ету  мҧғалімнен  шығармашылық  ізденісті,  ҥлкен  сҧранысты 
талап  етеді.  Бҥгінгі  таңдағы  ақпараттық  қоғам  аймағындағы  оқушылардың  ойлау 
қабілетін  қалыптастыратын  және  компьютерлік  оқыту  ісін  дамытатын  жалпы 
зандылықтардан  тарайтын  педагогикалық  технологиялардың  тиімділігі  жоғары  деп 
есептейтін. 
Қазіргі таңдағы озық технологиялар – білім берудің жаңа жҥйесі. Соңғы жылдары 
заман  ағымына  сай  кҥнделікті  сабаққа  компьютер,  электрондық  оқулық,  интерактивті 
тақта  қолдану  жақсы  нәтиже  беруде.  Білім  беру  жҥйесінде  электрондық  байланыс, 
ақпарат  алмасу,  интернет  (ғаламтор),  элкетрондық  пошта,  телеконференция,  On-line 
сабақтар  арқылы  іске  асырылуда.  Білім  беру  ҥрдісіндегі  ақпараттық  технологияның 
негізгі ерекшелігі – бҧл оқушыларға ӛз бетімен немесе бірлескен тҥрде шығармашылық 
жҧмыспен шҧғылдануға, ізденуге, ӛз жҧмысының нәтижесін кӛріп, ӛз- ӛзіне сын кӛзбен 
қарауына және жеткен жетістігінен ләззат алуға мҥмкіндік береді. 
Ақпараттандыру  –  бҧл  ақпараттық  ресурстарды  қалыптастыру  және  тиімді 
пайдалану  негізінде  мемлекеттік  басқару  органдары  мен  азаматтардың  ақпараттық 
қажеттіліктерін қанағаттандыруға қолайлы жағдай жасау.  
ХХI  ғасыр  –  жаңа  технология  мен  ақпараттандыру  ғасыры.  Барлық  сала 
компьютерлендіріле  бастады.  Сонымен  бірге  еліміздің  ертеңі  болар  жас  ҧрпақ 
компьютерді терең меңгеруі тиіс. 
АҚТ-ны дамыту - білім берудің бір бӛлігі. Бҥгінгі кҥні инновациялық әдістер мен 
ақпараттық  технологиялар  қолдану  арқылы  оқушының  ойлау  қабілетін  арттырып, 
ізденушілігін  дамытып,  қызығушылығын  тудыру,  белснеділігін  арттыру  ең  негізгі 
мақсат болып табылады. 
Инновациялық технология- электрондық есептеуіш техникасымен жҧмыс істеуге, 
оқу  барысында  компьютерді  пайдалануға,  модельдеуге,электрондық  оқулықтар, 
интерактивті  тақтаны  қолдануға,  интернетте  жҧмыс  істеуге,  компьютерлік 
бағдарламаларға негізделеді. 
Инновациялық  білім  беру  қҧралдарына:  аудио-видео  қҧралдары,  компьютер, 
интерактивті  тақта,  интернет,  компьютер-мультимедиялық  қҧрал,  электрондық 
оқулықтар мен оқу- әдістемелік кешен, инновациялық ақпараттық банк, инновациялық 
сайт және тағы басқалар. 
Мультимедиялық оқулықтар біріншіден, балалардың қызуғушылығын арттырады, 
екіншіден, зейін қонып кӛрумен қатар тҥсінбеген жерлерін қайта кӛруге, тыңдауға және 
алған  мағлҧматты  нақтылауға  мҥмкіндік  береді,  сонымен  қатар  оқушының  білім  алу 
кезеңіндегі оқу іс-әрекетіне белсендігін арттыра тҥседі. 
Компьютерлік  оқыту  технологиясы  –  педагогтың  мҥмкіндігін  кҥшейтетін  қҧрал, 
бірақ  ол  мҧғалімді  алмастыра  алмайды.  Компьютер  мҥмкіндіктері  психология  мен 
дидактика  тҧрғысынан  талданып,  керек  кезінде  педагогикалық  талаптарға  сай 
қолданылуы  керек.  Білім  беру  кезінде  кӛрнекіліктерді  пайдалану  осы  себепті 
компьютерлік технологияны пайдалану оқу барысында қойған мақсатқа қол жеткізуге 
мҥмкіндік береді. 
Қорытынды  диагностика:  тестілеу,  жобаны  қорғау.  Мҧғалім  араласпай-ақ, 
оқушылар  ӛздері  меңгеруге  тиісті  ақпараттар  беріледі.  Керекті  ақпараттарды 
жинақтауда электрондық техникаларды енгізу уақытты ҥнемдейді.  
Қазіргі  кезде  ақпараттық  технологиялар  оқу  материалдарын  иллюстрация  жасау 
кезінде ( анимациялы слайд  – фильмдер) қолданылады. Бҧл оқу ҥрдісінде қозғалысты 
бейнелеуге мҥмкіндік береді. 

 
215 
Электрондық оқулық – бҧл оқу курсының ең маңызды бӛлімдерін, сонымен бірге, 
есептер 
жинағы,  аңықтамалар, 
энциклопедиялар,  карталар, 
атластар, 
оқу 
эксперименттерін  жҥргізу  нҧсқаулары  және  т.б.  білім  беруді  басқаратын  оқу  қҧралы. 
Сонымен қатар электрондық оқулықтарды сабақта пайдалану кезінде оқушылар бҧрын 
алған білімдерін кеңейтіп, ӛз бетімен шығармашылық тапсырмалар орындайды. Әрбір 
оқушы  таңдалған  тақырып  бойынша  тапсырмалар  мен  тарау  бойынша  тест 
жҧмыстарын  орындап,  анимациялық  тапсырмаларымен  жҧмыс  жасауға  дағдыланады. 
Электрондық  оқулық  арқылы  тҥрлі  тҥсті  суреттер,  видеокӛріністер,  дыбыс  және 
музыка  тыңдап  кӛрсетуге  болады.  Электрондық  оқулық  –  оқушыларды  даралай 
оқытуда  жаңа  ақпаратты  жеткізуге,  сондай-ақ  игерілген  білім  мен  біліктерді  тесттік 
бақылауға арналған бағдарламалық қҧрал. 
Интерактивтік  тақта-  дәріскерге  немесе  оқытушыға  екі  тҥрлі  қҧралдарды,  атап 
айтқанда,  ақпарат  кескіні  мен  қарапайым  маркер  тақтасын  біріктіріп  қолдануға 
негізделген  қҧрал.  Интерактивтік  технологияның  жеделдетіп  дамуына  байланысты 
тақтаны тҥрлері де кӛп. 
Білім  берудегі  интерактивті  технология  сабақ  барысында  оқушының  топпен 
жҧмыс  жасауға  қатыспауға  мҥмкін  емес,  бір-бірін  толықтыратын,  сабақ  барысында 
барлық  оқушылардың  қатысуын  ҧйымдастыратын  оқыту  барысы.  Интерактивті 
технологияларды оқып ҥйрену, меңгеру арқылы мҧғалімнің интеллектуалдық, кәсіптік, 
адамгершілік,  рухани  келбетінің  қалыптастасуына  әсер  етеді,  ӛзін-ӛзі  дамытып,  оқу-
тәрбие ҥрдісін ҧйымдастыруына кӛмек кӛрсетеді. 
Бҥгінгі  шәкірт  ертеңгі  кҥнге  әр  тҥрлі  саланың  маман  иесі.  Жаңа  техника 
қҧралдары арқылы ӛткізген сабақтар оқушылардың тапсырылған жҧмыстарға іскерлігі 
қалыптасады.  Болашақ  ӛмірінде  белгілі  бір  кәсіби  мамандықты  таңдап  алуға  септігін 
тигізеді. Мҧғалім- ақпараттанушы емес, оқушының жеке тҧлғалық және интелектуалды 
дамуын жобалаушы. Кез келген сабақтарда жаңа  ақпараттық технологияны пайдалану 
оқушының  қызығушылығын  ғана  тудырып  қоймай,  басты  білім  сапасының  артуына 
әсер етеді.  
«Қазіргі  заманда  жастарға  ақпараттық  технологиямен  байланысты  әлемдік 
стандартқа сай мҥдделі жаңа білім беру ӛте қажет» деп, Елбасы атап кӛрсеткендей, жас 
ҧрпаққа білім беру жолында ақпараттық технологияны оқу ҥрдісінде оңтайландыру мен 
тиімділігін арттырудын маңызы зор деп білемін. 
 
ХИМИЯ САБАҒЫНДА АЙМАҚТЫҚ МАТЕРИАЛДАРДЫ ПАЙДАЛАНУ 
Рахметова Ж.С., 
химия пәні мұғалімі, 
№ 24 лингвистикалық мектеп-гимназиясы, 
Қазақстан, Ақтӛбе 
 
Қазақстан  Республикасы  ӛзінің  тәуелсіздігі  мен  дербестігіне  ие  болды. 
Республика  ӛзінің  даму  барысында  ресурстық,  ғылыми  -  техникалық,  экологиялық, 
ақпараттылық, саяси және рухани жетілудің жаңа деңгейіне кӛтерілді. 
Республика  ӛміріндегі  бҧл  ӛзгерістер  халыққа  білім  беруде,  мектептегі 
курстардың  оқытылу  барысында  білім  беруге  айрықша  кӛңіл  бӛлетіндіктен  жаңаша 
кӛрініс табуы тиіс. Осы ӛзгерістерді жаңа жағдайға негіздеп жазу, яғни Қазақстанның 
интеллектуальды кеңістіктен кӛрінетіндей дәрежеде даярлау қажет. 
Сондықтан  да  республиканың  интеллектуальды  потенциалы  -  біздің  ең  негізгі 
байлығымыз.  Ол  қазір  біздің  экономикалық  потенциалымыздың  да  және  біздің 
кҥшіміздің  де  анықтаушысы  болып  табылады.  Ал,  келешекте  оның  маңызы  кеңейе 
тҥспек. Қазіргі кезде оқушылардың шығармашылыққа бейімделуінің жоғарғы деңгейде 
дамуына  тиісті  шаралар  қолдану,  сонымен  бірге  олардың  химияға  қызығушылығын 

 
216 
арттырудың  қамын  жасау  біздің  республикамыздың  болашағы  ҥшін  шынымен  де 
қажет. 
Ӛнеркәсіп  және  ауылшаруашылық  ӛндірістері  ҥшін  химия  ғылымы  дамуының 
маңызы артуда, сол себепті олар химияға қызығушылығы бар және соған нақты бейімі 
бар адамдардың кӛптеп қатыстырылуын талап етеді. 
Химиялық  зауыттарда,  зертханаларда,  химиялық  ғылыми  –  зерттеу 
институттарында,  осы  еңбек  айналасында  мамандануға  бейімделген  және  химияға 
қызығушылығы  бар  қызметкерлер  ғана  жемісті  жҧмыс  істей  алады.Ол  олардың 
жоғарғы  мәдени  дәрежесі  ғылыми  –  техникалық  іргетасына  сҥйенетін  арнайы  терең 
білімдерімен сипатталады. 
Сондықтан  да  химияны  оқыту  ҥрдісінде  оқушының  тек  қана  химияның  негізгі 
ҧғымдары мен алдыңғы қатарлы идеяларын ғана меңгеруіне кӛңіл аудармай, сонымен 
бірге  оқушылардың  пәнге  деген  тҧрақты  қызығушылығын  да  қалыптастыру  керек. 
Республиканың  химия  ӛндірісі  мен  оның  дамуының  бағыттары  жайлы  аймақтық 
материалдарды  химиядан  алған  біліміне  қосып  мектепте  оқытудың  практикалық 
маңызын  оқушы  кҥнделікті  ӛмірде,  ауыл  шаруашылығында,  медицинада  қолданғанда 
кӛретін болады. 
Ӛйткені  оқушылар  тек  ӛзінің  ҧлттық  байлығын  біліп  қана  қоймай,  оны  ӛз 
республикасының игілігі ҥшін сақтай және кӛбейте білуге ӛзін даярлауы керек. 
Химияны  оқыту  процесінде  оқушылар  ӛз  республикасының  негізгі  табиғи 
байлықтары, олардың халық шаруашылығында қолданылуы және ӛңделуі жайлы таныс 
болуы қажет. 
Мҧғалім оқушыға біздің республикамыздағы химиялық және онымен байланысты 
мҧнайлы, метеллургиялық, кӛмірлі т.б. ӛнеркәсіптердің қалай ӛркендегені және дамуы 
жайлы, Қазақстан даму барысында қандай табыстарға жеткені және келешекте олардың 
қандай болатындығы жайлы тҥсіндіруі керек. 
Мҧғалім  Қазақстанның  кҥрделі  геологиялық  тарихи,  оның  жер  қойнауындағы 
ерекше  ірі  және  әр  тҥрлі  пайдалы  қазбалардың  кен  орындарымен  анықталатынын 
тҥсіндіруі  керек.  Еліміздің  жер  қойнауында  табиғатта  кездесетін  барлық  пайдалы 
қазбалар табылған. 
Республикамызда Менделеев таблицасындағы барлық элементтер ӛңделеді. 
Табиғаттағы  белгілі  жер  қойнауында  кездесетін  пайдалы  кендердің  барлығы 
Қазақстан жерінен табылады. Темір кені қорының молая тҥсуі жӛніндегі ол Орал мен 
Украинадан  озды,  ал  мыс,  хромит,  ванадий,  қорғасын,  мырыш,  кҥміс,  кадмий, 
вольфрам,  титан,  молибден,  висмут,  сонымен  қатар  фосфориттер  мен  калий 
тҧздарының қоры жағынан ТМД- да бірінші орын алады. Тас және қоңыр кӛмір, мҧнай, 
табиғи  газ,  никель,  алтын,  сурьма,  кобальт,  алюминий  шикізаты  және  асбест  қоры 
жағынан да Қазақстанның ӛздіндік ҥлес салмағы ӛте зор. 
Әр  тҥрлі  пайдалы  қазбалар  әр  кезде  бір  жерде  комплексті  қалыптасқан  немесе 
олар  топталып  кездеседі,  мысалы:кӛмір,  темір,  марганец  және  тҥсті  металдардың 
Орталық  және  Солтҥстік  Қазақстанда,  полиметалдардың  Алтай  ҥйлесуі,  тіптен  олар 
жердің  беткі  қабатына  әлдеқайда  жақын  орналасқан,  сондықтан  да  олардың  ӛңделуі 
жеңіл және арзанға тҥседі. 
Қазіргі  кездегі  Қазақстан  –  ТМД  -ның  қара  руда  (кені),  тҥсті  және  сирек 
кездесетін  металдар,  химиялық  шикізат  және  тҧздар  ӛндіру  жӛнінен  негізгі 
аудандардың  бірі,  кӛмір  қоры  жӛнінен  ҥшінші,  ауыр  ӛнеркәсіпті  ӛндіруден  назар 
аударарлық  аудандардың  бірі  болып  табылады.Қорғасынды  қорыту  және  ӛндіруден 
Қазақстан  бірінші  орында,  мыс  және  мырыштан  екінші  орын,  кӛмір  ӛндіруден  ТМД 
елдері  арасында  ҥшінші  орынды  иеленеді.Республикамыз  85  пайыз  фосфорды, 
полистиролдың  тең  жартысына  жуығын,  химиялық  тыңайтқыштардың,  кҥкірт 
қышқылдарының  кӛп  мӛлшерін  береді.  Тҥсті  металдар,  яғни  мыс,  мырыш,  қорғасын 
ӛндіру жӛнінен 30-70 пайыз Қазақстанның ҥлесіне тиесілі. Республикада кҥміс, титан, 

 
217 
магний,  молибден,  жәневольфрамдардың  ӛндірілуі  де  едәуір  есті.  Қазіргі  кезде 
қорғасынды  –  мырышты  және  титанды-  магнийлі  комбинаттар:  Ӛскемен,  Лениногор, 
Ертіс,  Ащысай,  полиметалл  комбинаттары  дҥниежҥзіне  әйгілі  болды.  Отандастар  мен 
шетел  тҧтынушыларына  ӛндірілген  ӛнімдердің  150-  дан  астам  атауымен  жіберілуде. 
Мысалы:бір  ғана  қара  металлургия  ӛнімдері  еліміздің  тҥкпір-  тҥкпіріне,  шамамен 
алғанда  20-  ға  жуық  шетелдерге,  атап  айтатын  болсақ,  Германия,  Венгрия,  Вьетнам, 
Англия,  Франция  және  т.б.  жӛнелтіледі.  Ақтӛбенің  хромды  қосылыстар  зауытының 
ӛнімдері  дҥниежҥзілік  рынокта  ҥлкен  сҧранысқа  ие  болғандықтан  27  елге  экспортқа 
шығарылады.Қаратаудан 
шығарылатын 
минералды 
тыңайтқыштар 
ӛнімдері 
Қазақстанның химия ӛнеркәсібінде кӛрнекті орын алады. 
Қазір  республика  сары  фосфордың  (сапасы  жағынан  шетелдерден  қалыспайтын) 
93%  -  ын,  натрий  триполифосфаты  70%-ын,  кальций  карбиді  50%-ын,  хромды 
қосылыстар  40%-  ын,  азықтық  фосфаттардың  60%-  ын  беруде.Сонымен  бірге 
қазақстандық  мыс  (Балқаш)  пен  мырыш  (Ӛскемен)  халықаралық  саудада  ҥлгі  ретінде 
танылуда және Лондонның тҥсті металдар биржасында есепке алынғанын айта кеткен 
жӛн. 
Атыраудың 
химиялық 
зауытында 
полиэтилен 
ӛндіріс 
іске 
қосылған.Қарағандының  ЖК  зауытында  метилстиролды  каучуктың  жаңа  марксын 
шығару  жолға  қойылды.Ақтаудағы  (Маңғыстау  обылысы)  пластмасса  зауытында 
полистирол  /соққыға  тӛзімді  және  кӛбіктенетін/ӛндірісінің  ірі  жобасы  іске  қосылады. 
Шымкенттің  РТБ/  резина-  техникалық  бҧйымдары/  зауытында  ауылшаруашылық 
машиналарына, жҥк және жеңіл автомобильдерге қажетті шиналар дайындалады.Біздің 
республикамызда басқа саладағы химиялық ӛнеркәсіптер де ӛте жақсы дамуда. Соңғы 
жылдары темір кендерін ӛндіру тез ӛсті. 
Республиканың  кӛмірлі  кен  орындарында  жыл  сайын  130  млн.  т  астам  кӛмір, 
оның ішінде 7 млн.т. кокс кӛмір ӛндіріледі.Республикамызда мҧнай мен газдың ҥлкен 
қоры бар. Мәселен, қазіргі кездемҧнайдың тек қана 129 қоры есепке алынған, газды кен 
орындарының  саны  155  -  тен  астам,олардың  кӛбісі  газдыконденсат  және 
газдымҧнайлыларға жатады. 
Маңғыстаудағы  парафиндімҧнайлы,  Қарашығанақтағы  (Батыс  Қазақстан 
обылысы)  газдыконденсатты,  Қҧмкӛл  (Қызылорда  обылысы)  және  Шҧбаркӛлде 
(Ақтӛбе  обылысы)  мҧнайдың  мол  кӛздерінің  ашылуы  жақын  арадағы  жылдарда 
Қазақстандағы  мҧнай  ӛндіруден  алдыңғы  орындардың  біріне  шығармақ.Мысалы:белгі 
бір  мҧнай  шығатын  жерлер  Теңіздегі  және  Королевтағы  мҧнай  қорының  жиынтьығы 
шамамен  25  миллиард  баррельмен  бағаланады.  (баррель  –  АҚШ,Ҧлыбритания  және 
т.б.елдердегі  сусымалы  заттардың,  сҧйықтың  кӛлемі  бірлігі:сусымалы  заттардың 
баррелі 163,65 метрге тең, АҚШ- та мҧнай баррелі 159 метрге тең). 
Сонымен  бірге  Алматыда  1992  жылы  шілденің  1-  ші  жҧлдызында  Қазақстан 
Республикасы мен Бритиш газ (Англия) және Аджип (Италия) компаниялары арасында 
Қарашығанақтағы  мҧнайгазды  конденсатының  ӛндірістік  ӛңдеу  жайлы  мәжілісхатқа 
қол қойылды. 
Республика  тарихында  Қазақстан  тҧңғыш  рет  дербес  мемлекет  болуына  орай, 
оның  жер  қойнауынан  ӛндірілген  асыл  металдар,  яғни  дәулеті  болып 
есептелінеді.Республикада  1992  жылдың  қаңтар  айынан  бастап  алтынның  және 
алмаздың ӛзіндік қорларын жасау басталды. 
«Қазалтын»  ӛндірістік  бірлестігінің  бас  директоры  М.А  Мҧртазаев  1992  жылы 
қаңтардың  7-ші  жҧлдызында  Президент  Н.Ә.  Назарбаевқа  Қазақстан  кендерінен 
қорытылып алынған алтын мен кҥмістің бірінші партиясын ҧсынды. Ең жоғарғы белгі- 
99,99-  дан  алтынның  бес  кесегі,  он  бір  килограмнан  және  отыз килограмнан  астам  екі 
кҥміс  кесегі  Мемлекеттік  сақтау  қорына  жіберілді.Бҧрын  республикадағы  ӛндірілетін 
барлық дерлік асыл металдарды тҥгелімен орталық сығып алса, ал қазір олар ӛз елімізге 
тиесілі болып отыр. 

 
218 
Жақын  аралықта  алтын  мен  кҥміс  ӛндірісін  бірнеше  рет  ҧлғайту  ҥшін  арнайы 
«Алтын» бағдарламасы даярланды. 
Осы  шараларға  байланысты  Қазақстанның  кӛптеген  шет  елдермен  сыртқы 
байланысуының ӛсуі оның сенімді іргетасын қалауына себеп болуда. 
Қазақстан халқының ырысы болып табылатын жер қойнауы байлықтарын толық 
игеру  ҥшін  шикізаттарды  ӛңдейтін  және  дайын  ӛнімдер  шығаратын  шетелдік 
фирмалармен біріккен кӛптеген жаңа кәсіпорындар қҧрылуда. 
Ӛте  бай  минералды  шикізаттардың  болуы  болашақта  жоғары  деңгейде  дамыған 
индустриальды-  аграрлы  Қазақстанға  және  оның  халық  шаруашылығында  сай 
келетіндей  етіп,  республикадағы  барлық  химиялық  комплекстерді  қайта  қҧруды,ең 
алдағы  технологияға  толығымен  кӛшуді  және  жоғарғы  тҧтыну  қасиеттеріне  ие 
прогрессивті  химиялық  материалдарды  шығаруды  талап  етеді.Жоғарыда  аталғандай, 
жаңа бәсекеге сай технологиясы бар кәсіпорындарда біздің бҥгінгі республикамыздың 
оқушылары  жҧмыс  істейтін  болады.Ғылым  негіздерін  оқытатын  пән  мҧғалімдерінің 
міндетті оқушыларды болашақ практикалық қызметке даярлау болмақ. 
Қазақстан  Республикасының  химия  ӛнеркәсібі  жайлы  жоғарыда  келтірілген 
қысқаша  шолу,  мҧғалімнің  сабақты  ӛмірмен  байланыстыра  жҥргізуіне  практикалық 
мҥмкіндігінің  мол  екенін  кӛрсетеді.Ӛйткені  мектептердің  әр  тҥрлі  ӛндіріс 
аймақтарында  орналасуына  байланысты  біз  жергілікті  материалдарды  ӛмірмен 
байланыстыра  оқыту  арқылы  оқытудың  дидактикалық  және  педагогикалық  мақсатқа 
сәйкестендірілуін  іске  асыруды  кӛздеп  отырмыз.  Химияны  ӛмірмен  байланыстырып 
оқытудағы дидактикалық ҧстанымды жҥзеге асыру 
Оқытуды  ӛмірмен  байланыстыру  ҧстанымы  дидактикалық  ҧстанымдардың 
негізіне  жатады.  Оны  жҥзеге  асыру  туралы  ерте  уақыттан  бері  қарай  ірі  педагогика 
қайраткерлерінің барлығы айтып келеді. 
Оқытуды  ӛмірмен  байланыстыру  жҥзеге  асырудың  негізгі  дидактикалық  міндеті 
табиғат  туралы  ғылымға  адамзат  тәжірибелерінің  қортынды  нәтижесі  ретінде  дҧрыс 
кӛзқарас  қалыптастыру  болып  табылады.  Оқушылар  санасында  ғылыми  ӛмірдің 
байланысы  айқын  кӛрініс  табу  ҥшін  кҥнделікті  ӛмір  қажеттіліктерінен  ғылым  қалай 
пайда  болатынын,  оның  жетістіктерін  іс  жҥзінде  қалай  тексеретінін  нақты  мысалдар 
арқылы кӛрсетіп отыру қажет. Ол ҥшін химия сабағында мектепте оқылатын, әсіресе, 
сол  жергілікті  жерде  кӛп  кездесетін  заттардың  тҥрлі  қолдану  аукымен  белгілі  бір 
мақсатта  қарастырған  жӛн.  Бірақ  та  оқытуды  ӛмірмен  байланыстыру  ҧстанымы 
оқушыларды  болашақ  практикалық  іскерлікке  даярлау  мақсатын  кӛздейтін 
политехнизм ҧстанымымен тығыз байланысты екенін есте ҧстаған жӛн. 
Политехникалық оқытудың негізінде ғылыми білім жатыр. Сондықтан оны жҥзеге 
асыру ҥшін ең алдымен сапалы білім қажет. 
Республикамызда автоматтандыру, электрлендіру, химияландыру тәрізді ғылыми 
–  техникалық  прогрес  жетістіктерін  ӛндіріске  енгізуге  кӛп  кӛңіл  бӛлінуде.  Мҧндай 
жағдайда  ӛндіріске  жаңа  техника  мен  технологияны  меңгеру,  практикалық  іскерлікке 
даярлау  ҥшін  мектепте  оқытылатын  барлық  жаратылыстану  ғылымдарынан  (химия, 
физика, математика т.б.) терең білім беру қажет. Сондықтан, политехникалық оқыту  – 
бҧл  бір-  бірімен  ӛзара  байланысты  білім,ол  практикалық  іскерліктерді  және  алынған 
білімді  іс  жҥзіне  асыра  білу  дағдыларын  белгілі  бір  жҥйеге  келтіреді.Оқытудың 
политехникалық ҧстанымы пәнаралық байланыс арқылы жҥзеге асады:себебі химиялық 
есеп  –  қисап  жасау  ҥшін  математиканы;  химия  ӛнеркәсібінің  ӛте  қарапайым 
сызбанҧсқасын талқылай білу ҥшін сызбаны оқи білу; химиялық тәжірибелерді дҧрыс 
жасау ҥшін химиялық заттар мен қҧрал – жабдықтармен жҧмыс жасағанда массасы мен 
кӛлемін, ӛлшем таразысы мен электрді білуі қажет. 
Мектептегі  басқа  жаратылыстану  пәндері  сияқты  химияның  оқыту  ҧстанымын 
жҥзеге асыру мен оқытуды ӛмірмен байланыстырудың да ӛзіндік ерекшеліктері бар. 
Химияны оқыту процесінде жҥзеге асырылатын негізгі міндеттер: 

 
219 
-  Оқушыларға  республиканың  халық  шаруашылығында  (техника,  ауыл 
шаруашылығында, медицинада, тҧрмыста, ӛндірісте, энергетикада) кӛп қолданылатын 
бағдарламада  қарастырылған  химиялық  теориялар  мен  заңдардың  жақсы  игерілген 
және саналы білім негізінде берілген маңызды заттар жайлы қажетті мағлҧматтар беру 
керек. 
-  Практикада  кеңінен  таралған  заттармен  (қышқылдар,  сілтілер,  тҧздар  т.б.) 
жҧмыс жасаудың практикалық дағдысын ҥйрету және қалыптаастыру. 
-  Оқушыларға  кейбір  (  бейорганикалық  және  органикалық)  маңызды  заттарды 
химиялық тәсілдер арқылы танып білуге ҥйрету. 
-  Оқушыларды  ӛте  қарапайым  зертханалық  қҧрал  –  жабдықтармен  жҧмыс 
жасауға,  қҧралдарды  қҧрастыруға,  сонымен  бірге  кейбір  заттарды  зертханалық 
жағдайда алуды және қарапайым химиялық тәжірибелерді жҥргізуге ҥйрету. 
-  Оқушыларға  формулалар  мен  химиялық  реакция  теңдеулері  арқылы  химиялық 
есептеулерді, сондай – ақ ерітінділер даярлауға байланысты есептер шығаруды ҥйрету. 
-  Оқушыларды  кейбір  маңызды  ӛндірістік  процестермен  (металлургия,  отын 
ӛнеркәсібі,  кҥкірт  қышқылын  ӛндіру,  т.б.)  таныстыру,  химиялық  ӛндірістің  \жылу 
алмастыру,  ҥздіксіздік  және  т.б.\  жалпы  технологиялық  ҧстанымын  және  ғылыми 
негізін ашып кӛрсету. 
-  Химиялық  ӛндірістерге  (олар  мектеп  айналасында  болған  жағдайда),  сонымен 
бірге  жергілікті  жер  маңайындағы  химиялық  операцияларға  қатысты  бар  кез  келген 
ӛндіріске (ЖЭО зертханасы, сҥт зауыты, дәріхана, агрохимиялық зертханасы және т.б.) 
топ  серуен  жасау  барысында  мектепте  оқытылып  жатқан  процестердің, 
операциялардың және жеке заттардың қолданылуы практикада қалай жҥзеге асатынына 
оқушылардың назарын аудару керек. 
- 
Оқушыларды 
химиялық 
ӛнеркәсіптің 
ӛнімдерімен 
және 
олардың 
республикадағы халық шаруашылығында қолданылуымен және маңызымен таныстыру. 
Мектеп  маңайындағы  ӛндірістерге  байланысты  және  оқушылардың  ӛндіріс  және 
ондағы жеке процестер туралы алған практикалық және теориялық мәліметтері әр тҥрлі 
болуы  мҥмкін.  Мысалы:мектеп  маңайында  металлургиялық  немесе  мҧнай  ӛңдейтін 
зауыт,  оттегіне  немесе  суды  тазартатын  станциялар  жақын  орналасқан  болса,  онда, 
әрине, осы кәсіпорындағы жҥргізілетін химиялық процестерге және олардың шығарған 
ӛнімдерінің практикада қалай пайдаланылатынына кӛбірек  назар аударылады. Мектеп 
ауыл  шаруашылығына  жақын  орналасаса,  онда  тыңайтқыштар  мен  полимер 
материалдарын,  олардың  қолданылуын  биология  пәннің  мҧғалімімен  біріге  отырып 
мектеп  маңайындағы  тәжірибе  алаңында,  фермадағы  тәжірибелік  жҧмыстарды 
ҥйренуге  назар  аудару  қажет.  Химия  бағдарламасы  жергілікті  ӛндірістермен 
таныстыруды  қарастырады.  Мҧнда  оқытудың  бірден  –  бір  қажетті  ҧстанымдары  – 
локализация  ҧстанымы  айқындалған.  Жергілікті  оқып  білу  тек  политехникалық 
принципті  жҥзеге  асыру  ғана  емес,  сонымен  бірге  оқушылар  кейбір  жеке  заттардың 
және  практикада  химиялық  процестердің  жҥргізілуімен  таныса  отырып  олар  жайлы 
бағалы  мәліметтер  алуы  болып  табылады.  Жергілікті  кәсіпорынның  бағыты  және 
масштабы  жағынан  қандай  болса  да  (цементті  немесе  кірпіш  зауыты,  байыту 
фабрикасы,  сҥт  зауыты,  отын  қазандығы,  ауыл  шаруашылық  ӛнімдерін  ӛңдейтін 
кәсіпорындар,  т.б.)  мҧнда  ҥнемі  химиялық  процестер  және  химиялық  ӛнеркәсіп 
ӛнімдері қолданылады. Мҧғалімнің жергілікті материалды тиімді қолдануы оқушының 
еңбек  және  политехникалық  оқыту  мен  кәсіптік  бағдар  алуына,  ӛмірге  бағыт  алуына 
қолайлы  ықпал  жасайды.Осы  жӛнінен  белгі  әдіскер  С.Г.Шаповаленко  былай  дейді: 
«Химияны  оқыту  процесіндегі  политехникалық  білім  ӛз  республикасы,  ӛӛз  ӛлкесінің, 
ауданының  ӛмірімен  байланысты  болуы  керек.  Ӛйткені  оқушылардың  кӛпшілігі 
мектепті бітірісімен ӛз ӛлкесінде жҧмыс істеп, ӛмір сҥреді, сондықтан оларға еңбек ету 
және  ӛмір  сҥру  ҥшін  жан  –  жақты  білім  қажет».  Осыдан  келіп  мынадай  міндет 
қойылады,  яғни  оқушыларға  ӛзінің  республикасының  әр  тҥрлі  химиялық  ӛнеркәсіп 

 
220 
салаларымен:қара  және  тҥсті  металлургиямен,  химия  және  мҧнайхимиялық  ӛнеркәсіп 
салаларының  дамуы  тарихымен  қажетті  материалдар  арқылы  қысқаша  таныстыру 
қажет  болып  табылады.Жергілікті  материалдарды  химияны  оқытуда  пайдаланудың 
ҥлкен тәрбиелік және білім берудегі маңызы бар. Ӛз ӛлкесінің табиғи байлықтарымен 
танысуы,  олардың  ӛңделуі  және  ауыл  шаруашылығындағы  практикада  қолданылуы 
оқушының политехникалық ой - ӛрсін кеңейтеді, олардың танымды қабілетінің дамуы 
ҥшін  кеңінен  қажеттілігін  ашады,  туған  ӛлкесінің  табиғатына  деген  сҥйіспеншілік 
арттырады.Аймақтық  материалды  жҥйелі  тҥрде  оқытуды  пайдалану  оқушының  пәнге 
деген  тҧрақты  қызығушылығына  тәрбиелеуге,олардың  жергілікті  ӛнеркәсіптегі 
химиялық мамандыққа бағыт – бағдар алуына зор әсерін тигізеді. 

жүктеу/скачать 2,28 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: